Ένα απόσπασμα από τον “Βέρθερο” του Γκαίτε
«Λοιπόν τίποτε δεν με λυπεί τόσο πολύ, όσο να βλέπω τους ανθρώπους να ταλαιπωρούν ο ένας τον άλλον, και προπάντων νέους στην ακμή της ηλικίας τους, όταν θα μπορούσαν να είναι κατ’ εξοχήν ανοιχτοί σε όλες τις χαρές, να χαλάνε τις ελάχιστες καλές μέρες της ζωής τους με ανοησίες και να ανακαλύπτουν το ανεπανόρθωτο της σπατάλης τους μόνο όταν είναι πλέον πολύ αργά.
Αυτό με βασάνιζε, έτσι ώστε δεν μπόρεσα να αποφύγω, όταν κατά το βράδυ επιστρέψαμε στο πρεσβυτέριο και καθίσαμε στο τραπέζι να πιούμε γάλα και ενώ η συζήτηση είχε έρθει στις χαρές και στις λύπες της ζωής, να αδράξω την ευκαιρία και να μιλήσω με όλη μου την καρδιά ενάντια στην κακή διάθεση.
— Εμείς οι άνθρωποι, άρχισα, παραπονιόμαστε συχνά και, μου φαίνεται, άδικα, ότι οι καλές μέρες είναι τόσο λίγες και οι κακές τόσο πολλές. Αν είχαμε πάντα την καρδιά μας ανοιχτή για να απολαμβάνουμε το καλό που μας επιφυλάσσει ο Θεός την κάθε μέρα, τότε θα είχαμε και αρκετή δύναμη για να υπομένουμε και το κακό όταν έρχεται.
— Όμως δεν εξουσιάζουμε την ψυχή μας, απάντησε η γυναίκα του εφημέριου. Πόσα πράγματα δεν εξαρτώνται από το σώμα! Όταν κανείς δεν είναι καλά, δεν αισθάνεται πουθενά άνετα.
Αυτό της το παραδέχτηκα.
— Ας θεωρήσουμε λοιπόν την κακή διάθεση σαν μια αρρώστια, συνέχισα, κι ας ρωτήσουμε μήπως υπάρχει γι’ αυτήν κάποιο φάρμακο.
— Να κάτι σωστό, είπε η Λόττε, πιστεύω ότι πολλά εξαρτώνται από μας. Το ξέρω από πείρα. ‘Όταν κάτι με πειράζει και απειλεί να με καταθλίψει, πετιέμαι επάνω, Ανεβοκατεβαίνω στον κήπο τραγουδώντας κάποια χορευτικά κομμάτια κι αμέσως όλα περνούν.
— Αυτό ήθελα να πω, απάντησα εγώ, η άσχημη διάθεση είναι σαν την τεμπελιά, γιατί είναι ένα είδος τεμπελιάς. Η φύση μας τείνει προς τα εκεί, κι ωστόσο αρκεί μια φορά να βρούμε τη δύναμη να πάρουμε την απόφαση, κι η δουλειά μας στο εξής γίνεται άνετα, ενώ βρίσκουμε πραγματική απόλαυση στη δραστηριότητα.
Η Φρεντερίκε άκουγε με μεγάλη προσοχή, ενώ απ’ τη μεριά του ο νεαρός άντρας αντέτεινε ότι δεν είναι κανείς κύριος του εαυτού του και πολύ λιγότερο των αισθημάτων του.
— Μα εδώ πρόκειται για ένα δυσάρεστο αίσθημα, είπα, από το όποιο ο καθένας θα ήταν πρόθυμος να απαλλαγεί και κανείς δεν ξέρει μέχρι που πηγαίνουν οι δυνάμεις του, πριν τις δοκιμάσει. Βέβαια, όποιος είναι άρρωστος, θα τρέξει σε όλους τους γιατρούς και δεν θα αρνηθεί ούτε τις αυστηρότερες απαγορεύσεις ούτε τα πιο πικρά φάρμακα προκειμένου να βρει την περιπόθητη υγεία του.
Παρατήρησα ότι ο τίμιος γέροντας έκανε προσπάθεια και τέντωνε τ’ αυτιά του για να πάρει μέρος στη συζήτησή μας. Έτσι, απευθύνοντάς του το λόγο, δυνάμωσα τη φωνή μου.
— Κάνουν κηρύγματα ενάντια σε τόσα ελαττώματα, είπα, αλλά δεν άκουσα ποτέ να στρέφονται από τον άμβωνα κατά της κακής διάθεσης.
— Αυτό θα ‘πρεπε να το κάνουν οι ιεροκήρυκες των πόλεων, είπε, οι αγρότες δεν ξέρουν τί θα πει κακή διάθεση• ωστόσο πού και πού δεν θα έβλαπτε• θα αποτελούσε μάθημα τουλάχιστον για τη γυναίκα μου και για τον κύριο διοικητή.
Όλοι γέλασαν, μαζί και ο ίδιος και μάλιστα απ’ την καρδιά του, μέχρι που τον έπιασε βήχας, ο οποίος διέκοψε για λίγο τη συζήτησή μας. Στη συνέχεια ο νεαρός άντρας ξαναπήρε το λόγο:
— Ονομάσατε την κακή διάθεση ελάττωμα• αυτό μου φαίνεται υπερβολικό.
— Διόλου, απάντησα, αν αυτό με το όποιο κανείς βλάπτει τον εαυτό του και τον πλησίον του, αξίζει αυτό το όνομα. Δεν είναι αρκετό που δεν μπορούμε να κάνουμε ο ένας τον άλλο ευτυχισμένο, χρειάζεται επιπλέον να στερούμε ο ένας απ’ τον άλλον την απόλαυση που η κάθε καρδιά μπορεί ακόμη να προσφέρει στον εαυτό της; Και δείξτε μου εσείς τον άνθρωπο που κατέχεται από κακή διάθεση και έχει το θάρρος να την κρύβει, να φέρει μόνος του το βάρος της χωρίς να καταστρέφει τη χαρά γύρω του. Ή μήπως η διάθεση αυτή δεν είναι παρά η εσωτερική δυσθυμία που μας προκαλεί η ανεπάρκειά μας, ένα αίσθημα ότι δεν μας αρέσει ο εαυτός μας, συνυφασμένο πάντοτε με έναν φθόνο, ο οποίος υποδαυλίζεται από κάποια ανόητη ματαιοδοξία; Βλέπουμε ευτυχισμένους ανθρώπους, που δεν τους κάνουμε εμείς ευτυχισμένους, κι αυτό μας είναι ανυπόφορο.
Η Λόττε μου χαμογέλασε, όταν είδε τη συγκίνηση με την οποία μιλούσα, κι ένα δάκρυ στα μάτια της Φρεντερίκε με παρακίνησε να συνεχίσω.
— Αλίμονο σ’ αυτούς, είπα, που χρησιμοποιούν την εξουσία που έχουν πάνω σε μια καρδιά, για να της στερήσουν τις απλές χαρές που πηγάζουν από μέσα της. Όλα τα δώρα, όλες οι χάρες του κόσμου δεν μπορούν να υποκαταστήσουν μια στιγμή καθαρής απόλαυσης την οποία έχει δηλητηριάσει η φθονερή δυσθυμία του δυνάστη μας.
Εκείνη τη στιγμή η καρδιά μου είχε ξεχειλίσει• αναμνήσεις του παρελθόντος βάραιναν την ψυχή μου και δάκρυα ανέβηκαν στα μάτια μου.
— Είθε, φώναξα, να επαναλάμβανε κανείς κάθε μέρα: Δεν έχεις τη δύναμη να κάνεις τίποτε άλλο για τους φίλους σου από το να τους αφήνεις τις χαρές τους και να μεγαλώνεις την ευτυχία τους απολαμβάνοντάς τη μαζί τους. Μπορείς, όταν βαθιά η ψυχή τους βασανίζεται από ένα αγωνιώδες πάθος, όταν διαλύεται από τη θλίψη, να τους προσφέρεις μια σταγόνα παρηγοριάς; Κι όταν η έσχατη, η πιο τρομερή αρρώστια χτυπήσει το πλάσμα που εσύ είχες υπονομεύσει ύπουλα στις μέρες της ακμής του κι εκείνη θα κείτεται τώρα άθλια εξαντλημένη και θα κοιτάζει τον ουρανό με μάτια απλανή, ενώ ο ιδρώτας του θανάτου θα κυλάει στο χλομό της μέτωπο, τότε εσύ θα στέκεσαι πλάι στο κρεβάτι σαν καταραμένος νιώθοντας βαθιά ότι ολόκληρη η δύναμή σου δεν σε βοηθάει σε τίποτε, ενώ μέσα σου θα σε σπαράζει η αγωνία, έτσι που θα τα ‘δίνες όλα για να σταλάξεις μια σταγόνα δύναμης, ν’ ανάψεις μια σπίθα θάρρους σ’ αυτό το πλάσμα που πεθαίνει.
Στα λόγια αυτά, η ανάμνηση μιας τέτοιας σκηνής, στην οποία ήμουν παρών, με κατέλαβε με όλη της τη δύναμη. Έφερα το μαντίλι μου στα μάτια κι απομακρύνθηκα από τη συντροφιά και μόνο η φωνή της Λόττε, που μου φώναξε ότι επρόκειτο να φύγουμε, με επανέφερε στον εαυτό μου. Και πόσο με μάλωσε στο δρόμο για την τάση μου να ταυτίζομαι τόσο έντονα με όλα, έτσι που να κινδυνεύω να καταστραφώ! Πόσο έπρεπε, μου είπε, να προσέχω! Ω, άγγελέ μου! Για χάρη σου πρέπει να ζήσω!»
Ο νεαρός Γκαίτε καταμεσής φίλων / Young Goethe among friends
Επίμετρο. Τα Πάθη του Νεαρού Βέρθερου… και η σύγχρονη πραγματικότητα
«Για χάρη σου πρέπει να ζήσω!»… Πόσο ειρωνικό, αλήθεια, αν σκεφτούμε πως τα λόγια αυτά τα λέει ο Βέρθερος του Γκαίτε. Ο ξέχειλος πάθος και νεανική ορμή Βέρθερος. Ο ερωτευμένος και αντισυμβατικός Βέρθερος. Ο λογοτεχνικός χαρακτήρας που σημάδεψε μια ολόκληρη γενιά και επηρέασε μια εποχή με έναν τρόπο που ελάχιστοι λογοτεχνικοί ήρωες κατόρθωσαν ποτέ. Δεν υπήρξε ευαισθητοποιημένος νέος στη Γερμανία του Ρομαντισμού, στα πρώτα χρόνια του 19ου αιώνα, που να μην επηρεάστηκε από τον Βέρθερο – με τον καλό ή τον κακό τρόπο.
Η επιρροή του ασφαλώς εξαπλώθηκε πολύ πέραν της χώρας του. Ως και ο Ναπολέων θεωρούσε «Τα Πάθη του Νεαρού Βέρθερου» [Die Leiden des jungen Werthers, 1774] ως το αγαπημένο του βιβλίο – και το έφερνε μαζί στις εκστρατείες του. Υποθέτω το πάθος και η ορμή του Βέρθερου τον ενέπνεαν (πέραν αυτού, καμία ομοιότητα).
Η πρώτη μου επαφή με τον «Βέρθερο» ήταν σε καλή ηλικία: φοιτητής 20 χρονών. Ιδανική ηλικία για να ταυτιστώ μαζί του σε πολλά. Μέχρι που έφτασε το τέλος του βιβλίου και ταράχτηκα. Κι έκανα μια νοερή υποσημείωση: Βέρθερε, ταυτίζομαι μαζί σου σε πολλά – μα πρέπει να σε ξεπεράσω. Και για να συμβεί αυτό θα χρειαστεί να παραφράσω την ατάκα, που με τόση αγάπη δήλωσες για την εκλεκτή της καρδιάς σου. «Για χάρη ΜΟΥ πρέπει να ζήσω…»
Δεν μπορώ όμως παρά να θαυμάσω την αυταπάρνησή σου. Το ειλικρινές σου δόσιμο σε όσους αγαπάς. Τη βαθιά επιθυμία σου να σπάσεις όσα μας περιορίζουν – τότε και τώρα. Να εξαπολύσεις την ορμή της καρδιάς σου πέρα απ’ τα καλούπια μιας κοινωνίας ξέχειλης υποκρισία.
Το απόσπασμα που μοιράστηκα σήμερα είναι από τα αγαπημένα μου του βιβλίου. Μέσω του Βέρθερου, ο νεαρός Γκαίτε αποδοκιμάζει μια κοινωνία ανθρώπων ξέχειλων χολή ο ένας για τον άλλον. Ναι, η κακή διάθεση είναι αρρώστια! Ναι – δεν θα δεις ποτέ κανέναν ιερέα να κάνει κηρύγματα εναντίον της! Ναι – οι άνθρωποι μεταδίδουν με κάθε τρόπο τη μιζέρια τους ο ένας στον άλλο – μα σπάνια μεταδίδουν τη χαρά τους!
Η σύγχρονη κοινωνία μας είναι κατά πολύ χειρότερη από την εποχή που έζησε ο Γκαίτε. Τουλάχιστον τότε ο κόσμος διατηρούσε μια επαφή με τη φύση και τον συνάνθρωπο εντός ενός ανθρώπινου πλαισίου. Τώρα περιδιαβαίνουμε σαν χαμένοι στην υποκρισία των οθονών και στη μεταδιδόμενη μιζέρια των (τηλεοπτικών και μη) δικτύων. Αν μου δίδαξε κάτι η πρόσφατη εμπειρία με την πανδημία, ήταν η ευκολία με την οποία είναι διατεθειμένοι οι περισσότεροι άνθρωποι να μεταδώσουν τη μικρότητα, τον φόβο και την παράνοιά τους, ο ένας στον άλλο.
Όσο αφορά τις σχέσεις μας, δεν μπορούμε παρά να προβληματιστούμε παρέα με τον Γκαίτε. Είναι ποιοτική σχέση όταν ξεφορτώνεις όλη την κακή σου διάθεση πάνω σ’ έναν άνθρωπο που βρίσκεται κοντά σου; Όταν ξερνάς πάνω του τη χολή σου; «Δεν είναι αρκετό που δεν μπορούμε να κάνουμε ο ένας τον άλλο ευτυχισμένο, χρειάζεται επιπλέον να στερούμε ο ένας απ’ τον άλλον την απόλαυση που η κάθε καρδιά μπορεί ακόμη να προσφέρει στον εαυτό της;»
Αλίμονο – το να μεταδίδεις αρνητισμό είναι μια μόνο πλευρά της κακής επαφής. Μια επαφή που στηρίζεται σε μια υποκριτική μόνιμη «χαρά» δεν μπορεί να είναι ουσιώδης. Τα ψεύτικα χαμόγελα δεν συνιστούν υποκατάστατα της ανεπάρκειας επικοινωνίας – που επίσης χαρακτηρίζει τους καιρούς μας. Αυτό το γνώριζε ο Γκαίτε – και όσο εξεγειρόταν, μέσω του Βέρθερου, απέναντι στη μεταδιδόμενη κοινωνική χολή, άλλο τόσο εξεγειρόταν απέναντι στις υποκριτικές κοινωνικές συμβάσεις και την ψευτιά που τον περιέβαλε.
Στα μάτια της Λόττε έβρισκε την ελπίδα και τη διαφυγή του. Ευτυχώς, Βέρθερε, ο Γκαίτε σε ξεπέρασε.
Το επίμετρο τράβηξε περισσότερο απ’ όσο στόχευα. Λέω να βάλω μια (μάλλον απότομη) τελεία εδώ. Θα πω αυτό μόνο, για κλείσιμο: δώσε σε εκείνους που αξίζουν. Και φύγε από τους άλλους. This is the end (my only friend, the end).
Η μετάφραση του Γκαίτε είναι της Στέλλας Νικολούδη. Παρουσίαση: Το Φονικό Κουνέλι, Ιούλιος 22
