Ζαν-Πολ Σαρτρ : Η Κόλαση είναι οι Άλλοι

Μια ανάλυση στο θεατρικό του Ζαν-Πολ Σαρτρ “Κεκλεισμένων των Θυρών”

«Πρέπει ή να χαθούμε μαζί, ή να τα καταφέρουμε μαζί. Διαλέξτε.»

Σήμερα θα πάμε ένα ταξίδι ως την κόλαση, όπως την περιέγραψε ο Ζαν-Πολ Σαρτρ στο περίφημο θεατρικό του “Κεκλεισμένων των Θυρών” [Jean Paul-Sartre, “Huis Clos”, 1944]. Μην ανησυχείς, φίλε θαμώνα και επισκέπτη. Δεν θα συναντήσεις φωτιές που ξεπηδούν από πελώρια βάραθρα, τσουχτερά καμίνια που παφλάζουν και δαίμονες με μακριές γλώσσες που χορεύουν. Σε αυτή την κόλαση δεν έχει όργανα βασανιστηρίων, τανάλιες, παλούκια, σούβλες και βαρέλια με καρφιά. Δεν έχει καν αιώνιο σκοτάδι – μα το ακριβώς αντίθετο: άπλετο φως, προερχόμενο από ηλεκτρικές λάμπες και μάλιστα με απεριόριστη παροχή ρεύματος! Σε αυτή την κόλαση, βλέπεις, το συνεχές φως είναι αναγκαίο, ώστε να ζεις διαρκώς κάτω από τα βλέμματα των άλλων. Σε αυτή την κόλαση το μοναδικό όργανο βασανιστηρίου είναι το βλέμμα που ρίχνουν οι άλλοι πάνω σου. Ένα βλέμμα από το οποίο είναι αδύνατο να ξεφύγεις.

Έναν τέτοιο τόπο επισκέπτονται, λοιπόν, οι πρωταγωνιστές του έργου: ένας άντρας, δύο γυναίκες. Καταδικασμένοι και οι τρεις να υποφέρουν για πράξεις που έκαναν κατά τη διάρκεια της ζωής τους. Κανένα μεταφυσικό δικαστήριο, όμως, δεν εξαπολύει πάνω τους την καταδικαστική απόφαση. Δεν χρειάζονται τέτοια τη στιγμή που οι τρεις αυτοί άνθρωποι, άγνωστοι μεταξύ τους ως τότε, είναι διατεθειμένοι να κρίνουν ο ένας τον άλλον για τις πράξεις τους. Αναγκασμένοι να συμβιώνουν για πάντα στον ίδιο χώρο δίχως δυνατότητα διαφυγής.

Πρόκειται ουσιαστικά για μια μικροκοινωνία. Τρεις άνθρωποι καλούνται να συνυπάρξουν, φέροντας ο καθένας μέσα του τις επιθυμίες, τα πάθη, τις ενοχές, τους φόβους και τις προκαταλήψεις του. Μα στην κόλαση του Σαρτρ απουσιάζουν ολοσχερώς οι καθρέφτες – όπως και οποιοδήποτε αντικείμενο θα μπορούσε να αντανακλά την εικόνα σου. Απουσιάζει κάθε δυνατότητα να είσαι εντελώς μόνος με τον εαυτό σου – ένα δωμάτιο κοινό για όλους, δίχως καν τη δυνατότητα να σβήσεις το φως. Μοναδικός καθρέφτης που έχεις είναι τα μάτια των άλλων. Μόνο μέσα από το βλέμμα του άλλου μπορείς πια να δεις τον εαυτό σου.

Και εδώ έγκειται ο κεντρικός πυρήνας του έργου: όταν οι «άλλοι άνθρωποι» συνιστούν τον μοναδικό καθρέφτη που έχουμε για τον εαυτό μας, τότε κάθε αίσθηση προσωπικής ταυτότητας προέρχεται απ’ αυτούς. Σε μία κοινωνία όπου η εικόνα του εαυτού σου αντλείται μόνιμα από τους άλλους, η προσωπική σου άξια καθορίζεται απόλυτα από την άποψη που έχουν για σένα.

Και αν η άποψη των άλλων για σένα είναι αρνητική, σε έναν κόσμο όπου οι άλλοι είναι το παν – τότε, φίλε μου, καλωσόρισες στην κόλαση.

Γιατί τι άλλο θα μπορούσε να είναι η κόλαση, αν όχι η εσωτερική εκείνη φωτιά της αμφιβολίας, που γυρεύει κάποια εξωτερική επιβεβαίωση για να απαλύνει τις φλόγες της – και δεν την βρίσκει πουθενά. Πρόκειται για έναν κόσμο άκρατης υποκειμενικότητας. Δεν υπάρχει καμία υπερβατική πηγή γνώσης και αλήθειας – μόνο η άποψη των άλλων ανθρώπων. Καθένας είναι κι ένας καθρέφτης, ο κόσμος όλος είναι ένας κυκεώνας καθρεφτών στον οποίο σκύβουμε με αγωνία για να δούμε την εικόνα του εαυτού μας. Έπραξα σωστά; ο άλλος θα κρίνει για μένα. Είμαι όμορφη; ο άλλος θα το αποφασίσει. Φέρω μέσα μου τις σωστές αντιλήψεις, τις σωστές κρίσεις και αξίες; Τι είναι σωστό και λάθος, τι είναι καλό και κακό; Η εικόνα του εαυτού μου μου διαφεύγει, όταν νιώθω το βλέμμα του άλλου καρφωμένο πάνω μου για πάντα. Μόνο ο άλλος μπορεί να κρίνει, μόνο ο άλλος μπορεί να αποφασίσει για μένα – να επιβεβαιώσει τις ελπίδες μου, ή να επικυρώσει τους φόβους μου.

Μα ο άλλος δεν είναι παντοδύναμος, η κρίση του δεν είναι αλάνθαστη – υπόκειται κι αυτός στο βλέμμα μου, όπως κι εγώ στο δικό του. Κρατάμε στα χέρια ο ένας τον άλλον, σε μια αδιάσπαστη πάλη, σε ένα παιχνίδι πρόσκαιρων συμμαχιών και ανηλεούς πολέμου. Όταν κάποια στιγμή κατά τη διάρκεια του έργου η Εστέλ παρηγορεί με τα λόγια της τον Γκαρσέν, λέγοντάς του εκείνα που θέλει να ακούσει και επιβεβαιώνοντας πως δεν υπήρξε δειλός στη ζωή του, το τρίτο σκέλος του τριγώνου, η Ινές, αποκαλύπτει με κακεντρέχεια πως στο βάθος η Εστέλ γυρεύει με τη σειρά της την ερωτική παρηγοριά που μόνο ένας άντρας μπορεί να της προσφέρει. Με άλλα λόγια: η Εστέλ έχει ανάγκη τον Γκαρσέν – και γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο λέει εκείνα που αυτός θέλει να ακούσει. “Αγάπησέ με, και θα πω όλα όσα επιθυμείς!”, μοιάζει να κραυγάζει η υποκειμενικότητα της Εστέλ. Μα ο Γκαρσέν στρέφει πέρα το βλέμμα του, αηδιασμένος. Πώς μπορώ να εμπιστεύομαι τη γνώμη μιας γυναίκας που είναι ολότελα εξαρτημένη από μένα; – μοιάζει να σκέφτεται.

Πώς μπορώ να επιβεβαιώσω τον εαυτό μου δια μέσω ανθρώπων που έχουν ανάγκη να λάβουν την δική μου επιβεβαίωση;

Και γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο ο Γκαρσέν στρέφεται για επιβεβαίωση στην ψυχρή και αδιάφορη για το αντρικό φύλο Ινές. Στην Ινές που αποστρέφεται αμφότερους τον Γκαρσέν και την Εστέλ – τους αποστρέφεται για την έλξη που ένιωσαν ο ένας για τον άλλο και το γεγονός πως την άφησαν μόνη. “Μόνο εσύ, εσύ που με μισείς, μπορείς να με σώσεις”, λέει ο Γκαρσέν στην Ινές. “Αν πιστέψεις σε μένα, εσύ που δεν έχεις κανένα όφελος να το κάνεις αυτό – με σώζεις.”

Και η Ινές γνωρίζει πως είναι παντοδύναμη απέναντί τους – εκείνη που ταυτόχρονα αισθάνεται μικρή και αδύναμη. “Δεν είμαι παρά ένα φύσημα – ένα βλέμμα που σε κοιτάζει.”

Στην υπαρξιστική φιλοσοφία του Ζαν-Πολ Σαρτρ “όλα εδώ πληρώνονται”. Σημασία δεν έχουν οι ηθικές αντιλήψεις και οι σκέψεις – μα οι πράξεις μας στο εδώ και τώρα, κατά τη διάρκεια αυτής της ζωής, μέσα στην κοινωνία των ανθρώπων. Σε αυτή την πραγματικότητα κάθε “Ημέρα της Κρίσεως” συνιστά ανθρώπινο δημιούργημα. Νόμοι, ηθική, αξίες, τρόπος ζωής – τα πάντα ξεκινούν και τελειώνουν στους ανθρώπους και στην οικοδόμηση της κοινωνικής πραγματικότητάς τους. “Έχω γίνει δημόσια περιουσία”, αναφωνεί απογοητευμένος σε κάποια στιγμή του έργου ο Γκαρσέν – αναγνωρίζοντας έτσι την παντοδυναμία της Κοινής Γνώμης. Οι “Άλλοι” είναι η κοινωνία που χαράζει πρότυπα και απαγορεύσεις, που μοιάζει να οικοδομεί την πορεία της ζωής σου, που σου παραχωρεί αξίες και αντιλήψεις, που διαμορφώνει την ίδια τη σκέψη σου – η ίδια κοινωνία που μπορεί να μετατραπεί σε δήμιο και να σε καταδικάσει. Ή ακόμα χειρότερα, μένοντας στον πυρήνα του υπαρξισμού του Σαρτρ: να σε αλλοτριώσει, να σε αποξενώσει από τον ίδιο σου τον εαυτό.

Δεν είναι τυχαίο που στο “Κεκλεισμένων των Θυρών” οι πρωταγωνιστές του έργου δεν διαθέτουν ούτε μία σπιθαμή προσωπικού χώρου, ακόμα και όταν κλείνουν τα μάτια τους. Υπόκεινται μονίμως ο ένας στο βλέμμα του άλλου. Η απόλυτη αλλοτρίωση: η αδυναμία να έχεις την παραμικρή επαφή με τον πυρήνα του εαυτού σου. Δεν υπάρχει πια καμία πηγή αυτογνωσίας, πέρα από το Βλέμμα. Όπως αναφωνεί στο φινάλε του έργου ο Γκαρσέν: “Όλα τα βλέμματα που με τρώνε… Λοιπόν, αυτό είναι η κόλαση. Δεν θα το πίστευα ποτέ. Δεν χρειάζεται η σούβλα. Κόλαση είναι οι Άλλοι.”

Σε μια συνέντευξη που είχε δώσει ο Σαρτρ σε ένα περιοδικό, μετά τη μη αποδοχή από μέρους του του βραβείου Νόμπελ, σχετικά με το νόημα της φράσης “Κόλαση είναι οι Άλλοι”, είχε πει: “Οι άλλοι άνθρωποι αποτελούν την κόλαση από την άποψη ότι από την στιγμή που γεννιέστε βρίσκεστε σε μία κατάσταση στην οποία είστε αναγκασμένος να υποταχθείτε. Γεννιέστε σαν γιος ενός πλούσιου, ή ενός Αλγερινού, ή ενός γιατρού, ή ενός Αμερικανού. Και το μέλλον σας είναι αυστηρά προσχεδιασμένο, ένα μέλλον που το δημιούργησαν άλλοι για σας. Δεν το δημιούργησαν άμεσα, αλλά αποτελούν ένα μέρος μιας κοινωνικής τάξεως που κάνουν αυτό που είστε. Όλα αυτά σωριάστηκαν πάνω σας από άλλους ανθρώπους. Και η σωστή περιγραφή της υπάρξεως αυτής είναι κόλαση.”

Άραγε να υπάρχει κάποια διαφυγή από αυτόν τον λαβύρινθο των καθρεφτών και των αντικατοπτρισμών; O συχνά δύσβατος δρόμος της προσωπικής ελευθερίας μοιάζει να είναι μία τέτοια διαφυγή – μα στην κοινωνία των ανθρώπων κάθε ελευθερία συνεπάγεται το βάρος της προσωπικής ευθύνης. “Είμαστε καταδικασμένοι να είμαστε ελεύθεροι”, έλεγε ο Σαρτρ. Σε έναν τέτοιο κόσμο κανένας υπερβατικός θεός δεν μοιράζει την κρίση του. Οι άνθρωποι, αναμεταξύ τους, κραδαίνουν το ξίφος της καταδίκης και τα φτερά της σωτηρίας τους. Κρίνουν και κρίνονται ταυτόχρονα, οικοδομώντας τους άλλους την ίδια στιγμή που οικοδομούν τους εαυτούς τους.

Ίσως λοιπόν η μόνη διέξοδος από την κόλαση, σε έναν κόσμο όπου απουσιάζει η παρηγοριά του σκοταδιού και που ο προσωπικός σου δρόμος περνάει πάντα, θέλοντας και μη, μέσα από τον δρόμο «των άλλων»… ίσως η μόνη διέξοδος από την κόλαση να είναι το φως που δίνουμε ο ένας τον άλλον. Όχι υπερβατικό, μα ανθρώπινο, βαθιά ανθρώπινο. Σύμφωνα με τα λόγια του Γκαρσέν: “Πρέπει ή να χαθούμε μαζί, ή να τα καταφέρουμε μαζί. Διαλέξτε.”

Υστερόγραφο: Μία από τις παράπλευρες επιπτώσεις της καραντίνας, εξαιτίας της πανδημίας του ιού, ήταν για πολύ κόσμο η καταναγκαστική συμβίωση με άλλους ανθρώπους στον ίδιο χώρο για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα. Και αυτό ακριβώς υπήρξε αφορμή για κρίσεις. Μοιάζει να αποκτά ακόμα μεγαλύτερη σημασία η “Κόλαση” του Σαρτρ. Αν τέτοιες κρίσεις γίνουν αφορμή για μια μεγαλύτερη ενδοσκόπηση και κατανόηση του εαυτού μας – και φυσικά των άλλων – τότε μπορούμε να πούμε πως η πανδημία είχε κάποιο επουσιώδες όφελος.

Το Φονικό Κουνέλι, Απρίλης του 20