Μίλαν Κούντερα : ο χαμένος κόσμος της φιλίας

Ένα απόσπασμα από την “Ταυτότητα” του Μίλαν Κούντερα – και δυο λόγια περί φιλίας

«Εκείνη τη στιγμή κατάλαβα το μοναδικό νόημα της φιλίας έτσι όπως τη ζούμε σήμερα», είπε ο Ζαν–Μαρκ στη Σαντάλ. «Η φιλία είναι απαραίτητη στον άνθρωπο για την καλή λειτουργία της μνήμης του. Το να θυμόμαστε το παρελθόν μας, το να το κουβαλάμε πάντοτε μαζί μας, είναι ίσως ο αναγκαίος όρος για να διαφυλάξουμε, όπως λέμε, την ακεραιότητα του εγώ μας. Για να μη συρρικνωθεί το εγώ μας, για να διατηρήσουμε τον όγκο του, πρέπει να ποτίζουμε τις αναμνήσεις σαν τα λουλούδια στη γλάστρα, κι αυτό το πότισμα απαιτεί τακτική επαφή με τους μάρτυρες του παρελθόντος, δηλαδή με τους φίλους. Οι φίλοι είναι ο καθρέφτης μας• η μνήμη μας• το μόνο που απαιτούμε από αυτούς είναι να γυαλίζουν κάπου κάπου τον καθρέφτη για να μπορούμε να κοιταζόμαστε μέσα.

Εμένα όμως σκασίλα μου τι έκανα στο γυμνάσιο! Αυτό που ήθελα πάντα, από τότε που ήμουν πολύ νέος, από τότε που ήμουν παιδί ίσως, ήταν τελείως διαφορετικό: τη φιλία σαν κάτι που υψώνεται πάνω από όλες τις άλλες αξίες. Μου άρεσε να λέω: μεταξύ αλήθειας και φίλου επιλέγω πάντοτε τον φίλο. Το έλεγα σαν πρόκληση, αλλά το σκεφτόμουν σοβαρά. Σήμερα ξέρω ότι το αξίωμα αυτό είναι ξεπερασμένο. Μπορεί να ίσχυε για τον Αχιλλέα, το φίλο του Πάτροκλου, για τους σωματοφύλακες του Αλέξανδρου Δουμά, ακόμα και για τον Σάντσο Πάντσα, που ήταν πραγματικά φίλος με τον αφέντη του, παρ’ όλες τις διαφωνίες τους. Δεν ισχύει όμως πια για μας. Έχω γίνει τόσο πεσιμιστής, που σήμερα είμαι έτοιμος να προτιμήσω την αλήθεια αντί για τη φιλία.

Για μένα η φιλία ήταν απόδειξη ότι υπάρχει κάτι πιο ισχυρό από την ιδεολογία, από τη θρησκεία, από το έθνος. Στο μυθιστόρημα του Δουμά οι τέσσερις φίλοι βρίσκονται συχνά σε αντίθετα στρατόπεδα, αναγκασμένοι να χτυπηθούν μεταξύ τους. Αυτό όμως δε χαλάει τη φιλία τους. Δεν παύουν να αλληλοβοηθιούνται, κρυφά, με πανουργία, χλευάζοντας ο καθένας την αλήθεια του στρατοπέδου του. Έβαλαν τη φίλια τους πάνω από την αλήθεια, από το σκοπό, από τις διαταγές των ανωτέρων, πάνω από το βασιλιά, πάνω απ’ τη βασίλισσα, πάνω από τα πάντα».

Ο Δουμάς έγραψε την ιστορία των σωματοφυλάκων με απόσταση δύο αιώνων. Άραγε αισθανόταν ήδη νοσταλγία για τον χαμένο κόσμο της φιλίας; Ή μήπως η εξαφάνιση της φιλίας είναι πιο πρόσφατο φαινόμενο;»

«Δεν μπορώ να σου απαντήσω», του είπε η Σαντάλ. «Η φιλία δεν είναι πρόβλημα των γυναικών.»

«Τί εννοείς;»

«Αυτό που εννοώ. Η φιλία είναι πρόβλημα των αντρών. Είναι ο δικός τους ρομαντισμός. Όχι ο δικός μας.»

Ο Ζάν–Μάρκ ήπιε μια γουλιά κονιάκ, έπειτα ξαναγύρισε στις σκέψεις του: «Πώς γεννήθηκε ή φιλία; Σίγουρα σαν συμμαχία μπροστά στις αντιξοότητες, συμμαχία χωρίς την όποια ο άνθρωπος θα ήταν άοπλος απέναντι στους εχθρούς του. Ίσως δεν έχουμε πια ζωτική ανάγκη από μια τέτοια συμμαχία».

«Εχθροί θα υπάρχουν πάντοτε.»

«Ναι, αλλά είναι αόρατοι και ανώνυμοι. Η δημόσια διοίκηση, οι νόμοι. Τί να σου κάνει ο φίλος όταν αποφασίζουν να χτίσουν αεροδρόμιο μπροστά στα παράθυρά σου ή όταν σε απολύουν; Αν σε βοηθήσει κανείς, θα ‘ναι πάλι κάποιος ανώνυμος και αόρατος, μια οργάνωση κοινωνικής αρωγής, μια ένωση για την υπεράσπιση των καταναλωτών, ένα δικηγορικό γραφείο. Καμιά δοκιμασία δεν μπορεί πια να επιβεβαιώσει τη φιλία. Δεν προσφέρεται πια η ευκαιρία να ψάξεις τον πληγωμένο φίλο σου στο πεδίο της μάχης, ούτε να τραβήξεις το σπαθί για να τον υπερασπιστείς απ’ τους ληστές. Περνάμε τη ζωή μας χωρίς μεγάλους κινδύνους, αλλά και χωρίς φιλία.»

**********

Ήταν ένα απόσπασμα από την «Ταυτότητα» του Μίλαν Κούντερα [Milan Kundera, “L’Identité”,1998, Μετ: Γιάννης Η. Χάρης].

Έχει δίκιο άραγε ο Κούντερα όταν υποστηρίζει, μέσω του κεντρικού χαρακτήρα του, πως η φιλία ισχυροποιείται μέσα από την κοινή δυσκολία; Πως ενισχύεται μέσα από την αμοιβαία αντιξοότητα – και δίχως αυτήν εξασθενεί; Και πως η φιλία σήμερα επιβιώνει περισσότερο σαν κάποιο αναγκαίο τροφοδοτικό της μνήμης – άρα και της αίσθησης ταυτότητάς μας;

Μπορούμε να κατανοήσουμε εκείνη τη νοσταλγία που διέπει τα λόγια του, όταν αναφέρεται στη μυθιστορηματική φιλία των Σωματοφυλάκων; Μήπως η συγκεκριμένη νοσταλγία απηχεί κάποια αίσθηση απογοήτευσης μπροστά σε μια πεζή καθημερινότητα δίχως ισχυρές αξίες;

Ασφαλώς πρόκειται για ένα σύνθετο θέμα με άφθονες προεκτάσεις. Στον κυνισμό (ή τη νοσταλγία ή την απογοήτευση) του χαρακτήρα θα μπορούσαμε να αντιτάξουμε ίσως διάφορα παραδείγματα που φανερώνουν πως – ναι – ασφαλώς και μπορούν να οικοδομηθούν ισχυρές φιλίες και σήμερα, σαν άλλοτε. Μα, κατά την άποψή μου, δεν χωρά αμφιβολία για ένα πράγμα: μια ρηχή αίσθηση καθημερινότητας συνεπάγεται και ρηχότερες σχέσεις. Και στην εποχή μας οι περισσότερες αποκαλούμενες «φιλίες» μοιάζουν περισσότερο με πρόσκαιρες συμμαχίες – έτοιμες να διαλυθούν στο παραμικρό.

Όσο αφορά τα λόγια της ηρωίδας του βιβλίου του: «η φιλία είναι ο ρομαντισμός των αντρών» – δεν θα συμπληρώσω κάτι. Μη ξεχνάμε: ο Κούντερα γράφει από μια αρσενική σκοπιά. Όταν λοιπόν ο χαρακτήρας του αναφέρεται στον «χαμένο κόσμο της φιλίας» – έχει κατά νου τους άντρες και τις μεταξύ τους σχέσεις, όχι τις γυναίκες. Οι γυναίκες… ας μιλήσουν οι ίδιες για λογαριασμό τους.

Κλείνω αφενός με ένα συνοδευτικό ποίημα από την «Παλατινή Ανθολογία». Ο ποιητής είναι ο Φαίδρος και το ποίημα έλκει την καταγωγή του από τον 1ο αιώνα μ.Χ. Η μετάφραση είναι της Ρίτας Μπούμη Παπά. Αφετέρου με ένα γνωστό τραγούδι. Ίσως η φιλία είναι σπάνια – ναι. Μα αυτό καθιστά τους λιγοστούς μας φίλους ακόμα πιο σημαντικούς και την αξία της φιλίας – σαν αξία, σαν ρομαντισμό – παντοτινή, ακόμα και αν θυμίζει κάποια πλατωνική σκιά του ιδανικού.

«Πολλοί οι φίλοι• η φιλία σπάνια.
Ο Σωκράτης (και θα ‘θελα το τέλος του να είχα
αν ήταν δυνατό να δοξαστώ κι εγώ
κι ούτε πια που θα μ’ ένοιαζε ο φθόνος
αν με δικαίωναν μετά απ’ το θάνατο)
είχε φτιάξει ένα σπίτι τόσο πολύ μικρό
που κάποιος από το λαό τον ρώτησε:
— Πώς είναι δυνατό άντρας τόσο μεγάλος
σ’ ένα τέτοιο σπιτάκι να χωρεί;
— Ώ, ας ευδοκούσε ο ουρανός — απάντησε ο Σωκράτης
να γέμιζε με γνήσιους φίλους!»

With a little help from my friends

Το Φονικό Κουνέλι, Απρίλης του 20.