Φρίντριχ Νίτσε: “Ό,τι δεν σε σκοτώνει…”

«Πόσο λίγο ξέρετε την ευτυχία των ανθρώπων, εσείς, βολεμένοι και καλοπροαίρετοι άνθρωποι! Γιατί η ευτυχία και η δυστυχία είναι αδερφές και μάλιστα δίδυμες, που είτε μεγαλώνουν μαζί είτε, όπως συμβαίνει σε σας, μένουν μικρές!»

Ναι, ήταν ο Νίτσε εκείνος που είπε πρώτος αυτό το “ό,τι δεν με σκοτώνει, με κάνει πιο δυνατό”. Και σε αυτή τη μικρή παρουσίαση συγκέντρωσα ορισμένα από τα πιο χαρακτηριστικά αποσπάσματα πάνω στο θέμα – ενός ανθρώπου που γνώρισε καλά τη λέξη “πόνος”.

Διαβάζεις Νίτσε για πολλούς λόγους: για το άρωμα ελευθερίας που αποπνέει, για την τόλμη του λόγου του, για την απομάκρυνση των μασκών και την απομυθοποίηση των πλανών που επιχειρεί αδιάκοπα, δίχως φόβο.

Μα τον διαβάζεις και για την ιαματική επίδραση που μπορεί να έχει στην ψυχή σου. Μη φοβάσαι τον πόνο, σου λέει. Μπορείς να γίνεις δυνατότερος μέσα από αυτόν.

Εγώ πάντως, αγαπητέ μου μουστακαλή φιλόσοφε… το προσπαθώ.

Η αναγκαιότητα της θύελλας

«Εξετάστε τη ζωή των καλύτερων και γονιμότερων ανθρώπων και λαών και αναρωτηθείτε αν ένα δέντρο που πρέπει να μεγαλώσει υπερήφανα σε ύψος μπορεί να κάνει χωρίς κακοκαιρίες και θύελλες. […] Το δηλητήριο που σκοτώνει τις πιο αδύναμες φύσεις δυναμώνει τις ισχυρές – οι οποίες επίσης δεν το ονομάζουν δηλητήριο.»

[Η Χαρούμενη Επιστήμη]

Η αδυναμία ως αφορμή για ανάπτυξη

«Σπάνια υπάρχει ένας εκφυλισμός, ένας ακρωτηριασμός, ακόμη και ένα ελάττωμα ή γενικά μία σωματική ή ηθική απώλεια, δίχως ένα πλεονέκτημα κάπου αλλού. Ο πιο ασθενικός άνθρωπος, παραδείγματος χάριν, αν τύχει να ανήκει σε μία πολεμοχαρή και αεικίνητη φίλη, θα έχει ίσως περισσότερες αφορμές να σταθεί από μόνος του και συνεπώς να γίνει πιο ήρεμος και σοφός, ο μονόφθαλμος θα έχει ένα πιο γερό μάτι, ο τυφλός θα βλέπει πιο βαθιά εσωτερικά και οπωσδήποτε θα ακούει καλύτερα. Στον βαθμό αυτό, ο περίφημος αγώνας για την ύπαρξη δεν μου φαίνεται πως είναι η μόνη οπτική γωνία που μπορεί να εξηγήσει το προχώρημα ή το δυνάμωμα ενός ανθρώπου, μιας φυλής. […] Η πιο αδύνατη φύση, όπως και η πιο τρυφερή και πιο εκλεπτυσμένη, είναι αυτή που καθιστά γενικά δυνατή κάθε πρόοδο.»

[Ανθρώπινο, πάρα πολύ Ανθρώπινο]

Ενάντια στην αυτοκυριαρχία

«Εκείνοι οι ηθικοδιδάσκαλοι που προστάζουν τον άνθρωπο πριν απ’ όλα και πάνω απ’ όλα να κερδίσει τον έλεγχο του εαυτού του, του προκαλούν μια περίεργη αρρώστια: συγκεκριμένα, μια διαρκή ευερεθιστότητα απέναντι σ’ όλες τις φυσικές διεγέρσεις και κλίσεις — ένα είδος φαγούρας. Κι από τότε ό,τι κι αν τον πιέσει, τον σπρώξει, τον προσελκύσει ή τον παρακινήσει, από μέσα ή από έξω, του δείχνει πάντα, αυτού του ευερέθιστου, πως η αυτοκυριαρχία του διατρέχει κίνδυνο. Δεν μπορεί πια να εμπιστευτεί κανένα ένστικτο ή ελεύθερο πέταγμα• μένει μονίμως σε αμυντική στάση, οπλισμένος εναντίον του εαυτού του, με διαπεραστικά και δύσπιστα μάτια – αιώνιος φύλακας του κάστρου στο οποίο έχει μετατρέψει τον εαυτό του.

Ναι, μπορεί να ‘ναι μεγάλος σ’ αυτόν το ρόλο! Σίγουρα όμως έχει γίνει ανυπόφορος στους άλλους, βαρύς για τον εαυτό του, φτωχεμένος και αποκομμένος από τα ωραιότερα «τυχερά» της ψυχής του, όπως και από οποιαδήποτε περαιτέρω μόρφωση! Γιατί πρέπει κανείς να ‘ναι ικανός να χάνει κατά καιρούς τον εαυτό του αν θέλει να μάθει κάτι από πράγματα διαφορετικά απ’ αυτόν.»

[Η Χαρούμενη Επιστήμη]

Η θρησκεία του βολέματος

«Οι οικτίρμονες δεν αναλογίζονται ότι υπάρχει μία προσωπική αναγκαιότητα της δυστυχίας, ότι οι φόβοι, οι στερήσεις, τα φτωχέματα, τα μεσάνυχτα, οι περιπέτειες, οι κίνδυνοι και τα λάθη είναι τόσο απαραίτητα για μένα και για σένα όσο και τα αντίθετά τους. Αυτοί όμως ποτέ δεν καταλαβαίνουν, για να εκφραστώ με μυστικιστικούς όρους, ότι ο δρόμος για τον παράδεισο του καθενός περνάει πάντα από την ηδυπάθεια της κόλασης του καθενός. Όχι, δεν ξέρουν τίποτε από αυτά: η “θρησκεία του οίκτου” (ή “της καρδιάς”) τους διατάζει να βοηθούν και πιστεύουν ότι έχουν βοηθήσει καλύτερα όταν έχουν βοηθήσει γρηγορότερα!

Αν εσείς, οι οπαδοί τούτης της θρησκείας, έχετε απέναντι στον εαυτό σας την ίδια στάση που έχετε απέναντι στους συνανθρώπους σας – αν δεν θέλετε να αφήνετε τον πόνο σας να ακουμπάει πάνω σας ούτε μία ώρα και αν προσπαθείτε συνεχώς να προλαβαίνετε και να ματαιώνετε κάθε πιθανή μελλοντική δυστυχία – αν αισθάνεστε τον πόνο και τη στενοχώρια σαν κάτι κακό, μισητό, σαν κάτι που πρέπει να εξαλειφθεί, και σαν κηλίδα της ύπαρξης, τότε είναι ολοφάνερο πως εκτός από τη θρησκεία του οίκτου έχετε στην καρδιά σας και μία άλλη θρησκεία, που ίσως να ‘ναι μητέρα της πρώτης: τη θρησκεία του βολέματος.

Πόσο λίγο ξέρετε την ευτυχία των ανθρώπων, εσείς, βολεμένοι και καλοπροαίρετοι άνθρωποι! Γιατί η ευτυχία και η δυστυχία είναι αδερφές και μάλιστα δίδυμες, που είτε μεγαλώνουν μαζί είτε, όπως συμβαίνει σε σας, μένουν μικρές!»

[Η Χαρούμενη Επιστήμη]

Υγεία της ψυχής

«Η δημοφιλής ιατρική ηθική φόρμουλα (που δημιουργός της είναι ο Αρίστων ο Χίος) ότι «η αρετή είναι η υγεία της ψυχής», θα ‘πρεπε, για να γίνει χρήσιμη, να τροποποιηθεί τουλάχιστον με τον εξής τρόπο: «η αρετή σου είναι η υγεία της ψυχής σου». Γιατί δεν υπάρχει υγεία καθ’ εαυτήν, και κάθε απόπειρα να οριστεί ένα πράγμα με παρόμοιο τρόπο απέτυχε οικτρά.

Για να προσδιοριστεί αυτό που αποτελεί κατάσταση υγείας για το σώμα σου, πρέπει να ληφθεί υπόψη ο αντικειμενικός σκοπός σου, ο ορίζοντάς σου, οι δυνάμεις σου, οι ενορμήσεις σου, οι πλάνες σου, και πάνω απ’ όλα από τα ιδεώδη και τα φαντάσματα της ψυχής σου. Επομένως υπάρχουν αναρίθμητες υγείες του σώματος• κι όσο πιο πολύ αφήσουμε το μεμονωμένο και ασύγκριτο άτομο να σηκώσει το κεφάλι του ξανά, κι όσο πιο πολύ απορρίψουμε το δόγμα της «ισότητας των ανθρώπων», τόσο πιο πολύ πρέπει να εγκαταλειφθεί από τους γιατρούς η έννοια της φυσιολογικής υγείας, μαζί με τη φυσιολογική δίαιτα και τη φυσιολογική πορεία της ασθένειας. Μόνο τότε θα ‘ναι κατάλληλη η στιγμή για να σκεφτούμε για την υγεία και την αρρώστια της ψυχής, και να βρούμε την ξεχωριστή αρετή κάθε ανθρώπου στην υγεία της ψυχής του. Φυσικά, η υγεία σ’ ένα πρόσωπο μπορεί να ‘ναι το αντίθετο της υγείας σ’ ένα άλλο.

[Η Χαρούμενη Επιστήμη]

Κι αυτό είναι ηρωικό

«Το να κάνει κανείς πράγματα τα οποία έχουν τη χειρότερη μυρωδιά και για τα οποία μόλις και μετά βίας τολμά να μιλήσει κανείς, πράγματα που είναι όμως ωφέλιμα και αναγκαία – κι αυτό είναι ηρωικό. Οι Έλληνες δεν ντρέπονταν να βάλουν στους άθλους του Ηρακλή και τον καθαρισμό ενός στάβλου.»

[Χαραυγή]

Πέρα απ’ τις αξίες των εξαντλημένων

«Έπειτα από ολόκληρες χιλιετίες παραπλάνησης και σύγχυσης, είχα την τύχη να ανακαλύψω ξανά τον δρόμο που οδηγεί σε ένα Ναι και ένα Όχι.

Διδάσκω το Όχι προς καθετί που αδυνατίζει – που εξαντλεί.

Διδάσκω το Ναι προς καθετί που δυναμώνει, που αποθηκεύει ισχύ, που δικαιολογεί το αίσθημα της ισχύος.

Μέχρι τώρα δεν δίδαξαν ούτε το ένα ούτε το άλλο: δίδαξαν την αρετή, την απεαυτοποίηση [αποποίηση του εαυτού], τον οίκτο, δίδαξαν ακόμη και την άρνηση της ζωής. Όλες αυτές είναι αξίες των εξαντλημένων.»

[Η Θέληση για Δύναμη]

Γενική διόραση

«Στην πραγματικότητα, κάθε μεγάλη ανάπτυξη συνοδεύεται από ένα τρομερό θρυμμάτισμα και φθορά: ο πόνος, τα συμπτώματα της παρακμής ανήκουν στις εποχές τρομερών προχωρημάτων• κάθε γόνιμη και δυναμική κίνηση της ανθρωπότητας δημιούργησε επίσης μαζί μια μηδενιστική κίνηση. Μπορεί να είναι σημάδι μιας αποφασιστικής και ουσιωδέστατης ανάπτυξης, της μετάβασης σε νέες συνθήκες ενθάδε ύπαρξης, το ότι η πιο ακραία μορφή του πεσιμισμού, ο γνήσιος μηδενισμός, θα έρθει στον κόσμο. Αυτό κατάλαβα.»

[Η Θέληση για Δύναμη]

Τί σε κάνει ηρωικό;

«Τι σε κάνει ηρωικό; – Το να πηγαίνεις να συναντήσεις ταυτόχρονα το μεγαλύτερο πόνο σου και τη μεγαλύτερη ελπίδα σου.»

[Η Χαρούμενη Επιστήμη]

Παρουσίαση από το Φονικό Κουνέλι, Γενάρης 24