徒然草 – Στιγμές από τα Δοκίμια της Οκνηρίας του Γιοσίντα Κένκο

Αποσπάσματα από τα «Δοκίμια της Οκνηρίας» του Γιοσίντα Κένκο

Για την απλότητα

«Είναι υπέροχο ο άνθρωπος να έχει απλά γούστα, να αποφεύγει την υπερβολή, να μη λαχταράει την κοσμική επιτυχία. Είναι αλήθεια ότι από την αρχαία εποχή οι σοφοί άντρες σπάνια ήταν πλούσιοι. Στην Κίνα υπήρχε κάποτε ένας άντρας που λεγόταν Χσου Γιου και δεν είχε τίποτε. Κάποιος που τον είδε να πίνει νερό με τη χούφτα του, του χάρισε μια «κολοκύθα που θροΐζει». Για ένα διάστημα ο Χσου Γιου την κρέμασε σ’ ένα κλαδί δέντρου, αλλά όταν φυσούσε η κολοκύθα θρόιζε. «Τι θόρυβο που κάνει!» είπε και την πέταξε. Ο Χσου Γιου συνέχισε να πίνει νερό με τις χούφτες του. Η καρδιά του πρέπει να ένιωσε ανέμελη και ελεύθερη!»

Το άρπαγμα της ομορφιάς

«Αν ο άνθρωπος έμενε για πάντα στον κόσμο και δεν χανόταν σαν τη δροσούλα του Αντασίνο και σαν τον καπνό του Τοριμπεϊγιάμα , πολλά πράγματα δεν θα τον συγκινούσαν. Σκεφτείτε τα ζωντανά πλάσματα – κανένα δεν ζει όσο ο άνθρωπος. Η μύγα του Μάη δεν προφταίνει το βράδυ, το τζιτζίκι του καλοκαιριού δεν γνωρίζει την άνοιξη και το φθινόπωρο. Πόσο υπέροχο και αβίαστο είναι το αίσθημα να ζεις ακόμα κι ένα χρόνο με τέλεια γαλήνη! Αν αυτά δεν είναι αρκετά για εσάς, μπορεί να ζήσετε χίλια χρόνια και να νιώθετε ακόμα πως η ζωή ήταν όνειρο μιας βραδιάς. Δεν μπορούμε να ζούμε για πάντα στον κόσμο• γιατί να περιμένουμε να μας κυριέψει η ασχήμια; Όσο πιο πολύ ζει ο άνθρωπος, τόσο πιο πολύ ντροπιάζεται. Το να πεθάνει, πριν από τα σαράντα το πολύ, δεν είναι και τόσο τρομερό. Όταν ένας άνθρωπος περνάει αυτή την ηλικία, θέλει (χωρίς να ντρέπεται για την εμφάνισή του) να κάνει παρέα με άλλους. Στα χρόνια της δύσης του ξεμυαλίζεται με τα εγγόνια του και παρακαλεί να ζήσει πολύ για να τα δει να ευημερούν. Η απασχόλησή του γίνεται βαθύτερη και βαθμιαία χάνει κάθε ευαισθησία για την ομορφιά των πραγμάτων, μια κατάσταση πραγματικά αξιοθρήνητη.»

Για τους αληθινούς φίλους

«Είναι όμορφο να μιλάς με κάποιον που έχει τις ίδιες αντιλήψεις με σένα, να μοιράζεσαι την ευχαρίστηση της ανεμπόδιστης συζήτησης για τα διασκεδαστικά και ανιαρά πράγματα του κόσμου, αλλά είναι δύσκολο να βρεις τέτοιους φίλους. Αν πρέπει να προσέχεις για να μην εκφέρεις (έστω και λίγο) αντίθετη γνώμη από αυτή του συνομιλητή σου, τότε καλύτερα να είσαι μόνος σου.

Μπορεί να νομίζεις πως, όταν βαριέσαι, σε ανακουφίζει ένας άνθρωπος που σε ακούει συμφωνώντας γενικά μαζί σου και διαφωνώντας σε κάποια σημεία – που μπορεί να αμφισβητήσει μια γνώμη, λέγοντας: «Πως είναι δυνατόν να συμφωνήσω;» ή επιχειρηματολογεί: «Ακριβώς εξαιτίας αυτού γίνεται αυτό». Αλλά στην πραγματικότητα, αν λέγονται όλα όσα μπορεί να απαιτούν μια λέξη συγγνώμης – φυσικά, ακόμα και όταν συζητάς με ανθρώπους που δεν έχουν τις ίδιες απόψεις, οι διαφορές γύρω από τα συνηθισμένα ασήμαντα κουτσομπολιά δεν έχουν σημασία – συνειδητοποιείς με λύπη πόσο μεγάλη απόσταση χωρίζει αυτόν τον άνθρωπο από τους αληθινούς φίλους της καρδιάς σου.»

Για τους κακούς συνομιλητές

«Ο άνθρωπος χωρίς ανατροφή ή κοινωνική χάρη, όταν έρχεται κάποιος καινούριος στην συντροφιά, αναφέρει συνεχώς θέματα και πρόσωπα που ξέρουν οι άλλοι άνθρωποι και συνεχίζει τη συζήτηση αποσπασματικά ρίχνοντας βλέμματα όλο νόημα και γελώντας: έτσι κάνει τον ξένο που δεν μπορεί να πιάσει το νόημά τους να νιώθει τελείως αμαθής.»

Συμβουλές για τον έρωτα

«Ένας άνθρωπος μπορεί να είναι τέλειος σε όλα τα άλλα αλλά αν δεν έχει γούστο και λεπτότητα στον έρωτα, πιστεύουμε πως έχει μια τρομερή έλλειψη, σαν πολύτιμη κούπα κρασιού χωρίς πάτο. Πόσο γοητευτικός είναι ο εραστής που, με ρούχα μουσκεμένα από τη δροσιά ή τον πάγο, τριγυρίζει άσκοπα, με το φόβο πως οι γονείς του θα τον επιπλήξουν για τα κουτσομπολιά που ακούγονται σε βάρος του, κι έτσι δεν ησυχάζει ούτε λεπτό και καταφεύγει σαν τρελός από το ένα ανεπιτυχές τέχνασμα στο άλλο• και εν τούτοις τις περισσότερες φορές κοιμάται μοναχός, αλλά ποτέ δεν κοιμάται βαθιά. Είναι καλό όμως ένας άντρας να μην παραδίνεται τελείως στις σαρκικές απολαύσεις και οι γυναίκες να μην τον θεωρούν εύκολη κατάκτηση.»

Παραβολή

«Όταν χτίζεις ένα σπίτι πρέπει να σκέφτεσαι το καλοκαίρι. Το χειμώνα μπορείς να ζεις οπουδήποτε, αλλά με τη ζέστη, το κακοφτιαγμένο σπίτι γίνεται ανυπόφορο.»

 

Επίδειξη γνώσεων

«Πρέπει να αποφεύγουμε να κάνουμε επίδειξη πολλών γνώσεων για οποιοδήποτε θέμα. Μπορείς να φανταστείς έναν καλοαναθρεμμένο άνθρωπο να μιλάει με ύφος «τα ξέρω όλα», ακόμα και για ένα θέμα που το γνωρίζει καλά; Ο χοντράνθρωπος, που πετιέται ξαφνικά στο επίκεντρο, απαντάει στις ερωτήσεις με ύφος αυθεντίας σε όλα τα πεδία. Παρ’ όλο που ο άνθρωπος αυτός μπορεί να έχει και προτερήματα που μας επιβάλλουν το θαυμασμό, ο τρόπος που επιδεικνύει τη σπουδαία γνώμη που έχει για τον εαυτό του είναι περιφρονητέος. Εντυπωσιάζει ο άνθρωπος που ακόμα και για θέματα που κατέχει τέλεια αργεί να μιλήσει και δεν μιλάει παρά μόνον όταν τον ρωτούν.»

Για την αγάπη των βιβλίων

«Διασκεδάζεις πολύ ευχάριστα όταν κάθεσαι μόνος, στο φως του λυχναριού, μ’ ένα ανοιχτό βιβλίο μπροστά σου, και γίνεσαι φίλος με ανθρώπους του μακρινού παρελθόντος που ποτέ δεν γνώρισες. Τα βιβλία που προτιμώ είναι οι συγκινητικοί τόμοι του Γουέν Χσου–αν, τα Άπαντα του Πο Τσου–ί, τα αποφθέγματα του Λάο Τζου χαι τα κείμενα του Τσουάνγκ Τζου. Από τα έργα των μελετητών αυτής της χώρας, τα πιο παλιά είναι συχνά πολύ ενδιαφέροντα.»

Μπροστά σε μια μελανόπετρα

«Είναι παράξενο και τρελό το αίσθημα που νιώθω όταν συνειδητοποιώ πως πέρασα ολόκληρες ημέρες μπροστά στη μελανόπετρα και το μόνο που έκανα ήταν να σημειώνω τυχαία όποιες ανόητες σκέψεις περνούσαν από το κεφάλι μου.»

Περασμένοι έρωτες

«’Όταν φέρνω στη μνήμη μου τους μήνες και τα χρόνια που πέρασα έχοντας στενές σχέσεις με κάποια γυναίκα της οποίας η στοργή ξεθώριασε σαν τα λουλούδια της κερασιάς που σκορπίζονται πριν φυσήξει ακόμα ο άνεμος, θυμάμαι ακόμα κάθε λέξη της που κάποτε με συγκινούσε, και όταν συνειδητοποιώ πως εκείνη, όπως συμβαίνει σε τέτοιες περιπτώσεις, γλιστράει σταθερά έξω από τον κόσμο μου, νιώθω μια θλίψη μεγαλύτερη από αυτή που νιώθεις όταν πεθαίνει κάποιος.»

Οι μνήμες των αντικειμένων

«Όταν κάθομαι και αναλογίζομαι ήσυχα, δεν μπορώ να καταπολεμήσω εύκολα τη νοσταλγία για τα περασμένα. Όταν οι άλλοι κοιμούνται, εγώ περνάω τη μακριά φθινοπωρινή βραδιά τακτοποιώντας όσα υπάρχοντα βρίσκονται γύρω μου. Σκίζω κάποια παλιά γράμματα που δεν θέλω να αφήσω πίσω, και καμιά φορά βρίσκω ανάμεσά τους δείγματα καλλιγραφίας ενός φίλου που πέθανε ή εικόνες που σχεδίασε για προσωπική ευχαρίστηση και νιώθω ακριβώς όπως τότε. Ακόμα και όταν βλέπω γράμματα που έγραψαν μερικοί φίλοι που ζουν ακόμα, αλλά έχουμε να βρεθούμε μαζί πολύ καιρό, προσπαθώ να θυμηθώ τις περιστάσεις και το χρόνο. Τι συγκινητική που είναι αυτή η εμπειρία!

Είναι λυπηρό να σκέφτεσαι πως τα προσωπικά αντικείμενα του ανθρώπου, αδιάφορα για το θάνατό του, παραμένουν αναλλοίωτα αρκετό καιρό μετά από αυτόν.»

Για τις εποχές και τον θάνατο

«Ένας άνθρωπος που θέλει να ακολουθεί το ρεύμα πρέπει πρώτα να βρει τους κατάλληλους τρόπους. Μια άκαιρη δήλωση θα προσβάλει τα αυτιά των ακροατών και θα θίξει τα αισθήματά τους, και στο τέλος δεν θα πετύχει το σκοπό της. Καλό είναι κάποιος να καταλαβαίνει αυτές τις περιπτώσεις. Αλλά το να αρρωστήσεις, το να γεννήσεις παιδιά ή το να πεθάνεις – αυτά τα θέματα δεν διαλέγουν την κατάλληλη στιγμή. Δεν παύουν να συμβαίνουν επειδή η στιγμή δεν είναι ευνοϊκή. Τα πράγματα που είναι στ’ αλήθεια σημαντικά – η γέννηση, η ανάπτυξη, η αρρώστια και ο θάνατος – είναι σαν τα κύματα ενός ορμητικού ποταμού• ακολουθούν αδιάκοπα την ορμητική πορεία τους προς τα εμπρός. Γι’ αυτό δεν μπορείς να μιλάς για «τον κατάλληλο τρόπο» σχετικά με πράγματι σπουδαία θέματα, θρησκευτικά ή κοσμικά, που έχεις αποφασίσει να πραγματοποιήσεις. Δεν μπορείς να διστάζεις για το ένα η το άλλο, εξετάζοντας αν είναι η κατάλληλη ώρα.

Όταν τελειώνει η άνοιξη δεν έρχεται μονομιάς το καλοκαίρι, ούτε έρχεται το φθινόπωρο όταν τελειώνει το καλοκαίρι: η ίδια η άνοιξη ωθεί το καλοκαίρι να έρθει• ενώ είναι ακόμα καλοκαίρι, το φθινόπωρο αρχίζει να εισχωρεί• και η φθινοπωρινή παγωνιά γίνεται χειμωνιάτικο κρύο. Τον δέκατο μήνα ο καιρός έχει τη μαγεία της άνοιξης. Το χορτάρι πρασινίζει, οι δαμασκηνιές μπουμπουκιάζουν. Δεν πέφτουν πρώτα τα φύλλα και ύστερα σχηματίζονται τα νεαρά βλαστάρια• τα φύλλα πέφτουν επειδή τα βλαστάρια που θα ξεπηδήσουν είναι πολύ δυνατά και δεν μπορούν να τους αντισταθούν. Η κινητήρια δύναμη που φέρνει την αλλαγή έρχεται από κάτω, το πέρασμα από το ένα στο άλλο συμβαίνει εξαιρετικά γρήγορα.

Η μετάβαση από τη γέννηση στα γεράματα και από την αρρώστια στο θάνατο είναι ακόμα πιο γρήγορη. Οι τέσσερις εποχές, τουλάχιστον, έχουν μια καθορισμένη τάξη. Η ώρα του θανάτου δεν περιμένει τη σειρά της. Ο θάνατος δεν έρχεται απαραίτητα κατά μέτωπο• μπορεί να σχεδιάζει κρυφά μια επίθεση από τα νώτα. Όλοι ξέρουν πως ο θάνατος θα έρθει, αλλά αυτός έρχεται απρόσμενα όταν οι άνθρωποι νομίζουν πως έχουν όλο τον καιρό, ότι δεν επίκειται. Είναι σαν τις ξέρες που απλώνονται μακριά μέσα στη θάλασσα και ξαφνικά η παλίρροια τις πλημμυρίζει και φτάνει στην ακτή.»

Η γοητεία της ατέλειας

«Μια φορά κάποιος σχολίασε πως το λεπτό μετάξι δεν είναι το πιο κατάλληλο κάλυμμα για τους παπύρους, επειδή σκίζεται εύκολα. Ο Τονά απάντησε: «Ο πάπυρος είναι ωραίος μόνο όταν ξεφτάει το μεταξένιο περιτύλιγμα στην κορυφή και στη βάση του και όταν πέφτει το σεντέφι από τον κύλινδρο». Αυτή η γνώμη φανέρωσε το εξαιρετικό γούστο του ανθρώπου. Οι άνθρωποι λένε συχνά πως οι τόμοι μιας σειράς βιβλίων πρέπει να έχουν το ίδιο σχήμα, αλλά εγώ εντυπωσιάστηκα όταν άκουσα τον ηγούμενο Κογιού να λέει: «Ο κουτός άνθρωπος επιμένει συνήθως να πλήρεις σειρές από το κάθε τι. Οι ατελείς σειρές είναι και οι καλύτερες».

Η ομοιομορφία όλων των πραγμάτων ανεξαιρέτως είναι ανεπιθύμητη. Όταν αφήνεις κάτι ατελές το κάνεις πιο ενδιαφέρον και δίνεις την εντύπωση ότι υπάρχει περιθώριο για περαιτέρω ανάπτυξη. Κάποτε κάποιος μου είπε: “Ακόμα και στα αυτοκρατορικά παλάτια αφήνουν ένα μέρος ατέλειωτο”».

Η κρυμμένη ομορφιά

«Πρέπει να βλέπουμε τις ανθισμένες κερασιές μόνο όταν είναι ολάνθιστες και το φεγγάρι μόνο όταν δεν το σκεπάζουν τα σύννεφα; Είναι πιο συγκινητικό να νοσταλγείς το φεγγάρι κοιτάζοντας τη βροχή, να κατεβάζεις τα στόρια και να μην καταλαβαίνεις ότι είναι άνοιξη. Τα κλαδιά που είναι έτοιμα να ανθίσουν ή οι κήποι που είναι στρωμένοι με μαραμένα λουλούδια αξίζουν πιο πολύ το θαυμασμό μας. Τα ποιήματα που γράφουν για θέματα όπως «Πήγα να δω τα μπουμπούκια και τα βρήκα σκορπισμένα στο χώμα» ή «Δεν κατόρθωσα να πάω να δω τα μπουμπούκια ν’ ανοίγουν» είναι κατώτερα από αυτά που περιγράφουν ανθισμένα μπουμπούκια; Οι άνθρωποι συνήθως λυπούνται επειδή τα λουλούδια της κερασιάς πέφτουν σκόρπια κάτω ή το φεγγάρι χάνεται στον ουρανό, κι αυτό είναι φυσικό, αλλά μόνο ένας εξαιρετικά αναίσθητος άνθρωπος θα πει: «Αυτό το κλαδί και εκείνο το κλαδί απόμειναν χωρίς λουλούδια. Δεν υπάρχει τίποτε της προκοπής να δούμε».

Σε όλα τα πράγματα ενδιαφέρον παρουσιάζουν η αρχή και το τέλος. Μήπως η αγάπη ανάμεσα σε άντρες και γυναίκες αναφέρεται μόνο στις στιγμές που αγκαλιάζονται; Ο άντρας που θλίβεται για μια ερωτική ιστορία που διαλύθηκε πριν ολοκληρωθεί, που θρηνεί για κάποιους κούφιους όρκους, που περνάει μόνος του τις μακριές φθινοπωριάτικες νύχτες, που αφήνει τις σκέψεις του να πλανιούνται σε μακρινούς ουρανούς, που νοσταλγεί το παρελθόν σε ένα ερειπωμένο σπίτι –αυτός ο άντρας ξέρει στ’ αλήθεια τι θα πει αγάπη.

Το φεγγάρι που βγαίνει σχεδόν την αυγή αφού το περιμέναμε τόσο πολύ, μας συγκινεί βαθύτερα από την πανσέληνο που λάμπει ανέφελη πέρα από τρεις χιλιάδες μίλια. Και πόσο ασύγκριτα όμορφο είναι το σχεδόν πρασινωπό φεγγάρι, όταν το βλέπουμε μέσα από τις κορυφές των κέδρων, βαθιά στα βουνά, ή όταν κρύβεται για μια στιγμή πίσω από τα συγκεντρωμένα σύννεφα στη διάρκεια μιας ξαφνικής μπόρας! Το σπίθισμα των φύλλων της λευκοκαρυδιάς και της άσπρης βαλανιδιάς, που τα λούζει το φεγγαρόφωτο, αγγίζει τα μύχια της καρδιάς σου. Ξαφνικά αποζητάς ένα φίλο για να απολαύσετε μαζί τη στιγμή.

Και θα βλέπουμε άραγε το φεγγάρι και τις ανθισμένες κερασιές μόνο με τα μάτια μας; Μας συγκινεί περισσότερο και είναι πιο ευχάριστο να σκεφτόμαστε την άνοιξη χωρίς να φεύγουμε από το σπίτι μας, να ονειρευόμαστε τη φεγγαρόφωτη νύχτα και ας είμαστε στο δωμάτιό μας!»

Επίμετρο

Τα «Δοκίμια της Οκνηρίας» του Γιοσίντα Κένκο [Yoshida Kenkō, “Tsurezuregusa” [徒然草] / “Essays in Idleness”, πιθανολογούμενα το 1330-32] ανήκουν στα ορόσημα της ιαπωνικής μεσαιωνικής λογοτεχνίας. Ο Κένκο στα νιάτα του είχε υπηρετήσει ως αξιωματούχος στο αυτοκρατορικό παλάτι. Κάποια στιγμή όμως αποφάσισε να εγκαταλείψει την κοσμική ζωή, τους τίτλους και τα αξιώματα. Αποτραβήχτηκε σαν ερημίτης και ιερέας και εμβάθυνε στη μελέτη της φιλοσοφίας του βουδισμού, της φύσης, του εαυτού του. Αποτέλεσμα αυτών ήταν το έργο το οποίο επέλεξα να παρουσιάσω αποσπασματικά σήμερα.

Τα «Δοκίμια της Οκνηρίας», συνολικά 243 στον αριθμό, ποικίλουν σε μέγεθος και διάθεση. Δεν έχουν συγκεκριμένη δομή, αρχή και τέλος. Το τέλος τους θα μπορούσε να είναι η αρχή τους και αντίστροφα. Γράφτηκαν ακολουθώντας το ρεύμα της συνείδησης, μεταπηδώντας από το ένα θέμα στο άλλο, ακολουθώντας τη ροή κάποιου αόρατου ποταμού που φιδογυρίζει ανάμεσα στους βράχους της μνήμης, στις όχθες της σκέψης και στα ρείκια του συναισθήματος.

Η μετάφραση των αποσπασμάτων είναι της Αλεξάνδρας Σωτηρίου. Οι τίτλοι πριν από κάθε απόσπασμα είναι δικοί μου. Οι πίνακες που διανθίζουν το κείμενο ανήκουν στον εικονογράφο Καϊχο Γιουσέτσου [Kaihō Yūsetsu, 海北友雪], που έζησε κατά τη διάρκεια του 17ου αιώνα.

Για την παρουσίαση: Το Φονικό Κουνέλι, Μάιος του 20