Η κληρονομιά του Τόλκιν και το Rings of Power

Η συγκέντρωση των φώτων της δημοσιότητας είναι πάντα δίκοπο μαχαίρι. Ήταν αναπόφευκτο όμως, όταν ανακοινώθηκε πριν λίγα χρόνια πως μια μεγάλη πολυεθνική εταιρία ετοιμάζει τηλεοπτική σειρά με θέμα τις ιστορίες του Τζ. Ρ. Ρ. Τόλκιν, να πέσουν όλα τα φώτα πάνω στην επερχόμενη παραγωγή. Κάποιοι ενθουσιάστηκαν, άλλοι αντιμετώπισαν την προοπτική της συγκεκριμένης σειράς με σκεπτικισμό. Και ο λόγος είναι σαφής: ο μυθολογικός κόσμος του Τόλκιν συνιστά το έργο ζωής ενός δημιουργού που χάραξε ανεξίτηλα τον λογοτεχνικό χάρτη του εικοστού αιώνα – ένα έργο το οποίο επεξεργαζόταν με αγάπη και πρόσθετε προσεκτικές πινελιές εδώ κι εκεί, σαν τον ζωγράφο που αποπειράται να τελειοποιήσει έναν αχανή στις διαστάσεις του πίνακα.

Με άλλα λόγια, πρόκειται για ένα έργο στο οποίο οποιαδήποτε παρέμβαση, με σκοπό τη μετατροπή του σε άλλο μέσο, χρειάζεται να γίνει με προσοχή. Ο κόσμος του Τόλκιν δεν είναι Star Wars, δεν είναι Disney, δεν είναι DC Comics. Δεν είναι νεότερο fantasy, όπως είναι τα βιβλία του George R. R. Martin ή η μυθοπλασία της J. K. Rowling. Ο Τόλκιν ήταν κάτι παραπάνω από συγγραφέας φανταστικής λογοτεχνίας: ήταν κλασικός φιλόλογος και ερευνητής της λογοτεχνίας του Μεσαίωνα. Δεν είχε σκοπό να αποτυπώσει την εποχή του στο έργο του, δεν έγραφε αλληγορίες ή έργα με κοινωνικοπολιτικά μηνύματα. Έστρεφε το βλέμμα του πίσω, στα βάθη του χρόνου και στις μυθολογίες των λαών της βόρειας και κεντρικής Ευρώπης. Σκοπός του ήταν να δημιουργήσει ένα έργο στα δικά τους πρότυπα, τέτοιο που θα μεταφέρει τον αναγνώστη σε μια άλλη πραγματικότητα – ΠΕΡΑ και ΕΞΩ απ’ τους καιρούς που ζούμε.

Αυτή είναι η ιδιαιτερότητα του Τόλκιν – και εδώ έγκειται η δυσκολία οποιασδήποτε σύγχρονης κινηματογραφικής ή τηλεοπτικής παραγωγής: όσο ξεστρατίζεις από το περιεχόμενο του έργου του, τόσο μοιάζει να το παραμορφώνεις. Όσο προσπαθείς να εντάξεις νεωτερικά στοιχεία μέσα του, ώστε να ταιριάζει με τους καιρούς που ζούμε, τόσο μοιάζει να χάνεις την ουσία του. «Τόλκιν» και «μοντερνισμός» μοιάζουν σχεδόν αντίθετα.

Το «Rings of Power» έχει προκαλέσει υπερβολικά πολύ θόρυβο. Τον περασμένο καιρό παρακολουθούσα τους σχολιασμούς πάνω στις επιλογές της σειράς, από τους οποίους ξεχειλίζει το διαδίκτυο – και σκεπτόμουν αν άξιζε να ασχοληθώ με το θέμα ή όχι. Προς ενόχλησή μου, πρόκειται για ένα θέμα που απέκτησε πολιτικές προεκτάσεις – κάτι που ποτέ δεν θα επιθυμούσε ο Τόλκιν. Δεν θα ταχθώ ούτε με την πολιτικά ορθή μερίδα που εκθειάζει όλες τις επιλογές της σειράς, ούτε με εκείνη που βιάζεται να θάψει οτιδήποτε αποκλίνει από τις αντιδραστικές απόψεις της. Σέβομαι βαθύτατα το έργο του Τζ. Ρ. Ρ. Τόλκιν για να στρέψω την κουβέντα σε πολιτικές αψιμαχίες.

Ωστόσο υπάρχουν κάποια θέματα που επιθυμώ να σχολιάσω –που αφορούν όχι μόνο το έργο του Τόλκιν, μα κάποιες γενικές τάσεις των καιρών. Δεν με ενδιαφέρει να σχολιάσω αρνητικά μια τηλεοπτική σειρά που δεν έχω καν παρακολουθήσει ακόμα. Ποιος ξέρει – ίσως και να μου αρέσει, αν επιλέξω να τη δω! Ωστόσο αν διαλέξω ένα fantasy αυτή τη στιγμή, προτιμώ να δω το «House of Dragon».

Ο Τόλκιν δεν είναι ένας «ακόμα» συγγραφέας φανταστικής λογοτεχνίας. Είναι ο άνθρωπος που διαμόρφωσε ουσιαστικά το καλούπι του φανταστικού στη διάρκεια του περασμένου αιώνα. Η κληρονομιά και σημασία του είναι απέραντη. Γι’ αυτό ακριβώς οποιαδήποτε μεταφορά, διασκευή ή αναπροσαρμογή του υλικού του δεν είναι εύκολη υπόθεση. Θέλει έναν «λεπτό» χειρισμό και μια βαθιά αγάπη για το υλικό από το οποίο πηγάζει. Κατά τον ίδιο τρόπο που ο ίδιος ο Τόλκιν πέρασε μια ζωή μελετώντας εξονυχιστικά τις πηγές από τις οποίες ανάβλυσε το έργο του.

Ο συγγραφέας Τόλκιν ανήκει λιγότερο στην εποχή του – και περισσότερο σε μια άλλη εποχή, πολύ πολύ μακρινή. Τώρα ζούμε στην εποχή του «Τόλκιν» ως εμπόρευμα. Ο κινηματογραφικός «Άρχοντας των Δαχτυλιδιών» γέννησε το φαινόμενο – επιλέγοντας να μείνει, ωστόσο, ιδιαίτερα πιστός στο πρωτότυπο υλικό. Ακολούθησε το «Χόμπιτ» που θεώρησε σκόπιμο να αλλοιώσει σημαντικά το αυθεντικό έργο και να παρουσιάσει κάτι δικό του – το αποτέλεσμα ήταν τουλάχιστον μετριότατο. Δείχνει επίσης πως η «αναπροσαρμογή» του Τόλκιν δεν ξεκίνησε με το “Rings of Power” – η τριλογία του «Χόμπιτ» είχε ανοίξει τον δρόμο για να… αλλάξουν τα φώτα στο γραπτό έργο.

Και φτάνουμε στο τωρινό “Rings of Power” – το οποίο συγκεντρώνει έναν καταιγισμό κριτικών, που κυμαίνονται από εντελώς γελοίες ως απόλυτα δικαιολογημένες. Θα εστιάσω σε κάποια από τα θέματα που τέθηκαν και θα εκφράσω την άποψή μου. Σκοπός μου δεν είναι ούτε να «καταδικάσω» μια σειρά που δεν έχω καν δει – ούτε όμως και να την εκθειάσω. Εφόσον μιλάμε για «Τόλκιν» οφείλουμε να ξεκαθαρίσουμε πως ο Τόλκιν είναι το ΓΡΑΠΤΟ ΤΟΥ ΕΡΓΟ. Η κληρονομιά του είναι τα ΒΙΒΛΙΑ του. Τα υπόλοιπα είναι αναπροσαρμογές της νεότερης κοινωνίας μας – τέτοιες που προβάλλουν τις δικές της αξίες και τα δικά της πρότυπα.

Ο βιβλιογραφικός κόσμος του Τόλκιν

Ας λέμε τα πράγματα με τ’ όνομά τους. Ζούμε σε μια πραγματικότητα που μόνο οι μειοψηφίες διαβάζουν και αγαπούν τον κόσμο των βιβλίων. Και ο κόσμος του Τόλκιν ΕΙΝΑΙ αυτός ο κόσμος. Δεν είναι τυχαίο που υπήρξε σπουδαίος γλωσσοπλάστης. Ο Τόλκιν ήταν ένας μάστορας της τέχνης της γραφής. Εντυπωσιακά οπτικά εφέ και φανταχτερές σκηνές δράσης θα ήταν άγνωστες στην κοσμοθεώρησή του – μια κοσμοθεώρηση που αγαπάει τις λέξεις και τις εικόνες της φαντασίας, όχι της οθόνης.

Ακόμα και τα πλήθη των βιβλιοφάγων που αγάπησαν τα βιβλία του «Άρχοντα των Δαχτυλιδιών» αγνοούν σε σημαντικό βαθμό ποιες είναι οι βιβλιογραφικές και μυθοπλαστικές του ρίζες: τα παραμύθια της κέλτικης και αγγλοσαξονικής παράδοσης, τα σκανδιναβικά σάγκα, οι αρθουριανοί μύθοι, έργα όπως το «Μπέογουλφ» και οι «Νιμπελούνγκεν» – ακόμα και η «Βίβλος». Το έργο του Τόλκιν συνιστά μια βουτιά στον χρόνο, φτάνοντας αιώνες πίσω, αιρούμενο μεταξύ ιστορικής πραγματικότητας και μυθολογίας, αναβιώνοντας το πνεύμα όλων αυτών των παλιών ιστοριών και ποιημάτων – και οικοδομώντας μια νέα μυθολογία στα πρότυπά τους.

Πουθενά αλλού δεν γίνονται τόσο σαφείς αυτές οι ρίζες του Τόλκιν, όσο στο «Σιλμαρίλλιον» – το σημαντικότερο έργο του, για το οποίο μπορείτε να διαβάσετε ένα εκτενές αφιέρωμά μου εδώ.

Η μυθοπλασία του Τόλκιν, με τη σειρά της, διαμόρφωσε όλο τον χάρτη της μεταγενέστερης λογοτεχνίας του φανταστικού του εικοστού αιώνα. Και αν υπήρξαν άφθονοι συγγραφείς που απέκλιναν πολύ από το στυλ του Τόλκιν, κανείς δεν παρέλειψε να αναγνωρίζει τη σημασία του. Δεν άργησαν να κάνουν την εμφάνισή τους και «αναθεωρητές του φανταστικού»: συγγραφείς που αναδιαμόρφωσαν την περισσότερο «παραδοσιακή» οπτική του τολκινικού σύμπαντος, δημιουργώντας νέες συναρπαστικές δυνατότητες για τον χώρο της φαντασίας. Κάποιοι δημιούργησαν κεντρικούς αντιήρωες, άλλοι έχτισαν κόσμους που παραπέμπουν στη σύγχρονη πραγματικότητά μας, θέτοντας έξυπνα κοινωνικοπολιτικά ή φιλοσοφικά ζητήματα, αποκλίνοντας από την πατροπαράδοτη οπτική του «καλού ενάντια στο κακό».

Μας αρέσει δεν μας αρέσει, όμως, ο Τόλκιν ΔΕΝ ήταν «αναθεωρητής». Δεν ήταν «καινοτόμος». Κοιτούσε προς τα πίσω, όχι στην κοινωνία των καιρών του. Όταν ρώτησαν αν ο «Άρχοντας των Δαχτυλιδιών» συνιστούσε κάποιας μορφής πολιτική αλληγορία, το αρνήθηκε κατηγορηματικά. Δεν ήθελε να «κριτικάρει τη σύγχρονη κοινωνία» μέσω του έργου του, δεν επιθυμούσε να καταθέσει πολιτικά σχόλια. Το φανταστικό του Τόλκιν είναι το αρχέγονο φανταστικό: εκείνο που λειτουργεί ως ΑΠΟΔΡΑΣΗ από την πραγματικότητα και όχι σχολιασμός στην πραγματικότητα.

Και ως τέτοια, είναι η σημαντικότερη μορφή λογοτεχνικής απόδρασης που γέννησε ο εικοστός αιώνας.

Από την πολιτική ορθότητα στην αντιδραστική συντήρηση

Εδώ ερχόμαστε σ’ εκείνο που «δεν έπρεπε να γίνει»: την καταναγκαστική «πολιτικοποίηση» του Τόλκιν και την εμπλοκή του ονόματός του προς τη μία ή την άλλη κατεύθυνση. Το τηλεοπτικό “Rings of Power” επιδιώκει να μεταδώσει «μηνύματα» για τον κόσμο και την κοινωνία μας που είναι συζητήσιμο αν αρμόζουν στη φανταστική υπόσταση της Μέσης Γης. Μοιάζει να προσπαθεί να κάνει «περισσότερο ρεαλιστικό» τον κόσμο του Τόλκιν – ξεχνώντας όμως πως η διαφορά του Τόλκιν με οποιοδήποτε άλλο νεότερο fantasy είναι αυτός ακριβώς ο ΜΗ ρεαλισμός του.

Ο Τόλκιν δεν έχει καμία-σχέση-με-πολιτική. Ας το ξεκαθαρίσουμε αυτό. Ποτέ δεν είχε. Ανέκαθεν το κοινό προσπαθούσε να «εντάξει» έναν συγγραφέα σε κάποιο «σχήμα», τέτοιο που να εξυπηρετεί καλύτερα την κοσμοθεωρία του – μα ο Τόλκιν δήλωνε κατηγορηματικά πως δεν επιθυμεί κάτι τέτοιο.

Μεταξύ των κοινωνικοπολιτικών τάσεων των καιρών μας που δέχονται μια ισχυρή ώθηση από τις σύγχρονες παραγωγές, είναι η πολιτισμική και φυλετική ποικιλομορφία και η ενδυνάμωση του γυναικείου φύλου. Τάσεις που με βρίσκουν καθ’ όλα σύμφωνο και την εξέλιξη των οποίων θεωρώ αυτονόητη. Κακά τα ψέματα όμως: υπάρχει μια σαφής επιτήδευση, μια τάση υπερβολής, μια υπεραπλούστευση στο όνομα αυτής ακριβώς της «πολιτικής ορθότητας» (ας μου επιτραπεί ο όρος). Αρκετοί παραγωγοί καταστρώνουν το πλάνο μιας σειράς ή μιας ταινίας δίνοντας προτεραιότητα σε αυτήν ακριβώς την πολιτική «ατζέντα» – και ΜΕΤΑ στην ιστορία καθ’ εαυτή και το γράψιμο των χαρακτήρων. Το αποτέλεσμα είναι μια αφθονία μέτριων σεναρίων και μια πληθώρα μονοδιάστατων χαρακτήρων, ίσα για να φαίνεται πως «υπάρχουν», στο όνομα αυτής ακριβώς της πολυσυλλεκτικότητας και ενδυνάμωσης.

Ο κόσμος της Μέσης Γης βασίζεται στην κεντροευρωπαϊκή και βορειοευρωπαϊκή μυθολογία. Δεν επιδιώκει να κάνει γενναίες δηλώσεις για την «πραγματικότητα που ζούμε» – μα να αποδράσει σε μια ΑΛΛΗ πραγματικότητα. Κάποιες από τις επιλογές της σειράς στο όνομα της πολυσυλλεκτικότητας, λοιπόν, μοιάζουν επιτηδευμένες. Σα να μπήκαν γιατί «έπρεπε να μπουν». Λες και ο Τόλκιν δεν είχε ήδη χιλιάδες και χιλιάδες φίλους μεταξύ του μαύρου ή του ασιατικού πληθυσμού.

Γιατί να μη δώσεις τα εκατομμύρια της παραγωγής σου για να χτίσεις μια σειρά βασισμένη στην κουλτούρα και την ιστορία μη-δυτικών λαών; Προσωπικά θα ήθελα πολύ να δω κάτι τέτοιο. Σε τελική ανάλυση, έχουμε δει αρκετά πράγματα βασισμένα στο έργο του Τόλκιν και της δυτικής φανταστικής παράδοσης. Γιατί να μη γυρίζονταν υπερπαραγωγές με θέμα τους την πλούσια ινδική παράδοση, την κινεζική παράδοση, την αφρικανική παράδοση; Με ινδούς και κινέζους και αφρικανούς ηθοποιούς. Γιατί να μην επενδύσουν εκατομμύρια σε κάτι τέτοιο;

Δεν το κάνουν όμως – παίρνουν τον Τόλκιν, ένα όνομα αναγνωρίσιμο από τους πάντες, ένα όνομα που «πουλάει», και προσπαθούν να εντάξουν στον δικό του κόσμο «ψήγματα» εναλλακτικής κουλτούρας – για να φαίνεται πως απευθύνονται «σε όλους τους λαούς». Θα επαναλάβω: κανένας μαύρος ή ασιάτης δεν ένιωσε ποτέ ως τώρα «αποκλεισμένος από τον Τόλκιν» – μέχρι που η τωρινή τηλεοπτική παραγωγή μπορεί να τον κάνει να νομίζει πως ήταν.

Μοιάζουν να λένε πως η ινδική ή η αφρικανική μυθολογία ανήκει στους «Ινδούς» ή τους «Αφρικανούς» – μα τα «έργα του Τόλκιν ανήκουν σε όλους». Βαθύτατα λανθασμένος τρόπος σκέψης. Όλα τα έργα όλων των ανθρώπων της γης ανήκουν σε όλους. Ανεξάρτητα αν μας «συμπεριλαμβάνουν» ή όχι. Χίλιες φορές να διαβάσω ένα ινδικό ή ένα κινεζικό ποίημα – παρά έναν ακόμα έλληνα συγγραφέα που έχω διαβάσει χίλιες φορές απ’ τα χρόνια του σχολείου ως σήμερα.

Αλίμονο αν παρακολουθούμε μια σειρά με κριτήρια το πόσο «μας περιλαμβάνει» ή όχι. Μοιάζει με ρατσισμό εκ του αντιστρόφου, κύριοι. Μοιάζει ναρκισσιστικό. Φαίνεται πως οι παραγωγοί αγνοούν πλήρως την ψυχολογική διαδικασία της «ταύτισης», που συμβαίνει όταν βλέπουμε μια ταινία ή διαβάζουμε ένα βιβλίο. Μπορώ να ταυτιστώ με έναν μαύρο, έναν ασιάτη, μια γυναίκα, έναν σαμουράι πολεμιστή, έναν ινδιάνο, μια αμαζόνα, έναν μυθολογικό ήρωα, έναν θεό, έναν δαίμονα, έναν άνθρωπο που έζησε εκατοντάδες και χιλιάδες χρόνια πριν – και ας μην έχω ΚΑΜΙΑ ΣΧΕΣΗ ΜΑΖΙ ΤΟΥΣ. Μπορώ να ταυτιστώ και μ’ ένα ζώο, ένα λουλούδι. Εδώ έγκειται και η μαγεία της «φυγής» που σου παρέχει ένα έργο, ένα βιβλίο, μια καλή σειρά, ένα βιντεοπαιχνίδι. Δεν χρειάζεται να «βλέπεις τον εαυτό σου στον καθρέφτη» για να ταυτιστείς με τον χαρακτήρα. Εκείνο που ονομάζουμε «ψυχολογική ταύτιση» αποτελεί κάτι βαθύτερο.

***************

Ας πάμε τώρα στο θέμα της «γυναικείας ενδυνάμωσης» – και τον ρόλο της Γκαλάντριελ. Μπορώ να καταλάβω για ποιο λόγο ενόχλησε σημαντική μερίδα κόσμου η μεταστροφή της Γκαλάντριελ από μια πνευματική, σχεδόν ημίθεα, ξωτική παρουσία, σε αμαζόνα που οδηγεί στρατούς στη μάχη. Καταρχάς δεν αναφέρεται πουθενά στο έργο του Τόλκιν αυτή η στρατιωτική πλευρά της – πρόκειται λοιπόν για μια επιλογή των τηλεοπτικών παραγωγών. Εδώ εστίασαν οι περισσότεροι την κριτική τους.

Υπάρχει κι ένα άλλο, βαθύτερο σημείο όμως: πρόκειται ολοφάνερα για μια παρερμηνεία της έννοιας της «δύναμης», τέτοια που ταυτίζει τη «δύναμη» με την στρατιωτική ισχύ. Οι παραγωγοί της τηλεοπτικής σειράς θεώρησαν, φαίνεται, πως η Γκαλάντριελ του Τόλκιν (που αποδόθηκε πιστά στην τριλογία του Πίτερ Τζάκσον) δεν είναι «αρκετά δυνατή» για να αποδώσει στην τηλεοπτική εποχή μας την εικόνα της «ισχυρής γυναίκας». Έπρεπε λοιπόν να πάρει σπαθί και να γίνει στρατηλάτης.

Υπάρχει, μια παρερμηνεία της έννοιας της «δύναμης». «Δυνατός» δεν σημαίνει «αλάνθαστος» ή «αψεγάδιαστος». Οι ωραιότεροι χαρακτήρες που δημιουργήθηκαν ποτέ (άντρες ή γυναίκες) είναι οι χαρακτήρες που ήταν ΑΝΘΡΩΠΙΝΟΙ – με τα καλά και τα κακά τους. Γιατί μόνο με έναν αληθινό ανθρώπινο χαρακτήρα μπορείς να ταυτιστείς – ας είναι όποιο φύλο θέλει. Μπορώ εύκολα να ταυτιστώ με μια γυναίκα που έχει αδυναμίες και παλεύει ν’ ανταπεξέλθει και να βγει νικήτρια – γιατί ΕΔΩ έγκειται η αληθινή σημασία της δύναμης και νιώθω εμπνευσμένος από αυτό. Όταν όμως βλέπω μια αψεγάδιαστη «γαμάω-και-δέρνω» υπερηρωίδα, στο όνομα της «γυναικείας ενδυνάμωσης» – συγγνώμη, μα είμαι αρκετά μεγάλος πια για να εντυπωσιάζομαι με τέτοιες επιδείξεις «δύναμης». Και το ίδιο ισχύει και για τους άντρες χαρακτήρες. Αν θέλω να δω έναν αρσενικό που «γαμάει-και-δέρνει» θα δω τον Ράμπο… μη περιμένεις όμως και να ταυτιστώ μαζί του, ή να τον πάρω στα σοβαρά.

Θέλω να βλέπω γυναίκες σε πρωταγωνιστικούς ρόλους; Θέλω. Περισσότερο όμως θέλω να βλέπω καλογραμμένες γυναίκες, αληθινές γυναίκες – όχι στερεότυπα, όχι εξιδανικεύσεις.

Ο Τόλκιν έχει δημιουργήσει μια πλειάδα υπέροχων γυναικείων χαρακτήρων (διαβάστε, παρακαλώ, το «Σιλμαρίλλιον»). Κάποιες ανάμεσά τους ήταν πολεμίστριες (η Έογουιν ήταν υπέροχη), άλλες όχι – μα ο Τόλκιν γνώριζε καλά πως «δύναμη» δεν σημαίνει απαραίτητα «ισχύς των όπλων». Δεν σημαίνει «κάνω ακροβατικά στη μάχη και σφάζω δέκα/δέκα τους εχθρούς». Η Γκαλάντριελ του Τόλκιν ήταν παντοδύναμη – και δεν είχε ανάγκη να κουνήσει ούτε το δαχτυλάκι της, ένα βλέμμα της ήταν αρκετό.

Φυσικά ό,τι ισχύει για τη «δύναμη» στις γυναίκες, ισχύει και για τους άντρες. Χρειάζεται να θυμίσουμε ποιος ήταν ο δυνατότερος χαρακτήρας του «Άρχοντα των Δαχτυλιδιών»; Ήταν σίγουρα δυνατοί ο Γκάνταλφ και ο Άραγκορν και η Γκαλάντριελ και η Εόγουιν και ο Λέγκολας… Μα ο δυνατότερος όλων ήταν… ο Σαμ. Ο ταπεινός υπηρέτης και σύντροφος του Φρόντο, Σαμ. Εκατό σύγχρονες πολιτικές ατζέντες αν μου δώσεις, αυτό το μήνυμα ενδυνάμωσης που μας έδωσε ο ΙΔΙΟΣ ο Τόλκιν δεν το ξεπερνούν.

Με άλλα λόγια: ο κόσμος του θεάματος και της «πολιτικής ορθότητας» έχει χάσει την ουσία. Η Μάργκαρετ Θάτσερ ήταν μια «δυνατή γυναίκα» – και μια από τις πιο αδίστακτες πολιτικούς του περασμένου αιώνα. «Γαμάω-και-δέρνω» δεν σημαίνει απαραίτητα πως είμαι «δυνατός» – ή πως αυτή είναι η μόνη μορφή δύναμης που θα άξιζε να προσβλέπουμε. Εάν θέλουμε να χτίσουμε έναν αληθινά εναλλακτικό κόσμο, τότε χρειάζεται να αντιστρέψουμε όχι μόνο τους ρόλους, μα και τις ΑΞΙΕΣ του.

Θα προτιμούσα να έβλεπα μια ΑΛΛΗ γυναίκα να οδηγεί στρατούς στη μάχη – και όχι την Γκαλάντριελ. Μια νέα δημιουργία των παραγωγών της σειράς, ίσως. Αυτή η ευκολία με την οποία «αναδιαμορφώνονται» οι χαρακτήρες ενός δημιουργού, έτσι ώστε να προσαρμοστούν σε «νέα δεδομένα» είναι τουλάχιστον αιτία για προβληματισμό. Ένας γραπτός χαρακτήρας είναι κι αυτός μέρος μιας ιστορικής κληρονομιάς. Η «αλλαγή» του μπορεί να είναι λιγότερο ή περισσότερο πετυχημένη – μη περιμένεις όμως να μην υπάρξουν αντιδράσεις.

***************

Απ’ όσα έγραψα ως τώρα, φαίνεται να κριτικάρω τις επιλογές της σειράς. Υπάρχει και η άλλη όψη του νομίσματος όμως. Μεταξύ εκείνων που κριτικάρουν τη σειρά, υπάρχει και μια μερίδα κόσμου ολοφάνερα αντιδραστική – ως ρατσιστική. Δεν θεωρώ κατά καμία περίπτωση πως συνιστούν πλειοψηφία… ωστόσο εκμεταλλεύονται την κατάσταση προς όφελός τους. Λένε πως τους ενοχλεί η παραποίηση του Τόλκιν, μα στην πραγματικότητα εκείνο που τους ενοχλεί είναι η κοινωνική ατζέντα της πολυσυλλεκτικότητας και της ενδυνάμωσης των γυναικών και των μειονοτήτων. Το ίδιο θα τους ενοχλούσε ποιαδήποτε παραγωγή παρουσιάζει κάτι αντίστοιχο. Υπάρχουν εκείνοι που κριτικάρουν τη σειρά φέροντας βαθιά επιχειρήματα σχετικά με το lore του κόσμου του Τόλκιν – και άλλοι που είναι απλά ρατσιστές και μισαλλόδοξοι.

Αυτός ήταν και ο λόγος που άργησα να καταθέσω αυτό το κείμενο. Δεν θα ήθελα ποτέ τα επιχειρήματά μου ενάντια στην επιτηδευμένη πολιτική ορθότητα και τον παράταιρο «εκμοντερνισμό» του Τόλκιν να δώσουν τροφή σε λογής αντιδραστικούς και κολλημένους.

Κακά τα ψέματα, όμως, η πλειοψηφία των κριτικών δεν προέρχεται από ρατσιστές. Τα επιχειρήματα των τελευταίων είναι ούτως ή άλλως γελοία και δεν μπορούν να συνιστούν «κριτική». Είναι εύκολο να βαπτίζεις «αντιδραστικό» κάθε έναν που ασκεί κριτική, μα θα ήταν καλύτερο να αφουγκραστείς κάποια απ’ τα επιχειρήματά του. Θες να κάνεις μια σειρά πάνω στον κόσμο του Τόλκιν; Έχε κατά νου πως υπάρχει σκληροπυρηνικό fanbase εδώ – και πως ο συγγραφέας έχτιζε με κόπο τον κόσμο του μια ολόκληρη ζωή.

«Σεβόμαστε τον κόσμο του Τόλκιν» – θα μπορούσε να έλεγε τώρα ένας από τους παραγωγούς της σειράς. «Κάθε άλλο, μάλιστα: τον κάνουμε καλύτερο!» Αλίμονο – έχουν υπονοηθεί τέτοια λόγια! Κύριοι, ο Τόλκιν δεν έχει ανάγκη από καμία «βελτίωση».

Υπάρχει άραγε κάποια χρυσή τομή μεταξύ όσων αναλύσαμε ως τώρα; Κάποιος δρόμος που θα σέβεται την πολιτιστική κληρονομιά ενός έργου, μεν, δίχως να είναι οπισθοδρομικός και αντιδραστικός δε; Μήπως οφείλουμε να είμαστε λιγότερο «αυστηροί» και απλά να αφεθούμε στην ψυχαγωγία που μπορεί να μας παρέχει μια σειρά;

Πάμε στον επίλογο μπας και βγάλουμε άκρη.

Επίλογος. Ναι μεν, αλλά.

Όταν παρουσιάζεις ένα θέμα με τόσο πολλαπλές διαστάσεις, είναι δύσκολο να «καταλήξεις» κάπου. Μα θα επιχειρήσω να το κάνω.

Έχω την αίσθηση πως οι παραγωγοί της σειράς θεώρησαν παράταιρο και ανόητο να επενδύσουν εκατομμύρια σε μια παραγωγή της εποχής μας και να μην την εντάξουν σε ένα κάποιο «μοντέρνο» πλαίσιο. Όπως κάνουν τόσες και τόσες σύγχρονες σειρές, εξάλλου. Δεν ζούμε στη δεκαετία του 80 και του 70, χρειάζεται να πάμε προς τα μπρος. Σε τελική ανάλυση, ναι μεν βασιζόμαστε στο έργο του Τόλκιν, μα ζούμε στο ΣΗΜΕΡΑ. Ναι;

Έτσι εξελίσσεται το ίδιο το fantasy σε τελική ανάλυση: υιοθετώντας στοιχεία από την εποχή που ζούμε. Απολαμβάνω τις έξυπνες αναφορές σε θέματα ρατσισμού και διακρίσεων που περιλαμβάνουν νεότερες σειρές φαντασίας, όπως το “The Witcher” ή τα βιβλία του «Χάρι Πότερ» (για τα κοινωνικά μηνύματα της οποίας έχω γράψει εκτενές αφιέρωμα εδώ) – όπως αγαπώ να βλέπω τις ισχυρές γυναικείες παρουσίες στα έργα του George R. R. Martin ή την τηλεοπτική μεταφορά του “Sandman” (η οποία με άφησε αρκετά ικανοποιημένο, αν και με χάλασαν αρκετά ορισμένες επιλογές του καστ, όπως έγραψα αλλού).

Εδώ έγκειται όμως η λεπτή διαφορά. Κανείς από τους πάνω συγγραφείς δεν είναι Τόλκιν. Όλοι οι πάνω συγγραφείς ανήκουν στη «νεότερη γενιά» fantasy συγγραφέων. Ανήκουν στα 80ς και στα 90ς – και επέλεξαν, εν γνώσει τους, να εμποτίσουν το περιεχόμενο του έργου τους με στοιχεία της σύγχρονης καθημερινότητας και έξυπνες κοινωνικοπολιτικές παραπομπές στον κόσμο που ζούμε. Τα προβλήματά τους είναι, σε μεγάλο βαθμό, της προβλήματα των καιρών μας – ενδεδυμένα σε ένα «φανταστικό περίβλημα».

Ο Τόλκιν όμως ήταν μια κατηγορία από μόνος του. Έζησε σε μια άλλη εποχή – και επέλεξε να κάνει κάτι εντελώς διαφορετικό. Όπως έγραψα στην αρχή: κοιτούσε προς τα πίσω, όχι στο παρόν. Έμπνευσή του δεν ήταν ο κόσμος που ζούμε και τα προβλήματά του – μα η μυθική εποχή αλλοτινών χρόνων. Δεν είναι τυχαίο που ο Κρίστοφερ Τόλκιν, γιος και συνεχιστής του πατέρα του, ήταν βαθύτατα επιφυλακτικός απέναντι σε οποιαδήποτε παράδοση τηλεοπτικών και κινηματογραφικών δικαιωμάτων. Ο κόσμος του Τόλκιν παραμένει, στην ουσία του, ένας γραπτός κόσμος υπέροχων λέξεων και φανταστικών μύθων – που παραπέμπουν σε μια ΑΛΛΗ πραγματικότητα. Ένας ΑΛΛΟΣ κόσμος.

Αν η κινηματογραφική μεταφορά του «Άρχοντα των Δαχτυλιδιών» έπιασε, ήταν διότι επέλεξε (σε μεγάλο βαθμό) να μείνει πιστή στο πνεύμα των βιβλίων. Επέλεξε να πρωτοτυπήσει λίγο – και πέτυχε γι’ αυτό. Κακά τα ψέματα: πάνω στη δική της σαρωτική επιτυχία ήταν που βασίστηκε η κατοπινή (μετριότατη) τριλογία του «Χόμπιτ» και το τωρινό “Rings of Power”. Δίχως το πολιτισμικό φαινόμενο του “Lord of the Rings”, εκεί στις αρχές των 00’ς, δεν θα είχε υπάρξει συνέχεια. Δεν είναι τυχαίο, εξάλλου, που το “Rings of Power” φέρει τον τίτλο του “Lord of the Rings” στο όνομά του – θέλοντας έτσι να εμφανιστεί ως διάδοχός του. Όλα είναι ένα μεγάλο παιχνίδι μάρκετινγκ. Ο Τόλκιν έγινε franchise. Ο καθηγητής μετετράπη σε εμπόρευμα και οι τακτικές που ακολουθούν οι εταιρίες είναι τακτικές διαφήμισης.

Κατά τη γνώμη μου, οι μεγάλοι κινηματογραφικοί και τηλεοπτικοί παραγωγοί των τελευταίων χρόνων πάσχουν από έλλειψη ιδεών και έλλειψη σεναρίων. Προτιμούν να απομυζήσουν μια αποδεδειγμένα πετυχημένη φόρμουλα, παρά να τολμήσουν κάτι νέο και πρωτοποριακό. Θα ήταν διαφορετικό αν βλέπαμε μια πρωτότυπη σειρά βασισμένη στις κυρίαρχες κοινωνικοπολιτικές ατζέντες των καιρών μας – και διαφορετικό να βλέπουμε κάτι τέτοιο στο όνομα του «Τόλκιν». Μην έχοντας άφθονο γραπτό υλικό στα χέρια τους (μια που το “Rings of Power” βασίζεται μόνο σε σημειώσεις και παραρτήματα του Τόλκιν, όχι σε ολοκληρωμένο έργο), οι παραγωγοί της σειράς επέλεξαν να αυτοσχεδιάσουν σε μεγάλο βαθμό – με όλα τα ρίσκα που εμπεριέχει αυτό.

Μάλλον ο καλύτερος τρόπος να εκτιμήσουμε τη νέα σειρά, εφόσον επιλέξουμε να ασχοληθούμε μαζί της, είναι να τη δούμε τελικά δίχως να σκεφτόμαστε τον ίδιο τον Τόλκιν. Να τη δούμε σαν κάτι εντελώς καινούργιο. Έναν αυτοσχεδιασμό, ένα fanfiction, μια πολύ ελεύθερη διασκευή (πολύ ελεύθερη όμως, δηλαδή να παίρνεις ένα παραδοσιακό λαϊκό τραγούδι και να βάζεις death metal φωνητικά), μια σειρά που άντλησε την έμπνευσή της από το έργο του Τόλκιν – και οι ομοιότητες σταματούν εδώ. Έτσι θα γίνονται λιγότερες συγκρίσεις, αν μη τι άλλο, και ο τηλεθεατής θα μπορεί να αφεθεί, απλά, στο τηλεοπτικό περιεχόμενο, δίχως ιδιαίτερη ανάλυση. Ίσως το σύνολο να υπερβεί τα επιμέρους και η τελική εικόνα να είναι θετική.

Αυτό θα ήταν και το τιμιότερο εκ μέρους των συντελεστών και παραγωγών της σειράς. Να τονίσουν πως «αυτό που κάνουμε παίρνει ως βάση του τον κόσμο του Τόλκιν, πέραν αυτού όμως είναι καθαρά δικό μας δημιούργημα.» Νομίζω έτσι θα δεχόταν λιγότερες εμπρηστικές κριτικές, αν μη τι άλλο και ο κόσμος θα την παρακολουθούσε γι’ αυτό που δείχνει να είναι: μια πολύ, πολύ εντυπωσιακή παραγωγή που, αποτελεί, ενδεχομένως, και μια καλή σειρά. Όταν όμως κάποιοι ηθοποιοί δηλώνουν σε συνεντεύξεις τους πως ο ρόλος τους στη σειρά συνιστά «ριζοσπαστική πρωτοπορία στον Τόλκιν» – συγγνώμη, μα ακούγεται «κάπως». Ο Τόλκιν ήταν αυτός που ήταν και δεν χρειάζεται καμία σειρά να καλύψει υποτιθέμενα «κενά» του.

Για την ώρα δεν επιθυμώ να ασχοληθώ άλλο. Ίσως δω τη σειρά στο μέλλον και καταθέσω μια γνώμη. Η πρόκληση που ανοίγεται στους παραγωγούς είναι μεγάλη, πάντως, όσο αφορά τις μελλοντικές τους επιλογές – ειδικά αν έχουν σκοπό να τραβήξουν τη σειρά πέντε χρόνια, όπως είναι το πλάνο τους. Αν αξίζει, θα φανεί με τον καιρό. Ο καθένας λέει το μακρύ και το κοντό του – μα, στο τέλος, καλύτερος κριτής είναι ο χρόνος. Το όνομα του Τόλκιν μοιάζει με αέρα που αφήνεται στις τάσεις των καιρών. Θα δούμε πού θα φυσήξει ο άνεμος.

Στο μεταξύ μπορούμε να διαβάσουμε για άλλη μια φορά τα βιβλία του Τόλκιν – και να τιμήσουμε έτσι την κληρονομιά του.

Το Φονικό Κουνέλι, Σεπτέμβρης 22