Carpe Diem… Σκηνές από την τέχνη της Πομπηίας

Είναι μια από τις μεγαλύτερες ειρωνείες της ιστορίας. Δώρο και κατάρα μαζί. Η έκρηξη του Βεζούβιου το 79 μ.Χ. είχε σαν αποτέλεσμα να θαφτούν ακμάζουσες πολιτείες σε ποταμούς λάβας και στάχτης και να χάσουν φριχτά τις ζωές τους χιλιάδες άνθρωποι. Η ίδια έκρηξη όμως συνέβαλε στη διάσωση της τέχνης των καιρών. Η ηφαιστειακή τέφρα έκατσε απαλά πάνω στις τοιχογραφίες και τα μωσαϊκά των σπιτιών – και τα βοήθησε έτσι να συντηρηθούν στον χρόνο και να φτάσουν ως τις μέρες μας…

Μοιάζει λες κι ένας καλλιτέχνης των καιρών έκανε κάποια ανείπωτη συμφωνία με χθόνιες δυνάμεις αυτού ή κάποιου άλλου κόσμου… Μια συμφωνία που έθετε το τρομερό δίλημμα: «Προτιμάς τη ζωή σου ή την τέχνη σου; Θα πρόσφερες τη ζωή – τη δική σου και όλων των συμπολιτών σου – με αντάλλαγμα την αιωνιότητα της τέχνης σας;

»Σε περίπτωση που αρνηθείς, θα συνεχίσετε τις ζωές σας – και η τέχνη σας θα σβήσει με τα χρόνια, όπως θα σβήσετε κι εσείς αργά ή γρήγορα. Λίγα μόνο απομεινάρια θα υπενθυμίζουν την ύπαρξή της στους υστερινούς.

»Σε περίπτωση που δεχτείς… θα σκοτωθείτε με τον φρικτότερο των τρόπων. Θ’ απανθρακωθείτε στις θέσεις σας, θα πνιγείτε στις αναθυμιάσεις, θα γκρεμιστείτε στα ερείπια. Μα η τέχνη σας θα διασωθεί – θα μείνει ζωντανή μες στους αιώνες! Θα συνιστά ένα από τα σπουδαιότερα κειμήλια της ζωγραφικής της εποχής σας! Οι νεότερες γενιές θα θαυμάσουν τα πολύχρωμα ψηφιδωτά και τις ολοζώντανες τοιχογραφίες σας!

»Ολοζώντανες, ναι! Εσείς θα σβήσετε, αυτές όμως θα ζουν! Οι καταπράσινοι κήποι, τα πουλιά και τα κατοικίδια των σπιτιών, τα θεσπέσια συμπόσια που απολαμβάνατε τα βράδια, οι μυθολογικές σκηνές που αφηγούσασταν, ως και ο έρωτας που μοιραζόσασταν – είναι όλα εκεί! Αποτυπωμένα στους τοίχους! Όλα θα μείνουν ζωντανά στην εικόνα και τη μνήμη, σαν φωτογραφικές σκηνές – και θα φανερώνουν στους επόμενους πως επιλέξατε να ζείτε σύμφωνα με εκείνα τα λόγια από την Ωδή του Οράτιου… Εκείνα τα μελαγχολικά λόγια που αναφέρουν:

«Όσο μιλάμε, ο φθονερός χρόνος έχει ήδη φύγει. Άδραξε τη μέρα, έχοντας όσο το δυνατόν λιγότερη εμπιστοσύνη στο αύριο…»

Τότε και Τώρα… Σκηνές από την τέχνη της Πομπηίας

Αφορμή για τη σημερινή παρουσίαση ήταν μια εικόνα που πέτυχα διαβάζοντας μια ιστορική εγκυκλοπαίδεια. Ήταν η φωτογραφία ενός μωσαϊκού σπιτιού της αρχαίας Πομπηίας, όπου απεικονιζόταν ένας σκύλος – και κάτω δέσποζε η λατινική επιγραφή: “Cave Canem”… Το γνωστό σε όλους μας «Προσοχή Σκύλος».

Απέμεινα να σκέφτομαι σε πόσα έμοιαζαν οι άνθρωποι εκείνης της εποχής με μας. Σχεδόν ένιωσα λες και έβλεπα κάποιους μακρινούς προγόνους μας, ή ακόμα και τους εαυτούς μας μέσα από κάποια παράξενη χρονομηχανή. Περισσότερο από τους Έλληνες των κλασικών χρόνων, ο νεότερος πολιτισμός μας παρουσιάζει πολύ περισσότερα κοινά με την μεταγενέστερη ελληνιστική περίοδο – όπως και με τα ρωμαϊκά χρόνια της πρώιμης αυτοκρατορικής εποχής.

Εκείνη η εποχή ήταν γεμάτη αντιφάσεις. Κάποιοι αγωνίζονταν να επιβιώσουν. Άλλοι πάσχιζαν να λησμονήσουν. Οι δεύτεροι παραδίδονταν στις απολαύσεις, στο φαγητό, το ποτό, τον έρωτα – και τις φιλοσοφικές αναζητήσεις. Ήταν μια σκληρή εποχή, απαγκιστρωμένη από ιδανικά που έμοιαζαν να ξεφτίζουν μέρα με τη μέρα. Οι άνθρωποι είχαν απομυθοποιήσει τον κόσμο που τους περιέβαλε και αποζητούσαν ευκαιρίες για φυγή, όχι για σκέψη.

Ασφαλώς οι πλουσιότεροι ζούσαν καλύτερα – μα οι τάσεις φυγής δεν ήταν λιγότερες σε αυτούς. Πόλεις όπως η Πομπηία και το Ερκουλάνεουμ (= Ηράκλειο), στην ιταλική περιοχή της Νάπολης, εξασφάλιζαν αυτό ακριβώς: ήταν θέρετρα αναψυχής, τόπος απόδρασης από την βαβούρα της πόλης, ευκαιρία παράδοσης στις απολαύσεις της ψυχής και του σώματος.

Με άλλα λόγια, συνιστούσαν τους τέλειους προορισμούς φυγής.

Οι κάτοικοι της Πομπηίας γλεντούσαν, αναπαύονταν, εργάζονταν, ερωτεύονταν, ονειρεύονταν. Υπήρχαν σχολεία, καταστήματα, λουτρά, καλλιτεχνικά εργαστήρια – και οίκοι ανοχής. Οι κάτοικοι της πόλης ξυπνούσαν από νωρίς για να πάνε στις δουλειές τους – εκτός από εκείνους που δεν είχαν ανάγκη να εργαστούν, καθώς τα έκαναν όλα οι δούλοι. Κάποιες φορές διεξάγονταν αγώνες με φονικές μονομαχίες, που κατόρθωναν να εξάψουν τα πάθη του πλήθους. Τα θερμά λουτρά ανήκαν στο καθημερινό πρόγραμμα. Τα απογεύματα οι εργαζόμενοι επέστρεφαν σπίτι και δειπνούσαν με ελιές, σταφύλια, ψωμί, σύκα– και αν ήταν προνομιούχοι, κρέας και ψάρι.

Τα βράδια δεν ήταν ασφαλή για να γυρνάς στους δρόμους. Μόνο οι γάτες ήταν πάντα τολμηρές και επιδίδονταν σε ατέλειωτες νυχτερινές αναζητήσεις, γυρεύοντας φαΐ, ταίρι ή περιπέτεια. Σε κάποια σπίτια πλουσίων διεξάγονταν συμπόσια ως αργά. Κάποιες φορές ξενυχτούσαν συζητώντας για τη φιλοσοφία του παρελθόντος και τη ρητορική. Άλλες φορές κατέληγαν σε ατέλειωτη οινοποσία και όργια – προς τιμήν, πάντα, του Διόνυσου.

Στην τέχνη της Πομπηίας και του Ερκουλάνεουμ ξεχωρίζουν οι ζωγραφισμένες τοιχογραφίες στους τοίχους των σπιτιών – γνωστές ως νωπογραφίες• και τα περίτεχνα μωσαϊκά τους, κατασκευασμένα από τη σύνθεση πολύχρωμων ψηφίδων. Παραμένει ένα από τα λαμπρότερα σωσμένα δείγματα της εικαστικής τέχνης των αρχαίων πολιτισμών – και δεν θα είχαν συντηρηθεί δίχως την έκρηξη του ηφαιστείου…

Η τέχνη της νωπογραφίας και των μωσαϊκών στους τοίχους της Πομπηίας διακρίνεται σε τέσσερα διακριτά στάδια, ξεκινώντας από τον πρώτο αιώνα πριν την αυτοκρατορία και καταλήγοντας στο 79 μ.Χ.. Κάποια στιγμή το εικαστικό στυλ έδινε την ψευδαίσθηση του ανοίγματος στον τοίχο, λες και υπήρχε κάποιο αληθινό παράθυρο ή πόρτα – ένα εικαστικό ρεύμα που έμελλε να επηρεάσει πολύ τους μεταγενέστερους και ονομάστηκε trompe-l’œil (το οποίο ζει και βασιλεύει στη σύγχρονη street art).

Δεν είναι τυχαία η δημιουργία αυτής της εικαστικής ψευδαίσθησης. Τα δωμάτια των σπιτιών συχνά δεν είχαν παράθυρα και ο φωτισμός τους ήταν ελάχιστος. Οι πλουμιστές τοιχογραφίες με κήπους, πουλιά και θάλασσες έδιναν ζωή και φως στον χώρο – και τον έκαναν να μοιάζει λιγότερο ασφυκτικός.

Με το πέρασμα των χρόνων οι νωπογραφίες έγιναν περισσότερο διακοσμητικές και τα ψηφιδωτά περισσότερο περίτεχνα. Σκηνές της μυθολογίας εναλλάσσονταν με εικόνες της καθημερινής ζωής. Μύθος και πραγματικότητα έμοιαζαν να συμβαδίζουν πλάι-πλάι, όπως το όνειρο με το ξύπνημα. Νιώθεις πως οι φιγούρες των μυθολογικών ηρώων σου απλώνουν το χέρι και σε προσκαλούν στον κόσμο τους… ενώ τα κατοικίδια του σπιτιού σε κοιτάζουν με νόημα, μιλώντας στην ίδια πάντα γλώσσα, τότε και τώρα.

Χαρακτηριστικό της ρωμαϊκής τέχνης είναι ο ρεαλισμός της – και τα έργα της Πομπηίας δεν αποτελούν εξαίρεση. Χαρακτηριστική, φυσικά, η πινακίδα του «Προσοχή, Σκύλος», που αναφέραμε. Σε μια άλλη σκηνή βλέπουμε μια γάτα που παραμονεύει τρία πουλιά που πίνουν νερό σε μια κρήνη. Μοιάζει λες και έχουμε δει την ίδια γάτα χιλιάδες φορές, σε χίλιες άλλες παραλλαγές. Ποιος ξέρει – ίσως είναι η ίδια γάτα, τότε και τώρα, που κατορθώνει με κάποιο μαγικό τρόπο να κάνει άλματα στον χρόνο.

Τα συμπόσια ήταν ασφαλώς μέρος των τοιχογραφιών, όπως ήταν μέρος και της καθημερινότητας των πλουσίων. Συμπόσια στα οποία έρεε το κρασί και η φαντασία αφηνόταν αχαλίνωτη.

Ένα μωσαϊκό απεικονίζει μια υπέροχη ποικιλία ψαριών. Λέγεται πως αποτελούσε μέρος ενός εστιατορίου – ένα είδος ψηφιδωτού «μενού»! Μπορεί όμως να ήταν απλά μια εντυπωσιακή διακόσμηση.

Ήταν άφθονα τα εικαστικά που απεικόνιζαν νεκρές φύσεις, ποτό και τρόφιμα. Αποκάλυπταν, αν μη τι άλλο, την αγάπη των κατοίκων για τις επίγειες απολαύσεις.

Η μυθολογία δέσποζε κι αυτή, με τη σειρά της, στα εικαστικά θέματα. Μια μεγάλη μυθολογική τοιχογραφία διακοσμεί τη «Βίλλα των Μυστηρίων». Θέμα της, η μύηση μιας γυναίκας στα μυστήρια του Διονύσου. Στη μέση δεσπόζει ο ίδιος ο Διόνυσος, απολαμβάνοντας την παρέα των γυναικών και των Σειληνών συντρόφων του. Κάποιος κρατάει μια θεατρική μάσκα.

Βλέπουμε πάλι μια θεατρική μάσκα να ξεπροβάλλει σε μια άλλη τοιχογραφία, όπου δεσπόζει ένα παγόνι. Αναρωτιέσαι αν όλα όσα βλέπεις είναι μέρος μιας σκηνής θεάτρου – κι εσύ είσαι ο θεατής. Ή ενδεχομένως το αντίστροφο: πως βρίσκεσαι ο ίδιος στη σκηνή και πως αυτές οι μάσκες εμφανίζονται για να στο υπενθυμίσουν…

Τέλος, ο έρωτας. Ο έρωτας που δέσποζε σε όλη τη φυσική του σεξουαλικότητα, απεικονίζοντας συνευρέσεις και στάσεις, σχεδόν αντηχώντας από τ’ αγκομαχητά των εραστών.

Είναι πιθανό οι τοιχογραφίες ερωτικού περιεχομένου να προέρχονται από τους οίκους ανοχής της πόλης. Ο σκοπός τους μπορεί να ήταν διακοσμητικός… ή ενδεχομένως να στόχευαν στον ερεθισμό των πελατών. Η ουσία είναι πως δεν απουσίαζε η απεικόνισή του, επισφραγίζοντας την εικόνα που άφησαν πίσω τους οι κάτοικοι της Πομπηίας: ήταν άνθρωποι που ζούσαν, ζούσαν, ζούσαν… σα να μην υπάρχει αύριο.

Από το Carpe Diem στο Memento Mori

Σ’ ένα εστιατόριο σαν εκείνο που αναφέραμε πριν δέσποζε ένα αξιοπερίεργο – ταυτόχρονα κωμικό και μακάβριο – μωσαϊκό στο πάτωμα: ένας σκελετός κρατάει με τα δυο του χέρια δυο καράφες κρασί. Ακόμα και τα κουζινικά σκεύη κάποιες φορές απεικόνιζαν σκελετούς ή νεκροκεφαλές. Όλα φυσικά εξυπηρετούσαν τον σκοπό τους.

Κι εδώ ερχόμαστε στο ακόλουθο εντυπωσιακό μωσαϊκό. Στο κέντρο δεσπόζει μια νεκροκεφαλή. Κάτω της στέκει ένας τροχός της τύχης – με μια πεταλούδα αγκιστρωμένη στην κορυφή του. Αριστερά και δεξιά της νεκροκεφαλής βλέπουμε τα σύμβολα του πλούτου (ένα σκήπτρο κι ένας πορφυρός μανδύας) και της φτώχειας (ένα ραβδί κι ένα κουρέλι). Στην κορυφή δεσπόζει ένας κανόνας, ένας μοχλός και το νήμα της στάθμης – υποδηλώνοντας πως ο θάνατος είναι το μέτρο όλων των πραγμάτων.

Οι κάτοικοι της Πομπηίας ήθελαν να ζουν σύμφωνα με τις επιταγές του Οράτιου… Να ζουν το σήμερα σα να μην υπάρχει αύριο. Εδώ είναι που το “Carpe Diem” παραχωρεί τη θέση του σ’ ένα άλλο ξακουστό λατινικό ρητό: “Memento Mori” – θυμήσου πως είσαι θνητός.

Η ζωή στην Πομπηία τέλειωσε απότομα. Οι κάτοικοί της έσβησαν αναπάντεχα, έγιναν πέτρα και στάχτη. Καλοί, κακοί, μικροί, μεγάλοι… σκόρπισαν μεμιάς λες και τους φύσηξε ο άνεμος.

Μα η τέχνη τους παρέμεινε. Έμεινε όσο δεν έμειναν τόσες και τόσες τέχνες των καιρών, που τις παρέσυρε στο διάβα του ο χρόνος. Ο Βεζούβιος υπήρξε μια φριχτή κατάρα… και μια ανέλπιστη ευλογία.

Οι τοιχογραφίες και τα μωσαϊκά της Πομπηίας παραμένουν τόσο ζωντανά, σχεδόν όσο την εποχή που φτιάχτηκαν. Βλέποντάς τα νιώθεις πως παρασύρεσαι πίσω σ’ εκείνους τους καιρούς… καιρούς που είχαν αρκετά κοινά με την σημερινή μας εποχή. Παρατηρείς αυτά τα έργα και νιώθεις πως ακούς ξανά τα γέλια και τις φωνές των κατοίκων της πόλης που χάθηκε. Στ’ αυτιά σου φτάνει ο ψίθυρος από το φύσημα του ανέμου στα δέντρα των κήπων, το κελάηδημα των πουλιών στις αυλές, το κακάρισμα του κόκορα τα πρωινά και το ικανοποιημένο γουργουρητό της γάτας…

Κλείνω με το ποίημα του Οράτιου που έδωσε το όνομά του στο κείμενο – και τον τρόπο ζωής μιας ολόκληρης εποχής.

«Λευκονόη, μη ζητάς να μάθεις –είναι ανόσιο να το γνωρίζεις–

ποιο τέλος για μένα, ποιο για σένα

έχουν δώσει οι θεοί, ούτε να δοκιμάζεις τους βαβυλωνιακούς

αριθμούς. Πόσο καλύτερα είναι να υπομένεις οτιδήποτε συμβεί,

είτε ο Δίας μας έδωσε περισσότερους χειμώνες είτε αυτόν εδώ τον τελευταίο,

που τώρα εξασθενίζει το τυρρηνικό πέλαγος πάνω στα βράχια που ορθώνονται απέναντί του.

Να ’σαι μυαλωμένη, να στραγγίζεις το κρασί και να περιορίζεις

τη μακρά ελπίδα σου σε λίγο χώρο.

Όσο μιλάμε, ο φθονερός χρόνος έχει ήδη φύγει.

Άδραξε τη μέρα, έχοντας όσο το δυνατόν λιγότερη εμπιστοσύνη στο αύριο.»

Οράτιος, από τις «Ωδές»

Παρουσίαση: το Φονικό Κουνέλι, Αύγουστος 22. Με βρίσκετε επίσης στη Φωλιά μου στο FB και στο Λαγούμι του IG.