Η νεαρή κυρία που βλέπουμε στην εικόνα λέγεται Φίλις Γουίτλεϊ (Phillis Wheatley). Όμως αυτό δεν είναι το κανονικό της όνομα. Είναι το όνομα που της χάρισαν τα αφεντικά της – όταν εφτά χρονών κοριτσάκι, εν έτει 1761, μεταφέρθηκε απ’ την πατρίδα της, τη Σενεγάλη, σ’ ένα πλοίο δούλων με προορισμό τη Βοστώνη. Η μικρή Φίλις αποσπάστηκε βίαια απ’ τους γονείς της και μεγάλωσε σ’ ένα νέο σπίτι στην αντίπερα όχθη του Ατλαντικού: την οικία του κυρίου Γουίτλεϊ, απ’ τον οποίο πήρε και το επώνυμό της (όπως ήταν συνήθεια, τον καιρό εκείνο, οι μαύροι δούλοι να παίρνουν τα ονόματα των λευκών αφεντικών τους).
Για καλή της τύχη, η αμερικανίδα κυρία του σπιτιού συμπάθησε τη μικρή – και της έμαθε, στα κρυφά, γράμματα. Στα κρυφά, ας το επαναλάβουμε: απαγορευόταν δια νόμου στους μαύρους δούλους η γνώση της γραφής και της ανάγνωσης. Τέτοιες γνώσεις ήταν επικίνδυνες.
Έτσι έτυχε, λοιπόν, και η Φίλις έμαθε όχι μόνο να διαβάζει και να γράφει – μα πριν ακόμα κλείσει τα δεκαοχτώ, είδε να τυπώνεται μακριά απ’ την πατρίδα της, στην Αγγλία (με τη βοήθεια της κυρίας της) ένα βιβλιαράκι με ποιήματά της. Ήταν η πρώτη Αφροαμερικανίδα στην ιστορία που είχε αυτή την τύχη. Επρόκειτο για κάτι αξιοπερίεργο, σχεδόν θαυμαστό για τον κόσμο των καιρών: μια μαύρη σκλάβα να γράφει στα αγγλικά και να τυπώνει ποίηση. Η Φίλις περιόδευσε στην Αγγλία και ο κόσμος την παρατηρούσε με περιέργεια: «αυτή λοιπόν, είναι η ποιήτρια δούλα!»
Για κάποιους (τους περισσότερους, ίσως), έμοιαζε με αξιοπερίεργο θέαμα – όμοιο με τα εξωτικά ζώα και φυτά που εισήγαγαν οι εξερευνητές θαλασσοπόροι απ’ τις μακρινές γωνιές του κόσμου. Υπήρχαν όμως και λίγοι που θαύμασαν αυτή τη νεαρή γυναίκα. Αρκετές κυρίες της καλής κοινωνίας ίσως ενοχλήθηκαν – ορίστε, μια δούλα να κάνει πράγματα που δεν μπορούμε να κάνουμε οι ίδιες! Για κάποιες, όμως, ίσως υπήρξε πηγή έμπνευσης. Γιατί να μην προσπαθήσουμε για κάτι καλύτερο λοιπόν; Γιατί να μην τολμήσουμε, όπως τόλμησε η νεαρή αυτή κοπέλα, που διέσχισε τον Ατλαντικό μπρος-πίσω, πρώτα σαν δούλα, έπειτα σαν ποιήτρια;
Η Φίλις δεν έζησε πολύ. Τα ταξίδια την καταπόνησαν. Πέθανε από φυματίωση, μόλις στα 31 της χρόνια – μα χάρη στη φήμη που απέκτησε, είχε προλάβει ν’ αποκτήσει την ελευθερία της. Στα τελευταία χρόνια της ζωής της εργάστηκε σαν καμαριέρα. Οι αφρικανοί γονείς που έχασε μικρή θα ήταν υπερήφανοι. Τα γράμματα είχαν κάνει ένα μικρό θαύμα. Οι λέξεις, ελαφρές σαν τον άνεμο, είχαν σπάσει τις αλυσίδες.
Τα ακόλουθα δύο ποιήματά της είναι σε μετάφραση της Ρίτας Μπούμη Παπά. Το πρώτο θα λέγαμε πως είναι αυτοβιογραφικό – και αποκαλύπτει την τόλμη της νεαρής Φίλις και το κάλεσμα για ένα καλύτερο μέλλον. Το δεύτερο έχει σαν θέμα του τη φαντασία – και αυτό δεν είναι τυχαίο. Κάθε άνθρωπος, κάθε εποχής, που διεκδικεί κάτι καλύτερο για τον εαυτό του και τον κόσμο, χρειάζεται να κάνει ένα πρώτο βήμα. Να γίνει μια αρχή, να πιαστεί από κάπου. Να βρει ένα φως στο τούνελ. Και είναι η φαντασία που παρέχει αυτό το πάτημα, αυτό το φως, αυτό το φτερούγισμα ελπίδας. Είναι η φαντασία, χάρη στους νέους κόσμους και τις νέες δυνατότητες που ξεδιπλώνει.
Όπως λέει η Φίλις: «με τα φτερά σου εμείς ως και τον άνεμο ακόμα ξεπερνούμε».
Φαντασία
Ω φαντασία! Ποιος μπορεί να υμνήσει την ορμή σου;
Να περιγράψει τον δρόμου σου την τόση γρηγοράδα;
Για να βρεις κατοικία λαμπρή, ζυγίζεσαι σ’ αιθέρες
Στου βροντερόφωνου Θεού φτάνεις το ουράνιο παλάτι.
Με τα φτερά σου εμείς ως και τον άνεμο ακόμα ξεπερνούμε
Πίσω πολύ αφήνοντας τις θάλασσες τις πολυκυματούσες.
Το φώς την όψη του την ταξιδεύει απ’ άστρο σ’ άστρο,
Μα αυτή μετρά τους ουρανούς και τα ψηλά βασίλεια διασχίζει
Εκεί που αδράχνομε τη δύναμη όλη μ’ ένα βλέμμα
Και με το νέο κόσμο ξαφνιάζομε την άπραγη ψυχή μας.
Στον Εντιμότατο Ουίλιαμ,
Κόμητα του Ντάρμουθ,
Γενικό Γραμματέα του Κράτους,
της Αυτού Μεγαλειότητας
Για τη Βόρεια ‘Αμερική
Αν, Κύριέ μου, τύχαινε διαβάζοντας τους στίχους μου
Ν’ αναρωτηθείτε ποια έχει αφορμή η αγάπη μου για την Ελευθερία
Πούθε γεννιούνται αυτές οι ευχές για την κοινή ευτυχία
Που τόσο καλά νιώθουν μόνο οι θερμές καρδιές
Μάθετε πως σε σκληρή μοίρα μικρή παιδούλα ακόμα
Απ’ την ευτυχισμένη με ξερίζωσε γη μου, λένε, την Αφρική.
Τι άγριος πόνος, Κύριε, τί βάσανα φριχτά
Ξεσκίζουν από τότε τα σπλάχνα του γονιού μου!
Ήταν μια πέτρινη καρδιά που δεν εγνώριζε οίκτο
Πού απ’ τον πατέρα άρπαξε το αγαπημένο του παιδί.
Νά η περίπτωσή μου. Πώς λοιπόν να μην παρακαλώ
Ποτέ πια άλλοι τύραννοι ανθρώπους να μη βασανίζουν;
Μετάφραση της Ρίτας Μπούμη Παπά. Παρουσίαση από το Φονικό Κουνέλι, Νοέμβρης 23.
