Νίτσε : Για την πολλαπλότητα της αλήθειας (μέρος 1)

Ένας κόσμος που περιέχει πολλούς κόσμους

«Κοιτάξτε εκείνο το βουνό! Εκείνο το σύννεφο! Τι είναι «πραγματικό» σ’ αυτά; Για προσπαθήστε να αφαιρέσετε το φάντασμα και κάθε ανθρώπινη συμβολή απ’ αυτά, νηφάλιοι φίλοι μου! Αχ, αν το μπορούσατε! Αν μπορούσατε να ξεχάσετε την καταγωγή σας, το παρελθόν σας, το δημοτικό σχολείο σας – όλη την ανθρώπινη και τη ζωική φύση σας! Δεν υπάρχει «πραγματικότητα» για μας — ούτε και για σας, νηφάλιοι φίλοι μου.»

Χαρακτηριστικό των ανθρώπων είναι ν’ αναζητούμε κάποιο νόημα στον κόσμο που μας περιβάλλει – στον κόσμο και τη ζωή μας. Για τη συντριπτική πλειοψηφία αυτό το νόημα έρχεται ετοιμοπαράδοτο: κράτος, οργανωμένη εκπαίδευση, θρησκευτικά και πολιτικά δόγματα, συστήματα αξιών, καθοδηγητές γνώμης, μέσα ενημέρωσης, διδάσκαλοι ιδεολογίας και ηθικής. «Ο κόσμος είναι αυτό κι αυτό» – θα σου πουν. «Οφείλεις να κάνεις εκείνο κι εκείνο». «Χρειάζεται να πιστεύεις το ένα και όχι το άλλο». «Η αλήθεια είναι αυτή και δεν υπάρχει άλλη»… Οι άνθρωποι τείνουμε όχι μόνο να αναζητούμε κάποιο νόημα – μα γυρεύουμε να το μεταδώσουμε και στους άλλους. Γιατί όχι; Να τους το επιβάλλουμε κιόλας. Όλος ο κόσμος έχει χτιστεί πάνω στα θεμέλια νοημάτων που έγιναν σκληρά και ανθεκτικά σαν όρη – ακόμα και αν οι ρίζες τους ήταν ρευστές σαν το νερό!

Απέναντι σε αυτά, η σκέψη του Φρίντριχ Νίτσε μοιάζει με φύσημα τυφώνα ή με παλιρροϊκό κύμα: οι παραδεδομένες αλήθειες και τα δόγματα παρασέρνονται στον άνεμο και ξεθεμελιώνονται λες και ήταν χαρτόκουτα! Κι εδώ ερχόμαστε στη σημερινή μας παρουσίαση – την τρίτη που μοιράζομαι για το έργο του φιλοσόφου με το μεγάλο μουστάκι – και αναμφισβήτητα την συναρπαστικότερη. Τώρα μπαίνουμε στα βαθιά! Και γι’ αυτό ακριβώς η σημερινή παρουσίαση ξεπερνάει σε έκταση και βάθος όλες τις υπόλοιπες.

Θα καλύψουμε όλο το έργο του Φρίντριχ Νίτσε, αναλύοντας τη σκέψη του μέσα από εκτεταμένα αποσπάσματα – απέναντι στα οποία δεν ήμουν καθόλου φειδωλός. Πρόκειται για ένα τεράστιο θέμα και αποφάσισα να του δώσω την έκταση που του αναλογεί. Εξυπακούεται πως η τωρινή παρουσίαση δεν προσφέρεται για βιαστικό διάβασμα – όσοι αναζητούν να σκαλίσουν τη σκέψη του φιλοσόφου μέσα από σύντομα τσιτάτα, να ξέρετε πως το διαδίκτυο ξεχειλίζει με ρητά. Δεν υπάρχει χειρότερος τρόπος να «διαβάσεις» τον Νίτσε, παρά μέσα από μικροσκοπικά αποσπάσματα (όπως έκαναν τόσοι και διαστρέβλωσαν τη σκέψη του). Δεν θα το κάνουμε αυτό. Η σημερινή παρουσίαση δεν γυρεύει να περιχαρακωθεί στους ταχύτατους καταναλωτικούς ρυθμούς των σύγχρονων social media, ούτε προσμένει «να διαβαστεί στα γρήγορα». Θέλει τον χρόνο της, όπως αντίστοιχα πήρε και στον υπογράφοντα πολύ χρόνο για να την ετοιμάσει.

Θα δούμε έναν φιλόσοφο που υπήρξε αληθινός οδοστρωτήρας – και θα καταλάβουμε για ποιο λόγο θα βρίσκεται πάντα αντιμέτωπος απέναντι σε όσους επιχείρησαν και επιχειρούν να περιχαρακώσουν τον κόσμο και τη σκέψη τους σε κάθε λογής δόγματα και κοσμοθεωρίες. Έναν στοχαστή που τονίζει αδιάκοπα πως δεν υπάρχουν «γεγονότα» πέρα από τις ερμηνείες τους! Πως εκείνο που είναι «καλό» και «αληθινό» για έναν άνθρωπο δεν συνεπάγεται πως είναι καλό και αληθινό για όλους! Και το τρομερότερο όλων: πως τα πάντα υπόκεινται σε αλλαγή! Ακόμα και οι βαθύτερες αλήθειες μας! Ακόμα και το μεγαλύτερο καλό μας!

Θα μιλήσουμε αναλυτικά για τον «προοπτικισμό» του Φρίντριχ Νίτσε – ή αλλιώς, την αντίληψη πως δεν υπάρχει αλήθεια που να μην εμπεριέχεται σε μια ορισμένη οπτική γωνία. Θα δούμε πώς συσχέτισε την αναζήτηση της αλήθειας με την αναζήτηση της δύναμης – και τον τρόπο με τον οποίο οικοδομήθηκαν έτσι ολόκληρα συστήματα σκέψης από τις απαρχές της Ιστορίας. Θα καταρρίψουμε το στερεότυπο του «μηδενισμού» που ορισμένοι επιρρίπτουν στον Νίτσε – διαπιστώνοντας πως για τον Νίτσε ο μηδενισμός συνιστούσε σύμπτωμα παρακμής και παραίτησης.

Τέλος, θα κατανοήσουμε τί εννοούσε ο Νίτσε όταν έλεγε πως ο άνθρωπος χρειάζεται να διανύσει τρία στάδια μεταμόρφωσης: από την καμήλα στο λιοντάρι… και από το λιοντάρι στο παιδί.

Λόγω της πελώριας έκτασης της παρουσίασης, αποφάσισα να τη χωρίσω σε δύο μέρη! Αυτό εδώ είναι το πρώτο – που θα μας πάει ως τα μισά του προβληματισμού μας.

Η «αλήθεια» ως αέναη δημιουργία! Αυτή θα είναι η κατάληξη της μεγάλης διαδρομής μας. Μια διαδρομή που θα γκρεμίσει άφθονους κόσμους στην πορεία. Μέσα απ’ τα καπνισμένα ερείπια όμως, να δεις που θα ξεφυτρώσει ένας σπόρος. Αν είσαι έτοιμος να συμμετάσχεις στη μεταμόρφωσή σου… ακολούθησέ με.

Δημιουργώντας προσωπικούς ήλιους

Είσαι εδώ, αναγνώστη; Υπέροχα! Σε ορίζω συνοδοιπόρο στο ταξίδι μας, λοιπόν!

Οδηγός για τη μελέτη μας αποτελεί η συνολική βιβλιογραφία του Φρίντριχ Νίτσε, από την οποία παραθέτω αναλυτικά αποσπάσματα, με τον τίτλο του βιβλίου ν’ αναγράφεται σε αγκύλες. Εξίσου σημαντικό για μένα υπήρξε το βιβλίο του Αλέξανδρου Νεχαμά «Νίτσε: Η Ζωή σαν Λογοτεχνία» – που παραμένει ως σήμερα η κορυφαία ίσως μελέτη για τον Νίτσε και την οποία συνιστώ ανεπιφύλακτα σε όλους.

Η σκέψη του Νίτσε συχνά συνιστά σωστό ανεμοστρόβιλο – εύκολα σε παρασέρνει με την αδιαμφισβήτητη γοητεία της, ταυτόχρονα όμως σε παραπλανά με την ποιητική της έκφραση. Πρόκειται για έναν βαθιά διαλεκτικό φιλόσοφο, πιστό στην παράδοση του Ηράκλειτου, για τον οποίο «το κάτω και το πάνω είναι συχνά ο ίδιος δρόμος». Λόγος για τον οποίο η σκέψη του Νίτσε ΔΕΝ περιχαρακώνεται σε συστήματα και κλειστές κοσμοθεωρίες! Η φιλοσοφική του διαδρομή μοιάζει με θαλασσινή πορεία μέσα από ήρεμα νερά και μέσα από φουρτούνες και μπουρίνια! Θα βρεις αντιφάσεις, θα βρεις μεταβολές, θα βρεις στοιχεία που συγκρούονται με άλλα στοιχεία!

Μα για τον Νίτσε κάτι τέτοιο ήταν απόλυτα φυσικό! Κατά τη γνώμη του, σκέψη που υπόκειται σε μεταβολές είναι υγιής σκέψη! Όπως λέει ο ίδιος: «Το φίδι που δεν μπορεί να αλλάξει το δέρμα του πεθαίνει. Το ίδιο και τα πνεύματα που εμποδίζονται να αλλάξουν τις γνώμες τους – παύουν να είναι πνεύματα.» [«Χαραυγή»]

Ο Νίτσε υπήρξε κατεδαφιστής πεποιθήσεων, οδοστρωτήρας συστημάτων. Όμως στη θέση τους δεν δοκίμασε να τοποθετήσει νέα συστήματα – και αυτό χρειάζεται να το έχουμε πάντα υπόψη μας. Σε αντίθεση με όσους επιχείρησαν να χρησιμοποιήσουν τη σκέψη του προς όφελος αντιλήψεων που ελάχιστα έμοιαζαν με τις δικές του, χρειάζεται να θυμόμαστε πως σκοπός του Νίτσε δεν ήταν να επιβάλλει τη σκέψη του σε άλλους:

«Α! Πόσο απεχθάνομαι να επιβάλλω σ’ έναν άλλο τις δικές μου ιδέες! Πόσο χαίρομαι με κάθε διάθεση και μυστική μεταστροφή μέσα μου που σημαίνει ότι οι ιδέες κάποιου άλλου δικαιώθηκαν σε βάρος των δικών μου!» [«Χαραυγή»]

Ας το κρατήσουμε αυτό. Θα μας χρησιμεύσει ως πολύτιμος οδηγός για τη μελέτη μας. Θα μας βοηθήσει να κατανοήσουμε καλύτερα τί εννοούσε ο Νίτσε λέγοντας «προοπτικισμό» και για ποιο λόγο η ιδέα της «αλλαγής» ήταν τόσο καθοριστική στη σκέψη του.

«Δεν είμαι ερευνητής. Θέλω να δημιουργήσω έναν προσωπικό ήλιο για μένα», έγραφε στην «Χαρούμενη Επιστήμη».

Γίνεται να υπάρξουν «προσωπικοί ήλιοι»; Μπορούν να υπάρξουν αλήθειες και αξίες που ισχύουν για κάποιους ανθρώπους και όχι για άλλους; Ποιο το νόημα μιας «αλήθειας» αν ισχύει μόνο για λίγους, αν δεν είναι καθολική;

Πάμε να εμβαθύνουμε! Βγάλτε τα φτυάρια, αναγνώστες, ώρα ν’ αρχίσουμε το σκάψιμο! Και μην ξεχνάμε αυτό το άλλο που είπε ο φίλος μας με το μεγάλο μουστάκι:

«Όπου και να βρίσκεσαι, σκάβε βαθιά!
Κάτω είναι η πηγή!
Άσε τους επίβουλους να φωνάζουν:
“Κάτω υπάρχει πάντα μόνο η κόλαση”.»

[«Η Χαρούμενη Επιστήμη»]

Παν μέτρον άνθρωπος. Όταν ο Νίτσε μεταμορφώθηκε σε λιοντάρι

«Από τότε που κουράστηκα να ψάχνω,
Έμαθα να βρίσκω.
Και από τότε που ένας άνεμος μου εναντιώθηκε,
Σαλπάρω με όλους τους ανέμους.»

[«Η Χαρούμενη Επιστήμη»]

Ήδη από τη «Γέννηση της Τραγωδίας», ο Νίτσε είχε εκφράσει την αμφιβολία του πως είναι δυνατόν να κατανοήσουμε τον κόσμο «όπως είναι πραγματικά». Πιστός στις πρώιμες επιρροές του από τον Καντ και τον Σοπενχάουερ, τόνιζε πως κατανοούμε μόνο τον κόσμο των «φαινομένων» – τον οποίο και ταύτιζε με το «απολλώνιο πνεύμα» των αρχαίων Ελλήνων: ο κόσμος της τάξης, της συμμετρίας, της πλαστικής ομορφιάς, της οργάνωσης, του μέτρου. Όμως αυτός ο κόσμος αντιστοιχεί περισσότερο στην γλυκιά ψευδαίσθηση των ονείρων, έλεγε – και λιγότερο στον κόσμο «όπως είναι πραγματικά». Ο δεύτερος αντιστοιχεί στο ελληνικό «διονυσιακό πνεύμα» – το οποίο χαρακτηρίζεται από το χάος, τη μέθη, το αέναο γίγνεσθαι και την άγρια ομορφιά της μουσικής και του χορού.

Η τέχνη που εναρμονίζει το απολλώνιο με το διονυσιακό πνεύμα είναι η τραγωδία – μέσω της οποίας ο άνθρωπος λυτρώνεται και γίνεται ένα με την αρχέγονη μήτρα της φύσης. Μπορείτε να διαβάσετε αναλυτική παρουσίασή μου στη «Γέννηση της Τραγωδίας» εδώ, όπου όλα αυτά τα εξηγούμε καλύτερα.

Τα χρόνια που ακολούθησαν τη συγγραφή της «Γέννησης της Τραγωδίας», συνέβησαν βαθιές αλλαγές στη ζωή του Νίτσε. Ο οπαδός του Σοπενχάουερ, του Καντ και του Βάγκνερ παραχώρησε σταδιακά τη θέση του σ’ έναν άλλο Νίτσε: σκεπτικιστή στην κρίση και φλογερό στον λόγο! Έναν φιλόσοφο που άφηνε πίσω τους δασκάλους και, πλέον, βάδιζε μόνος του! Αυτός είναι ο Νίτσε που ξεπρόβαλε πρώτη φορά στο «Ανθρώπινο, πάρα πολύ Ανθρώπινο» – το τρίτο του βιβλίο. Αυτό, σε συνδυασμό με τη «Χαραυγή» και τη «Χαρούμενη Επιστήμη», σηματοδοτούν την παρουσία ενός Νίτσε βαθιά ανεξάρτητου, φέροντας το κριτικό πνεύμα και την ορθολογική διάθεση του Διαφωτισμού. Δεν είναι τυχαίο πως αφιέρωσε το «Ανθρώπινο, πάρα πολύ Ανθρώπινο» στον Βολταίρο.

Οι εκτεταμένες φιλοσοφικές πραγματείες αντικαταστάθηκαν από συντομότερα κείμενα χωρισμένα σε ενότητες, συνοδευόμενα με αφορισμούς. Ο Νίτσε είχε πάρει ένα φτυάρι κι έσκαβε – ανασκαλεύοντας τις έσχατες αξίες του δυτικού μας κόσμου. Τίποτα πια δεν ήταν δεδομένο! Κι αν ο κόσμος των «φαινομένων» είναι ο μόνος «κόσμος» που υπάρχει; Αν όλα όσα σκεφτόμαστε για την «πραγματικότητα» ή τον «άνθρωπο» συνιστούν προβολές προσωπικών αξιών, ή ιστορικά διαμορφωμένες αντιλήψεις; Ακόμα κι «εγώ» που σκέφτομαι – τί από «εμένα» είναι πραγματικά… δικό μου;

Η καμήλα είχε παραχωρήσει τη θέση της στο λιοντάρι! Και ο Νίτσε έκλεινε με νόημα το μάτι στον Πρωταγόρα, που διατύπωνε το γνωστό «παν μέτρον άνθρωπος»…

Ο δογματισμός της «απόλυτης αλήθειας»

Ο Νίτσε ξεκινάει το «Ανθρώπινο, πάρα πολύ Ανθρώπινο» με ένα κείμενο που δεν αφήνει περιθώρια για αμφιβολίες: αυτός ο στοχαστής δεν ήρθε για ν’ ακολουθήσει – μα για να ταρακουνήσει τις παραδεδομένες αντιλήψεις.

«ΟΛΟΙ ΟΙ ΦΙΛΟΣΟΦΟΙ έχουν το κοινό ελάττωμα να ξεκινούν από τον άνθρωπο του παρόντος και να θεωρούν ότι μπορούν να πετύχουν τον σκοπό τους μέσω μιας ανάλυσης αυτού του ανθρώπου• Άθελά τους, σκέπτονται «τον άνθρωπο» σαν aeterna veritas [αιώνια αλήθεια], σαν κάτι που παραμένει σταθερό στη μέση όλης της ροής, σαν σίγουρο μέτρο των πραγμάτων. Το καθετί όμως που λέει ο φιλόσοφος για τον άνθρωπο, δεν είναι κατά βάθος παρά μια μαρτυρία για τον άνθρωπο μιας πολύ περιορισμένης χρονικής περιόδου• Η έλλειψη ιστορικής αίσθησης είναι το κληρονομικό ελάττωμα όλων των φιλοσόφων• μερικοί παίρνουν, ασυνείδητα, την πιο πρόσφατη μορφή του ανθρώπου, όπως αυτή γεννήθηκε κάτω από την πίεση καθορισμένων θρησκειών, και μάλιστα καθορισμένων πολιτικών συμβάντων, σαν στερεή μορφή από την οποία οφείλει να ξεκινήσει κανείς. […]

Τώρα, καθετί ουσιώδες στην εξέλιξη της ανθρωπότητας συνέβη στην αρχέγονη εποχή, πολύ πριν από τα 4.000 χρόνια που τη γνωρίζουμε κάπως […] [Όμως] μιλάμε για τον άνθρωπο των τελευταίων τεσσάρων χιλιετιών σαν να ήταν αιώνιος, με τον οποίο όλα τα πράγματα του κόσμου από τις απαρχές τους έχουν μια φυσική σχέση. Όλα όμως έχουν γίνει: δεν υπάρχουν αιώνια γεγονότα: όπως δεν υπάρχουν και απόλυτες αλήθειες.

Γιατί αυτό που χρειάζεται από δω και πέρα είναι το ιστορικό φιλοσοφείν και μαζί μ’ αυτό η αρετή της μετριοφροσύνης.» [«Ανθρώπινο, πάρα πολύ Ανθρώπινο»]

Έχοντας εκφράσει εξαρχής την αμφιβολία του για την ύπαρξη «αιώνιων αληθειών», ο Νίτσε τονίζει πως όλη η ανθρώπινη Ιστορία είναι βαμμένη στο αίμα του δογματισμού και της πάλης των πεποιθήσεων – πεποιθήσεις που θεωρούσαν αλαζονικά πως είναι κάτι παραπάνω από πεποιθήσεις.

«ΠΕΠΟΙΘΗΣΗ ΕΙΝΑΙ Η ΠΙΣΤΗ ότι σε κάποιο σημείο της γνώσης γίνεται κανείς κάτοχος της απόλυτης αλήθειας. Η πίστη αυτή προϋποθέτει λοιπόν ότι υπάρχουν απόλυτες αλήθειες• παρόμοια, ότι έχουν βρεθεί οι τέλειες μέθοδοι για να φτάνουμε σ’ αυτές• τέλος, ότι κάθε άνθρωπος που έχει πεποιθήσεις, χρησιμοποιεί αυτές τις τέλειες μεθόδους. Και οι τρεις ισχυρισμοί αποδεικνύουν αμέσως ότι ο άνθρωπος των πεποιθήσεων δεν είναι ο άνθρωπος της επιστημονικής σκέψης• στέκεται μπροστά μας ακόμα στην ηλικία της θεωρητικής αθωότητας, ένα παιδί, όσο κι αν έχει μεγαλώσει.

Αλλά ολόκληρες χιλιετίες έζησαν μ’ αυτές τις παιδιάστικες προϋποθέσεις, κι απ’ αυτές ξεπήδησαν οι ισχυρότερες πηγές δύναμης του ανθρώπινου γένους. Οι αναρίθμητοι άνθρωποι που θυσιάστηκαν για τις πεποιθήσεις τους, νόμιζαν πως το έκαναν αυτό για την απόλυτη αλήθεια. Όλοι τους είχαν άδικο: πιθανώς κανένας άνθρωπος ποτέ δεν θυσιάστηκε για την αλήθεια. […]

Δεν είναι η πάλη των γνωμών αυτό που έκανε τόσο βίαιη την ιστορία, αλλά μάλλον η πάλη της πίστης στις γνώμες, δηλαδή η πάλη των πεποιθήσεων. Αν μόνον όλοι αυτοί οι άνθρωποι, που είχαν τόση εκτίμηση για τις πεποιθήσεις τους, που θυσίαζαν τα πάντα για χάρη τους και δεν φείδονταν ούτε τιμή ούτε σώμα ούτε ζωή για χάρη τους, αφιέρωναν μόνο τη μισή δύναμή τους για να ερευνήσουν με ποιο δικαίωμα προσκολλούνταν στην τάδε ή τη δείνα πεποίθηση, από ποιον δρόμο έφταναν σ’ αυτήν, τότε πόσο ειρηνική θα γινόταν η ιστορία του ανθρώπινου γένους! Πόσο περισσότερη γνώση θα υπήρχε!

Όλες τις σκηνές ωμότητας κατά τους διωγμούς κάθε λογής αιρετικών θα τις είχαμε αποφύγει για δυο λόγους: πρώτον, επειδή οι ιεροεξεταστές θα είχαν ερευνήσει πρώτα μέσα στον εαυτό τους και θα είχαν απομακρυνθεί από την αλαζονική ιδέα ότι υπερασπίζονταν την απόλυτη αλήθεια• και δεύτερον, επειδή οι ίδιοι οι αιρετικοί, μετά την εξέταση στην οποία θα υποβάλλονταν, δεν θα έδιναν πια καμιά περαιτέρω προσοχή σε τόσο άσχημα θεμελιωμένες προτάσεις σαν αυτές των αιρετικών και των «ορθόδοξων». [«Ανθρώπινο, πάρα πολύ Ανθρώπινο»]

Ο περιορισμός της οπτικής γωνίας και της γνώσης μας

Η αίσθηση κατοχής της «απόλυτης αλήθειας» εύκολα οδηγεί στον δογματισμό και τη βία. Αυτή τη διαπίστωση ακολουθεί η στροφή του βλέμματος το Νίτσε προς τα μέσα: στον άνθρωπο και τους αναπόφευκτους περιορισμούς της γνώσης του.

«ΤΟ ΜΑΤΙ ΜΟΥ, ΟΣΟ ΔΥΝΑΤΟ ή αδύναμο κι αν είναι, βλέπει μόνο σε μια ορισμένη απόσταση, και μέσα σ’ αυτήν ζω και κινούμαι• αυτή η γραμμή του ορίζοντα είναι η κοντινή μου μικρή και μεγάλη μοίρα, από την οποία δεν μπορώ να ξεφύγω. Γύρω από κάθε ον κινείται έτσι ένας ομόκεντρος κύκλος, ο οποίος έχει το δικό του κέντρο. Παρόμοια, το αφτί μας κλείνει σε ένα μικρό χώρο, παρόμοια και η αφή. Σύμφωνα μ’ αυτούς τους ορίζοντες, στους οποίους μας κλείνουν οι αισθήσεις μας όπως μέσα στους τοίχους μιας φυλακής, μετράμε τώρα τον κόσμο, ονομάζουμε το ένα πράγμα κοντινό και το άλλο μακρινό, το ένα μεγάλο και το άλλο μικρό, το ένα σκληρό και το άλλο μαλακό: αυτή τη μέτρηση την ονομάζουμε αίσθηση – κι όλα αυτά, όλα είναι πλάνες καθ’ εαυτές! Ανάλογα με το πλήθος των βιωμάτων και των συγκινήσεων, που είναι για μας δυνατές σε ένα ορισμένο χρονικό διάστημα, μετράμε τη ζωή μας και λέμε πως είναι σύντομη ή μακρά, φτωχή ή πλούσια, γεμάτη ή άδεια: και σύμφωνα με τη μέση ανθρώπινη ζωή μετράμε τη ζωή όλων των άλλων πλασμάτων – κι όλα αυτά, όλα είναι πλάνες καθ’ εαυτές!

Εάν είχαμε εκατό φορές οξύτερα μάτια για το κοντινό, ο άνθρωπος θα φαινόταν φοβερά μακρύς• και μάλιστα μπορούμε να φανταστούμε όργανα μέσω των οποίων ο άνθρωπος θα μας φαινόταν σαν κάτι αδύνατο να μετρηθεί. Από την άλλη μεριά, θα μπορούσαν να υπάρχουν όργανα φτιαγμένα έτσι ώστε ολόκληρα ηλιακά συστήματα να φαίνονται σε μας συμπιεσμένα και συσταλμένα σαν σε ένα μόνο κύτταρο: και σε όντα αντίθετης συγκρότησης ένα κύτταρο του ανθρώπινου σώματος θα μπορούσε να φαίνεται, στην κίνηση, τη συγκρότηση και την αρμονία του, σαν ηλιακό σύστημα.

Οι συνήθειες των αισθήσεων μας έχουν τυλίξει σε ψέματα και απάτες αίσθησης: αυτές πάλι είναι τα θεμέλια όλων των κρίσεων και των «γνώσεών» μας – δεν υπάρχουν διαφυγές, πίσω και παράπλευροι δρόμοι προς τον πραγματικό κόσμο! Είμαστε μέσα στον ιστό μας, εμείς οι αράχνες, και ό,τι πιάνουμε μέσα εκεί δεν είναι παρά ό,τι αφήνεται να πιαστεί στον δικό μας ιστό.» [«Χαραυγή»]

Είμαστε αράχνες, λέει ο Νίτσε! Και υφαίνουμε ό,τι πέφτει στον ιστό μας! Μα ο ιστός μας δεν είναι ο κόσμος όλος! Οι αισθήσεις και τα βιώματά μας υπαγορεύουν μια ορισμένη «πραγματικότητα». Οι αισθήσεις και τα βιώματά μας είναι τα θεμέλια της γνώσης μας – δίχως όμως να συνιστούν τη μοναδική πραγματικότητα. Αν όμως θελήσουμε να επιβάλλουμε αυτή την πραγματικότητα σε όλους – είναι τρέλα.

Παρουσιάζει ενδιαφέρον πως στο ακόλουθο απόσπασμα, ο Νίτσε διαχωρίζει τα μετρήσιμα, «ποσοτικά» μεγέθη (σαν εκείνα με τα οποία καταπιάνεται η επιστήμη) από τα «ποιοτικά» μεγέθη των αισθήσεων – στα οποία ανήκουν οι εμπειρίες, οι αντιλήψεις, οι ιδέες, οι αξίες και τα συναισθήματά μας.

«ΤΟ ΚΑΘΕΤΙ ΓΙΑ ΤΟ ΟΠΟΙΟ η λέξη «γνώση» έχει κάποιο νόημα αναφέρεται στην περιοχή όπου μπορεί κανείς να υπολογίσει, να ζυγίσει, να μετρήσει, στην περιοχή της ποσότητας• ενώ, από την άλλη μεριά, όλες οι αισθήσεις μας της αξίας (δηλαδή, απλώς οι αισθήσεις μας) προσκολλώνται ακριβώς σε ποιότητες, δηλαδή, στις προοπτικές «αλήθειες» μας που ανήκουν μόνο σε μας και δεν μπορούν κατά κανένα τρόπο να γίνουν «γνωστές»!

Είναι φανερό ότι κάθε ον διαφορετικό από μας αισθάνεται διαφορετικές ποιότητες και κατά συνέπεια ζει σε διαφορετικό κόσμο απ’ αυτόν στον οποίο ζούμε εμείς. Οι ποιότητες είναι μια ιδιοσυγκρασία προσιδιάζουσα στον άνθρωπο• το να απαιτούμε να είναι καθολικές και ίσως συστηματικές αξίες οι ανθρώπινες ερμηνείες και αξίες μας είναι μια από τις κληρονομικές τρέλες της ανθρώπινης έπαρσης.» [«Η Θέληση για Δύναμη»]

Οι εγκλωβισμοί της γλώσσας και της λογικής

Επόμενος στόχος της κριτικής του Νίτσε είναι ο κόσμος της ανθρώπινης γλώσσας. Ένας κόσμος συμβόλων κατασκευασμένος απ’ τον άνθρωπο – και γι’ αυτό ακριβώς περιοριστικός, κατά τη γνώμη του. Πρόκειται για έναν κόσμο, όπου το δημιούργημα έφτασε να υψωθεί πάνω από τον δημιουργό του.

«Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ για την εξέλιξη της κουλτούρας έγκειται στο ότι ο άνθρωπος έβαλε στη γλώσσα έναν δικό του κόσμο δίπλα στον άλλο, ένα μέρος, το οποίο θεώρησε τόσο στέρεο που μπορούσε, στηριζόμενος σ’ αυτό, να σηκώσει τον υπόλοιπο κόσμο από τις βάσεις του και να γίνει κύριός του. Στον βαθμό που ο άνθρωπος πίστευε για μεγάλες χρονικές περιόδους στις έννοιες και τα ονόματα των πραγμάτων σαν aeternae veritates [αιώνιες αλήθειες], απέκτησε εκείνη την περηφάνια με την οποία ανέβηκε πάνω από το ζώο: πίστευε πράγματι ότι μέσα στη γλώσσα είχε τη γνώση του κόσμου. Ο πλάστης της γλώσσας δεν ήταν τόσο μετριόφρονας ώστε να πιστεύει ότι έδινε στα πράγματα μόνο κατονομασίες, φανταζόταν μάλλον ότι με τις λέξεις εξέφραζε την ύψιστη γνώση για τα πράγματα.» [«Ανθρώπινο, πάρα πολύ Ανθρώπινο»]

Όχι μόνο η γλώσσα, μα τα μετρήσιμα μεγέθη που θεωρούμε αυτονόητα για τους υπολογισμούς μας, δεν είναι καθόλου δεδομένα στη φύση. Η λογική μας υπόκειται σε περιορισμούς.

«ΚΑΙ Η ΛΟΓΙΚΗ στηρίζεται σε προϋποθέσεις στις οποίες δεν αντιστοιχεί τίποτε στον πραγματικό κόσμο, για παράδειγμα στην προϋπόθεση της ισότητας των πραγμάτων, της ταυτότητας ίδιων πραγμάτων σε διαφορετικά σημεία του χρόνου: η επιστήμη αυτή όμως γεννήθηκε από την αντίθετη πίστη (δηλαδή, ότι υπήρχαν όντως τέτοια πράγματα στον πραγματικό κόσμο). Το ίδιο ισχύει και για τα μαθηματικά, τα οποία σίγουρα δεν θα γεννιούνταν αν ήξεραν οι άνθρωποι από την αρχή ότι στη φύση δεν υπάρχει καμιά εντελώς ευθεία γραμμή, κανένας πραγματικός κύκλος, κανένα απόλυτο μέγεθος.» [«Ανθρώπινο, πάρα πολύ Ανθρώπινο»]

Κανένα άλλο απόσπασμα, κατά τη γνώμη μου, δεν μαρτυρεί περισσότερο τον σκεπτικισμό του Νίτσε απέναντι στις λέξεις, όσο το επόμενο. Ένα απόσπασμα που μαρτυρά τη βαθιά σύνδεση ανάμεσα στη σκέψη και το λεξιλόγιό μας.

«Εκφράζουμε τις σκέψεις μας πάντα με λέξεις που μας είναι πρόχειρες. Ή για να εκφράσω όλη την υποψία μου: κάθε στιγμή έχουμε μόνο τη σκέψη για την οποία μάς είναι πρόχειρες οι λέξεις, οι οποίες περίπου μπορούν να την εκφράσουν.» [«Χαραυγή»]

Εκφραζόμαστε μέσα από τις λέξεις – και μοιραζόμαστε έτσι τις σκέψεις και τις αντιλήψεις μας. Μα ο Νίτσε παρέμεινε εδώ πιστός στο πνεύμα της «Γέννησης της Τραγωδίας» – όπου ο ανθρώπινος λόγος παραμένει στο επίπεδο της «φαινομενικότητας», αδύνατος να εκφράσει την αληθινή ζωή που πάλλεται κι πυροδοτείται σαν ηφαίστειο που κοχλάζει στο βάθος… Τι μένει από μια ιδέα όταν μετατρέπεται σε λέξεις;

«ΑΥΤΗ ΤΗΝ ΙΔΕΑ την άρπαξα καθοδόν και, από φόβο μην πετάξει ξανά μακριά μου, την διατύπωσα με τις πιο πρόχειρες φτωχές λέξεις που είχα. Και τώρα έχει πεθάνει από αυτές τις στεγνές λέξεις και φτεροκοπάει και χτυπιέται μέσα τους – και σαν την κοιτάζω δεν ξέρω πια πώς μπόρεσα να έχω τέτοια τύχη και να πιάσω αυτό το πουλί.» [«Η Χαρούμενη Επιστήμη»]

Τα φιλοσοφικά συστήματα

Σειρά έχουν τα μεγάλα φιλοσοφικά συστήματα – στα οποία αρέσκονταν ιδιαίτερα οι Γερμανοί φιλόσοφοι. Όμως για τον Νίτσε, «σύστημα» ισοδυναμεί με κατασκευή. Και ως τέτοιο, εύκολα περιχαρακώνεται στην κλειστότητά του. Παρομοιάζει τα συστήματα με «αντικατοπτρισμούς στην έρημο» – βαθιά ελκυστικούς στην ψευδαίσθησή τους, κατάλληλους για στοχαστές που έχουν κουραστεί κατά την πορεία τους στην έρημο και αναζητούν να «ξαποστάσουν».

«ΣΤΟΝ ΑΝΘΡΩΠΟ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ εμφανίζονται κατά τις σεμνές και κοπιαστικές του πορείες, που πρέπει να είναι, συχνά, πορείες μέσα στην έρημο, εκείνοι οι γυαλιστεροί αντικατοπτρισμοί που λέγονται “φιλοσοφικά συστήματα”: δείχνουν, με τη μαγική δύναμη της ψευδαίσθησης, πως είναι πολύ κοντά η λύση όλων των αινιγμάτων και η δροσιστική πόση του αληθινού νερού της ζωής. Η καρδιά πάλλεται από χαρά και ο κουρασμένος άνθρωπος αγγίζει τον σκοπό όλης της επιστημονικής επιμονής και ανάγκης, κι έτσι προχωρά άθελά του προς τα μπρος.

Υπάρχουν, βέβαια άλλες φύσεις, που στέκονται σαν μαγεμένες μπροστά στην ωραία ψευδαίσθηση: τότε η ερημιά τις καταπίνει και είναι νεκρές για την επιστήμη. Άλλες φύσεις, πάλι, που είχαν ζήσει πιο πριν πολλές φορές αυτή την υποκειμενική παρηγοριά, γίνονται άκρως κακόθυμες και καταριούνται τη γεύση του αλατιού την οποία αφήνουν μέσα στο στόμα αυτές οι εμφανίσεις και από την οποία προκαλείται μία άσβεστη δίψα – δίχως να έχει βρεθεί κανείς έστω και ένα βήμα πιο κοντά σε οποιαδήποτε πηγή.» [«Ανθρώπινο, πάρα πολύ Ανθρώπινο»]

Χαρακτηριστικό είναι και το ακόλουθο απόσπασμα – όπου συνοπτικά, ο Νίτσε παρουσιάζει μια εικόνα της εξέλιξης της φιλοσοφικής σκέψης: από δημιουργική πρώτη ύλη σε εργαλείο απομίμησης κι από εκεί σε δόγμα, κατάλληλο για συγκέντρωση οπαδών…

«ΣΕ ΚΑΘΕ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΕΚΤΑ τρεις στοχαστές ακολουθούν ο ένας τον άλλο με τον ακόλουθο τρόπο: ο πρώτος παράγει τη ζωτική ουσία και τον σπόρο, ο δεύτερος τον κάνει νήματα και φτιάχνει έναν τεχνητό ιστό, ο τρίτος καραδοκεί πάνω σ’ αυτόν τον ιστό για θύματα που θα πιαστούν – και προσπαθεί να ζήσει από τη φιλοσοφία.» [«Ανθρώπινο, πάρα πολύ Ανθρώπινο»]

Απέναντι στον κίνδυνο της παγίωσης μιας σειράς αντιλήψεων και τη μετατροπή τους σε απόλυτες κοσμοθεωρίες, ο Νίτσε αντιπαρέθετε την ανάγκη του πειράματος και της δοκιμής.

«ΕΠΙΚΡΟΤΩ ΟΠΟΙΟΔΗΠΟΤΕ σκεπτικισμό που θα μου επέτρεπε να απαντήσω: “ας το δοκιμάσουμε και αυτό!” Αλλά δεν θέλω πια να ακούω τίποτε για όλα εκείνα τα πράγματα και ερωτήματα που δεν επιτρέπουν το πείραμα.» [«Η Χαρούμενη Επιστήμη»]

Ο δογματισμός της θρησκείας

Αν η φιλοσοφία πλάθει πνευματικούς κόσμους για μια συγκεκριμένη κατηγορία στοχαστών, η θρησκεία πλάθει πνευματικούς κόσμους για τα πλήθη. Κι αν η φιλοσοφία ισχυρίζεται μια φορά πως κατέχει την «αλήθεια», η θρησκεία το κάνει σε πολλαπλάσιο βαθμό. Μια «αλήθεια» που άφθονες φορές, κατά το παρελθόν, στάθηκε εμπόδιο στην εξέλιξη της επιστημονικής γνώσης. Το ακόλουθο απόσπασμα του Νίτσε αντιστρέφει την παραδοσιακή ισοδυναμία Θεός = αλήθεια, παρουσιάζοντας μια αντίστροφη πιθανότητα.

«ΣΕ ΠΟΙΟΝ ΔΕΝ ΘΑ ΑΡΕΣΕ το συμπέρασμα που βγάζουν πρόθυμα οι πιστοί: “Η επιστήμη δεν μπορεί να είναι αληθής, γιατί αρνείται τον Θεό. Συνεπώς, δεν έρχεται από τον Θεό, συνεπώς δεν είναι αληθής – διότι ο Θεός είναι η αλήθεια. Το λάθος δεν περιέχεται στο συμπέρασμα, αλλά στην προϋπόθεση: κι αν δεν ήταν ο Θεός η αλήθεια, κι αν αυτό ακριβώς αποδεικνύεται; Αν ήταν ο Θεός η ματαιοδοξία, η σφοδρή επιθυμία για δύναμη, η ανυπομονησία, ο τρόμος, η σαγηνευτική και φρικώδης ψευδαίσθηση των ανθρώπων;» [«Χαραυγή»]

Δεν θα εστιάσουμε στη σφοδρή κριτική που εξαπέλυσε ο Νίτσε στον χριστιανισμό στη σημερινή μας παρουσίαση. Μένοντας όμως στο θέμα της γνώσης και του δογματισμού, νομίζω πως το ακόλουθο σύντομα απόσπασμα είναι από τα σημαντικότερα της κριτικής του.

«Ο χριστιανισμός προϋποθέτει ότι ο άνθρωπος δεν ξέρει, δεν μπορεί να ξέρει, τί είναι καλό και τί κακό γι’ αυτόν: Πιστεύει στον Θεό, που είναι ο μόνος που ξέρει. Η χριστιανική ηθική είναι μία διαταγή. Η καταγωγή της είναι υπερβατική. Βρίσκεται πέραν κάθε κριτικής, κάθε δικαιώματος για κριτική. Είναι αληθινή μόνον αν ο Θεός είναι η αλήθεια – στέκεται όρθια και πέφτει μαζί με την πίστη στον Θεό.» [«Το Λυκόφως των Ειδώλων»]

Πρόκειται για εκείνο που ο Κορνήλιος Καστοριάδης ονόμασε «ετερονομία» της θρησκείας. Όταν οι αξίες και τα συστήματα πεποιθήσεων έρχονται «ετοιμοπαράδοτα» και δεν επιδέχονται αμφισβήτηση. Έτσι είναι κι έτσι ήταν πάντα. Η καταγωγή τους είναι υπερβατική και θεία – επομένως στέκουν πέραν κάθε κριτικής.

Βούτυρο στο ψωμί του Νίτσε, με άλλα λόγια!

Είσαι όπως σε φτιάχνουν. Η κοινή γνώμη και η ψευδαίσθηση της ατομικότητας

Στόχος της κριτικής του Νίτσε δεν είναι μόνο τα οργανωμένα συστήματα σκέψης – μα κι εκείνο το «αόρατο ρεύμα» που διαποτίζει τους πάντες και τους διαμορφώνει, δίχως να το συνειδητοποιούν. Ο λόγος για την «κοινή γνώμη» και τον περίγυρό μας. Από τους γνωστούς που μας περιβάλλουν, ως τις στάσεις που διαποτίζουν το κοινωνικό μας περιβάλλον. Διάβασε το ακόλουθο απόσπασμα και σκέψου μαζί μου: τί μένει από «σένα», πέρα και έξω από τους «άλλους»;

«ΟΙ ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ, ό,τι κι αν μπορεί να σκέπτονται και να λένε πάντα για τον «εγωισμό» τους, δεν κάνουν μολαταύτα σ’ όλη τη διάρκεια της ζωής τους τίποτε για το ΕΓΩ τους, αλλά μόνο για το φάντασμα του εγώ τους, το οποίο φτιάχτηκε στα κεφάλια των ανθρώπων του περίγυρου τους για να μεταβιβαστεί στη συνέχεια σ’ αυτούς – συνεπώς, ζουν όλοι μαζί μέσα σε ένα νέφος απρόσωπων, μισοπροσωπικών γνωμών και αυθαίρετων, ποιητικών, θα λέγαμε, αξιολογήσεων, ο ένας πάντα μέσα στο κεφάλι κάποιου άλλου και το κεφάλι αυτό πάλι μέσα σε άλλα κεφάλια: ένας θαυμαστός κόσμος φαντασμάτων, που ξέρει συνάμα να δίνει νηφάλια εμφάνιση στον εαυτό του! Αυτό το νέφος γνωμών και συνηθειών μεγαλώνει και ζει σχεδόν ανεξάρτητα από τους ανθρώπους, τους οποίους περιβάλλει• μέσα του βρίσκεται η τεράστια επενέργεια γενικών κρίσεων για τον «άνθρωπο» – όλοι αυτοί οι άγνωστοι μεταξύ τους άνθρωποι πιστεύουν στην αναιμική αφαίρεση «άνθρωπος», δηλαδή σε ένα φανταστικό πλάσμα• και κάθε αλλαγή που γίνεται πάνω σ’ αυτή την αφαίρεση από τις κρίσεις μεμονωμένων ισχυρών ανθρώπων (όπως ηγετών και φιλοσόφων), επιδρά σε εξαιρετικό και παράλογο βαθμό στη μεγάλη πλειονότητα – όλα αυτά επειδή κάθε άτομο μέσα σ’ αυτή τη μεγάλη πλειονότητα δεν μπορεί να αντιπαραθέσει ένα ΕΓΩ πραγματικό, προσιτό σ’ αυτόν και εμβαθυμένο απ’ αυτόν, στο γενικό ωχρό φανταστικό πλάσμα κι έτσι να το εκμηδενίσει.» [«Χαραυγή»]

Για άλλη μια φορά, στόχος του Νίτσε είναι να χτυπήσει την αλαζονεία της «απόλυτης αλήθειας» και την ετερονομία του πλήθους. Και γι’ αυτό υπενθυμίζει πως οι άνθρωποι, στη συντριπτική πλειοψηφία τους, καθοδηγούνται από το περιβάλλον τους πολύ περισσότερο απ’ ότι θα ήθελαν οι ίδιοι να πιστεύουν. Πως ακόμα και η εικόνα που έχεις για τον εαυτό σου, ή το ίδιο το «εγώ» σου… συνιστούν κατασκευή!

«“Δεν ξέρω καθόλου τι κάνω! Δεν ξέρω καθόλου τι πρέπει να κάνω!” Έχεις δίκιο, αλλά μην ανησυχείς, μην αμφιβάλλεις για αυτό: θα σε φτιάχνουν! Σε κάθε στιγμή της ζωής σου! Σε όλες τις εποχές, η ανθρωπότητα μπέρδευε το ενεργητικό και το παθητικό: αυτό ήταν το αιώνιο γραμματικό της λάθος.» [«Χαραυγή»]

Σαν το φίδι που αλλάζει δέρμα. Η αξία της αλλαγής των πεποιθήσεων

Εδώ ερχόμαστε σε μια από τις στάσεις του Νίτσε που μπορεί εύκολα να προκαλέσει σύγχυση: ο λόγος για την αλλαγή των πεποιθήσεων. Μια στάση που θα μπορούσαμε να πούμε πως χαρακτήριζε και τον ίδιο: όσο ανασκαλεύεις, θα βρεις αντιφάσεις στο έργο του, καθώς και αινιγματικά περάσματα, όπου μοιάζει να επικροτεί ως και… την αντίθετη άποψη απ’ τη δική του!

Μας προκαλούν σύγχυση αυτά, καθώς γυρεύουμε πάντα να «τακτοποιούμε» τα πράγματα γύρω μας – άρα και τις «θέσεις» ενός φιλοσόφου. Κατασκευάζουμε φιλοσοφικά συστήματα, επειδή ακριβώς γυρεύουμε τη σταθερότητα και την κατανόηση. Χρειάζεται όμως να συνειδητοποιήσουμε πως για τον Νίτσε, ζωή σημαίνει αλλαγή και απουσία προσκολλήσεων. Όχι μόνο δεν επιζητούσε «οπαδούς» – μα επικροτούσε επαλειμμένα την όποια μεταβολή των πεποιθήσεων. Κανένας άνθρωπος δεν είναι ελεύθερος, υποστήριζε, αν μένει προσκολλημένος σε πεποιθήσεις και στάσεις που έχουν ξεφτίσει μέσα του. Κάθε φιλοσοφικό/ιδεολογικό/θρησκευτικό σύστημα που επιδιώκει να περιχαρακωθεί σε αμετάβλητες «αλήθειες», πέρα και έξω από τις αλλαγές που φέρνει η ίδια η ζωή, οδηγείται στην στειρότητα.

Για έναν στοχαστή όπως ο Νίτσε, η «αντίφαση» είναι απολύτως φυσική και θεμιτή. Ακόμα και η σύγκρουση με τον ίδιο τον εαυτό σου: συνιστούν υγιή χαρακτηριστικά της ζωής που μεταβάλλεται μέσα σου. Των αξιών που ξέφτισαν και γυρεύουν ν’ αντικατασταθούν με άλλες.

«ΕΠΕΙΔΗ ΕΧΟΥΜΕ ΟΡΚΙΣΤΕΙ να είμαστε πιστοί, ίσως ακόμη και σε ένα καθαρά επινοημένο ον σαν τον θεό… Επειδή έχουμε δώσει την καρδιά μας σε έναν ηγεμόνα, σε ένα κόμμα, σε μία γυναίκα, σε μία ιερατική τάξη, σε έναν καλλιτέχνη, σε έναν στοχαστή, μέσα σε μία κατάσταση τυφλής ψευδαίσθησης, που έριχνε μάγια επάνω μας και άφηνε αυτά τα όντα να φαίνονται αξία κάθε τιμής, κάθε θυσίας – είμαστε τώρα αξεδιάλυτα δεμένοι με αυτό το πράγμα; Δεν εξαπατούσαμε τους εαυτούς μας τότε; Είμαστε υποχρεωμένοι να είμαστε πιστοί στις πλάνες μας, ακόμη και αν αντιλαμβανόμαστε ότι με αυτή την πίστη βλάπτουμε τον ανώτερο εαυτό μας;

Όχι, δεν υπάρχει κανένας τέτοιος νόμος, καμία τέτοια υποχρέωση. Πρέπει να γίνουμε προδότες, να γίνουμε άπιστοι, να παρατήσουμε τα ιδανικά μας ξανά και ξανά. […]

Γιατί θαυμάζουμε τον άνθρωπο που μένει πιστός στις πεποιθήσεις του και περιφρονούμε εκείνον που τις αλλάζει; Φοβάμαι πως η απάντηση είναι ότι ο καθένας προϋποθέτει πως μία τέτοια αλλαγή προκαλείται μόνο από κίνητρα ιδίου οφέλους ή προσωπικού φόβου.» [«Ανθρώπινο, πάρα πολύ Ανθρώπινο»]

Δεν υπάρχει άρνηση δίχως κατάφαση

Σαν το φίδι αποτινάσσουμε το δέρμα της παλιάς μας γνώσης κι εφοδιαζόμαστε με νέα! Και μερικές φορές γινόμαστε κάτι διαφορετικό από εκείνο που ήμασταν! Το ερώτημα είναι: τί απομένει απ’ τις παλιές αξίες και τις παλιές μας αντιλήψεις, όταν τις αναγνωρίζουμε σαν «πλάνες»; Ήταν λάθος που πιστέψαμε σε αυτές; Ήταν λάθος που τις είχαμε ανάγκη;

Ο Νίτσε έχει άλλη άποψη.

«ΤΩΡΑ ΣΟΥ ΦΑΙΝΕΤΑΙ ΠΛΑΝΗ κάτι που άλλοτε το αγαπούσες ως αλήθεια ή πιθανότητα• το πετάς μακριά σου κι έχεις την ψευδαίσθηση ότι το λογικό σου κέρδισε μια νίκη. Ίσως όμως αυτή η πλάνη να ήταν απαραίτητη για σένα τότε, τότε που ήσουν ακόμα διαφορετικός άνθρωπος — είσαι πάντα διαφορετικός άνθρωπος — όπως είναι όλες οι τωρινές σου «αλήθειες», κάτι σαν δέρμα, που σου έκρυβε και σου κάλυπτε πολλά που δεν έπρεπε να δεις ακόμη.

Η καινούργια σου ζωή κι όχι το λογικό σου σκότωσε αυτή τη γνώμη για λογαριασμό σου: δεν την χρειάζεσαι πια, και τώρα καταρρέει, και το ά-λογο βγαίνει έρποντας σαν σκουλήκι από μέσα της στο φως.

Όταν ασκούμε κριτική, αυτό δεν είναι αυθαίρετο και απρόσωπο γεγονός• είναι, τουλάχιστον πολύ συχνά, απόδειξη πως υπάρχουν μέσα μας ζωτικές δυνάμεις έτοιμες να κάνουν το φλοιό τους να σκάσει. Αρνούμαστε και πρέπει να αρνούμαστε, επειδή ΚΑΤΙ μέσα μας θέλει να ζήσει και να επιβεβαιωθεί — κάτι που ίσως δεν το ξέρουμε ή δεν το βλέπουμε ακόμη! [«Η Χαρούμενη Επιστήμη»]

Υπάρχει ΚΑΤΙ μέσα μας που γυρεύει να επιβεβαιωθεί και να ζήσει. Κάτι καινούργιο, σε βάρος του παλιού. Μια νέα αξία. Μια νέα αλήθεια. Και ποιος ξέρει… ίσως μια νέα πλάνη!

Ήρθαμε σε μια κομβική στιγμή της σκέψης του Νίτσε. «Αλλαγή» δεν σημαίνει απαραίτητα «τελείωση»! Υιοθέτηση μιας νέας αλήθειας ή μιας νέας αξίας δεν σημαίνει πως αυτές θα είναι οι έσχατες! Δεν σημαίνει πως φτάσαμε, πλέον, σε μια ανώτερη γνώση των πραγμάτων! Ούτε καν πως είμαστε «σοφότεροι»!

Είμαστε όμως διαφορετικοί. Αυτό είναι βέβαιο. Και είμαστε διαφορετικοί γιατί ΚΑΤΙ μέσα μας γυρεύει να ζήσει. Μια νέα αλήθεια να βγει στο φως απ’ το σκοτάδι, όπου έσκαβε για χρόνια το λαγούμι της. Μια νέα αλήθεια… όχι όμως η τελική!

Βρισκόμαστε εγγύτερα σ’ εκείνο που ο Νίτσε, κατά την ύστερη περίοδό του, θα ονομάσει «προοπτικισμό». Αυτό όμως θα το καλύψουμε εκτενέστερα στο επόμενο, δεύτερο μέρος της παρουσίασής μας!

ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ ΣΤΟ Β ΜΕΡΟΣ…

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Τα βιβλία του Φρίντριχ Νίτσε:

«Παράκαιροι Στοχασμοί» [Friedrich Nietzsche, “Unzeitgemässe Betrachtungen”, 1873]

«Ανθρώπινο, πάρα πολύ Ανθρώπινο» [Friedrich Nietzsche, “Menschliches, Allzumenschliches: Ein Buch für freie Geister” / “Human, All Too Human: A Book for Free Spirits”, 1878–80]

«Χαραυγή» [Friedrich Nietzsche, “Morgenröte – Gedanken über die moralischen Vorurteile” / “The Dawn of Day” or “Dawn” or “Daybreak”, 1881]

«Η Χαρούμενη Επιστήμη» («Η Χαρούμενη Γνώση») [Friedrich Nietzsche, “Die fröhliche Wissenschaft” / The Gay Science or The Joyful Wisdom, 1882]

«Πέρα από το Καλό και το Κακό» [Friedrich Nietzsche, “Jenseits von Gut und Böse: Vorspiel einer Philosophie der Zukunft”/ Beyond Good and Evil: Prelude to a Philosophy of the Future, 1886]

«Γενεαλογία της Ηθικής» [Friedrich Nietzsche, “Zur Genealogie der Moral: Eine Streitschrift” / “On the Genealogy of Morality: A Polemic”, 1887]

«Το Λυκόφως των Ειδώλων» [Friedrich Nietzsche, “Götzen–Dämmerung, oder, Wie man mit dem Hammer philosophiert” / “Twilight of the Idols, or, How to Philosophize with a Hammer”, 1888–89]

«Η Θέληση για Δύναμη» [Friedrich Nietzsche, “Der Wille zur Macht” / “The Will to Power” – Βιβλίο που προέρχεται από αδημοσίευτες σημειώσεις του Νίτσε, που συνέλεξαν οι Elisabeth Förster–Nietzsche και Peter Gast (Heinrich Köselitz), 1910]

«Νίτσε: Η Ζωή σαν Λογοτεχνία», του Αλέξανδρου Νεχαμά [Nietzsche: Life as Literature, 1985]

Όλες οι μεταφράσεις είναι του Ζήση Σαρίκα, εκτός από τη «Χαρούμενη Επιστήμη», που είναι σε μετάφραση Λίλας Τρουλινου.

Παρουσίαση: Το Φονικό Κουνέλι, Γενάρης 23.