Η τοξικότητα και πώς να την αντιμετωπίσεις

Τοξικός άνθρωπος: εκείνος που μεταδίδει δηλητήριο στους άλλους. Μπορεί να είναι θυμός, ή χλεύη, ή πικρόχολη διάθεση, ή μια γενικότερη αρνητική τοποθέτηση πάνω στα πράγματα.

Η τοξικότητα είναι εξαιρετικά μεταδοτική. Από τη στιγμή που εισχωρεί μέσα σου διαδίδεται σε αστραπιαία ταχύτητα και μπορεί να σε καταλάβει ολόκληρο. Τα αποτελέσματά της είναι απρόβλεπτα και εξαρτώνται από τον χαρακτήρα και τις αντιστάσεις σου: ίσως σε αποθαρρύνει, ίσως κλειστείς στο καβούκι σου, ίσως σε καταλάβουν αισθήματα ηττοπάθειας… Μπορεί όμως να συμβεί και το αντίθετο: να πλημμυρίσεις θυμό, ν’ αντιδράσεις με εκρήξεις οργής ή με διάθεση ν’ ανταποδόσεις την επίθεση. Μπορεί να ξεκινήσει από ένα ασήμαντο περιστατικό και να σου καταστρέψει εντελώς τη διάθεση.

Ακόμα χειρότερα: μπορεί να την τοποθετήσεις μέσα σου και να την καταπιείς. Πόσο δηλητήριο όμως ν’ αντέξει ένας οργανισμός;

Η τοξικότητα είναι πιο μεταδοτική και απ’ τη μεταδοτικότερη ασθένεια – εκτός αν διαθέτεις την κατάλληλη οχύρωση. Γίνεσαι εύκολα πομπός, όπως ήσουν δέκτης. Σκέψου ένα κοινωνικό περιβάλλον όπου ο καθένας μεταδίδει την τοξικότητα που δέχεται σε κάποιον άλλο. Ένα περιβάλλον όπου όλοι είναι πομποί και δέκτες. Έχουν υπάρξει κοινωνίες ολόκληρες που βασίζουν την ύπαρξή τους στην τοξική διάθεση που φέρουν. Έχουν υπάρξει ιστορικές περίοδοι πλημμυρισμένες στο δηλητήριο.

Εδώ μπορώ να θυμίσω στους φίλους το περίφημο animation της ταινίας “The Wall”, των Pink Floyd – από το οποίο πηγάζει και το σχέδιο στην εικόνα. Ένας δάσκαλος μεταδίδει τοξικότητα στους μαθητές του – κάτι που μπορεί να επεκταθεί σε ένα ολόκληρο εκπαιδευτικό σύστημα, το οποίο με τη σειρά του εύκολα μπορούμε να το επεκτείνουμε σε μια γενικευμένη κουλτούρα επιθετικότητας και μισαλλοδοξίας. Κάθε ιστορικός φανατισμός έχει τις ψυχολογικές ρίζες του εδώ (οι συμπλεκόμενες κοινωνικές και οικονομικές ρίζες του φανατισμού είναι ένα ευρύτερο θέμα, το οποίο ας αφήσουμε για άλλη στιγμή).

Μην έχεις καμιά αμφιβολία: η τοξικότητα θα βρει τρόπο να διαπεράσει τις άμυνες και να επεκτείνει το μολυσματικό της αέριο, όσο υπάρχουν αποδέκτες έτοιμοι να την αποδεχτούν. Ας θυμηθούμε πάλι τον δάσκαλο του “The Wall”: μεταδίδει θυμό και μίσος στους μαθητές του, ωστόσο είναι και ο ίδιος θύμα μιας ανάλογης κατάστασης, καθώς σπίτι του δέχεται τη συνεχή χλεύη και τις επιθέσεις της γυναίκας του. Η γυναίκα του, με τη σειρά της, προφανώς εισπράττει αντίστοιχα αισθήματα υποτίμησης από αλλού: από το εργασιακό της περιβάλλον, από την οικογένειά της ή από τα πρότυπα της κοινωνίας. Στο τέλος καταλήγουν να μεταδίδουν το δηλητήριό τους ο ένας στον άλλο και να παρασέρνονται στον βούρκο, κατρακυλώντας σαν τα πιόνια ενός ντόμινο.

Ακόμα και ο μαθητής που δέχεται τις επιθέσεις του δασκάλου (ή του γονέα) θα βρει τρόπο να ξεσπάσει αλλού: σε κάποιον άλλο συμμαθητή του, σε έναν περισσότερο αδύναμο γνωστό του, ή σε κάποιο ανυπεράσπιστο ζώο. Το ηθικό δίδαγμα είναι το εξής: καθένας μπορεί να γίνει τοξικός για κάποιον άλλο. Όσο δεν διαθέτει αντιστάσεις, καθένας είναι δυνητικός θύτης, όπως είναι δυνητικό θύμα.

Η τοξική συμπεριφορά δεν σημαίνει απαραίτητα κατά μέτωπον επίθεση. Κάποιος μπορεί να είναι παθητικά επιθετικός, αντιδρώντας με σιωπή ή μετρημένες κουβέντες ή αυτοθυματοποίηση – και η συμπεριφορά του αυτή γίνεται μπορεί να γίνει εξίσου τοξική. Ειδικά η σιωπή μπορεί ν’ αποβεί εξαιρετικά επικίνδυνη στα χέρια ενός τοξικού ανθρώπου. Να είσαι επιφυλακτικός απέναντι σε κάποιον που ανταποκρίνεται σε κάθε επίθεση σιωπώντας.

Δυστυχώς μας περιβάλλουν όχι μόνο τοξικοί άνθρωποι, μα και τοξικοί θεσμοί. Σκέψου ένα εργασιακό περιβάλλον, για παράδειγμα, όπου οι εργαζόμενοι καταλήγουν να μεταδίδουν τοξικές διαθέσεις ο ένας στον άλλο. Ακόμα χειρότερα: σκέψου έναν τοξικό εργοδότη. Όσο ανεβαίνει η ιεραρχία, τόσο πληθαίνουν οι συνέπειες και η δύναμη της τοξικότητας. Το χειρότερο όλων όμως είναι η ανώνυμη ιεραρχία: σκέψου έναν τοξικό νόμο ή ένα τοξικό εκπαιδευτικό σύστημα. Απέναντι σ’ έναν τοξικό γονέα, ή έναν τοξικό σύζυγο, μπορείς ν’ αντιδράσεις. Απέναντι σε τοξικούς θεσμούς όμως;

Ποιες μπορεί να είναι οι λύσεις; Για να σκεφτούμε.

Το πρώτο είναι να φέρεις πάντα μέσα σου μια επαρκή κριτική ικανότητα και μια ορθολογική διάθεση ανασκόπησης. Στην πλειοψηφία των περιπτώσεων η τοξικότητα πηγάζει από έναν βαθύτατο ανορθολογισμό (συχνά μεταμφιεσμένο και εκλογικευμένο σε «επιχειρήματα»). Η καλύτερη αντίδραση, λοιπόν, δεν είναι περισσότερος ανορθολογισμός – μα η ορθή σκέψη και κρίση. Μόνο η λογική μπορεί ν’ αποβεί αποτελεσματική απέναντι στον παραλογισμό. Και – αλίμονο – δεν πιάνει πάντα. Ευκολότερα κυλάει μέσα στον βούρκο κάποιος, παρά βγαίνει από αυτόν. Κάνουν λάθος όποιοι υποστηρίζουν πως ο άνθρωπος διαφέρει από τα ζώα λόγω της «λογικής» του. Ο άνθρωπος είναι ΔΥΝΑΜΕΙ λογικό ζώο – η λογική συνιστά μια πιθανότητα, τίποτα παραπάνω.

Ακόμα κι έτσι όμως, παραμένει η αποτελεσματικότερη αντίδραση στον ανορθολογισμό.

Όπου λογική και διάλογος. Η τοξικότητα δεν ευνοεί τον διάλογο. Σκοπός της τοξικότητας δεν είναι η γόνιμη ανταλλαγή, μα η επιβολή του ενός πάνω στον άλλο. Το αναίτιο ξέσπασμα και το ξεχείλισμα της τοξικής διάθεσης. Η τοξικότητα αποζητά να ξεφορτώσει βάρη, όχι ν’ ανταλλάξει επιχειρήματα. Και αν υποστηρίζει το τελευταίο, να είσαι βέβαιος πως όλα αυτά περί «διαλόγου» δεν συνιστούν παρά ένα καλοβαλμένο υποκριτικό προκάλυμμα, ίσα για να τηρήσει τα προσχήματα. Μια μάσκα, τίποτα παραπάνω.

Υπάρχουν όμως καταστάσεις και υπάρχουν άνθρωποι που φέρουν ένα μικρό ανοιχτό παραθυράκι, καταμεσής της τοξικότητάς τους. Είναι εκείνο το παραθυράκι που λέει «είμαι ακόμα εδώ, μίλησέ μου, ίσως βρούμε λύση». Είναι το παραθυράκι απ’ το οποίο μπορείς να τρυπώσεις και να κάνεις κάποιον διάλογο, ακόμα κι εκεί που περίμενες πως δεν μπορούσες. Και αν η στιγμή της υπερέντασης δεν είναι η καταλληλότερη για διαλόγους, μην ξεχνάς την ύπαρξη του παραθύρου: είναι εκεί και περιμένει. Μην το παραμελείς. Ίσως εκπλαγείς με την ικανότητα αυτού του παραθύρου να ανοίγει.

Μην ξεχνάς το εξής: σε άφθονες περιπτώσεις η τοξικότητα πηγάζει από τον φόβο, από αισθήματα αδυναμίας, από μια αίσθηση έλλειψης ελέγχου. Ίσως καταφέρεις να μειώσεις αυτή την τοξικότητα, αν καταπολεμήσεις την ασυνείδητη πηγή της: τον φόβο που την προκαλεί, τα αισθήματα αδυναμίας, την απώλεια του ελέγχου. Αν ο άνθρωπος απέναντί σου σημαίνει κάποια πράγματα για σένα, μπορείς να του μιλήσεις έχοντας πάντα αυτό στο νου σου: μπορείς να τον ημερώσεις αν τον καταλάβεις καλύτερα και αν του απαλύνεις το άγχος.

Για όλα όμως υπάρχει η σωστή στιγμή. Και για κάθε άνθρωπο υπάρχει το «κουμπί» του. Και αν ο διάλογος και η κατανόηση πιάνει για κάποιους, δεν σημαίνει πως αξίζει να χαραμίζεις τον εαυτό σου για κάθε άνθρωπο που νιώθεις πως σε αδικεί. Πολύ απλά, υπάρχουν περιπτώσεις που δεν αξίζει να ασχολείσαι μαζί τους. Εδώ η λύση δεν είναι ο διάλογος και η κατανόηση – μα η αποστασιοποίηση. Ρίχνεις έναν διάολο και φεύγεις, χωρίς πολλά πολλά. Άσ’ τον να λύσει μόνος του το πρόβλημά του, γιατί να μεταφέρεις πάνω σου το δηλητήριό του. Χρειάζεται να ζυγίσεις τις περιπτώσεις εκείνες για τις οποίες αξίζει να ασχολείσαι – και εκείνες για τις οποίες δεν αξίζει.

Το κακό είναι πως συχνά οι άνθρωποι αδυνατούν να διαχωρίσουν σωστά τις μεν από τις δε. Δίνουν αξία σε ανθρώπους που δεν πρέπει και υποτιμούν εκείνους που αξίζουν. Ποιος είπε πως είμαστε «ορθολογικά» όντα;

Η αποστασιοποίηση πιάνει για μια σημαντική μερίδα καταστάσεων και ανθρώπων – τι μπορούμε να κάνουμε όμως απέναντι σε τοξικούς θεσμούς; Μπορούμε έτσι εύκολα να εγκαταλείψουμε ένα τοξικό εργασιακό περιβάλλον, για παράδειγμα;

Η απάντηση είναι: ασφαλώς όχι εύκολα. Μπορούμε όμως. Εδώ ενδεχομένως χρειάζεται ένας πρακτικός υπολογισμός, τέτοιος που να λαμβάνει υπόψη τις ψυχολογικές ανάγκες από τη μία, τις υποχρεώσεις από την άλλη. Όλα είναι μια ζυγαριά και η ουσία είναι αυτή η ζυγαριά να διατηρείται σε ισορροπία. Αν θεωρείς πως η εργασία σου γέρνει υπερβολικά τη ζυγαριά σε βάρος της ψυχολογίας σου, δεν χρειάζεται μεν να την εγκαταλείψεις εδώ και τώρα – μπορείς όμως να κάνεις κάποια νέα πλάνα, να συνειδητοποιήσεις πως κανείς δεν σε «δένει» με κανέναν και πως έχεις πάντα τη δυνατότητα να κάνεις ένα νέο ξεκίνημα. Αμφίβολο; Ασφαλώς. Μα αυτό είναι η ζωή: ένα μάτσο ξεκινήματα.

Αντίστοιχα λόγια θα μπορούσαμε να πούμε για οποιαδήποτε συνθήκη νιώθεις πως σε «δένει» σε μια τοξική καθημερινότητα. Μια τοξική σχέση, για παράδειγμα, ή ένας τοξικός γάμος. Κανείς δεν είπε πως είναι εύκολο να διακόψεις μια προβληματική κατάσταση χρόνων. Δεν είναι και αδύνατο όμως. Το ερώτημα είναι: μέχρι ποιο βαθμό είσαι διατεθειμένος να ανέχεσαι κάποια πράγματα και ως πότε σημείο είσαι διατεθειμένος να δηλητηριάζεις τη ζωή σου – ή ακόμα χειρότερα, τη ζωή των άλλων;

Το εκπληκτικό με την κοινωνία των ανθρώπων δεν είναι η τοξικότητά της – μα η ανεκτικότητά της. Αρκετοί άνθρωποι μοιάζουν ν’ αποδέχονται επιζήμιες και τοξικές για τους ίδιους καταστάσεις, απλά και μόνο γιατί θεωρούν πως «δεν μπορούν να κάνουν τίποτα». Έτσι έχει εξελιχθεί η Ιστορία σε μεγάλο βαθμό – κάποιοι πράττουν, οι περισσότεροι απλά ανέχονται.

Μα τα πάντα υπόκεινται σε αλλαγή – ένα ακόμα ιστορικό δίδαγμα. Κανένας δεν καθόρισε την ιστορία της ζωής σου και μπορείς πάντα να κάνεις ένα βήμα προς μια νέα κατεύθυνση. Και ακόμα και οι τοξικότεροι θεσμοί μπορούν ν’ αλλάξουν – αρκεί να υπάρχουν άνθρωποι που αρθρώνουν λόγο και αποφεύγουν τη σιωπή.

Και αρκεί να μη φοβάσαι. Συχνά είναι η συνήθεια εκείνη που σε κρατάει πίσω. Συνηθίζεις σε μια κακή δουλειά και φοβάσαι να εξελιχθείς. Συνηθίζεις σε μια κακή σχέση και φοβάσαι να μείνεις μόνος. «Έτσι είναι η κοινωνία», σκέφτεσαι», «έτσι είναι όλοι, έτσι είμαι κι εγώ».

Αλίμονο αν σκέφτονταν όλοι έτσι!

Να ξέρεις πάντως: απέναντι σ’ έναν τοξικό άνθρωπο μπορείς να πάρεις μέτρα. Ίσως και ν’ απαλύνεις την τοξική διάθεση κατανοώντας τις αιτίες της. Απέναντι σε τοξικούς θεσμούς όμως η λύση δεν μπορεί παρά να είναι συλλογική – όχι ατομική. Σκέψου όλοι οι εργαζόμενοι να πρόβαλαν αντίσταση απέναντι σ’ έναν τοξικό εργασιακό θεσμό, για παράδειγμα.

Τελικές συμβουλές:

1) Η τοξικότητα δεν αφορά μόνο τους «άλλους» – αφορά κι εσένα. Και δεν συνιστά μόνο «κατά μέτωπον επίθεση». Μπορεί να είναι και παθητική, μπορεί να είναι σιωπηλή, μπορεί να μεταμφιέζεται ακόμα και σε «επιχειρηματολογία». Το τελευταίο στην Ψυχολογία ονομάζεται «εκλογίκευση». Να ξέρεις: η κριτική που δεν εμπεριέχει μέσα της ΚΑΙ την αυτοκριτική είναι εξίσου επικίνδυνη με την τοξικότητα.

2) Στο βάθος κάθε τοξικός άνθρωπος είναι ένας άνθρωπος που διέπεται από άγχος ή πικρία. Συχνά είναι ο ίδιος αποδέκτης της τοξικότητας κάποιου άλλου – ή μιας ευρύτερης κατάστασης. Κανείς δεν «γεννάει» την τοξικότητα – απλά την αναπαράγει με τον τρόπο του. Στο βάθος «δεν υπάρχουν θύτες, παρά μόνο θύματα» – όπως έλεγε ο Καμύ.

3) Δεν αντιμετωπίζεις τον παραλογισμό της τοξικότητας με περισσότερο παραλογισμό. Μόνο η λογική και ο διάλογος μπορούν να βοηθήσουν εδώ – αρκεί να υπάρχει εκείνο το μικρό παραθυράκι και αρκεί ν’ αξίζει τον κόπο να το διαβείς. Και ο διάλογος δεν αφορά μόνο τους άλλους – πρώτα ξεκινάει από τον διάλογο που κάνεις με τον εαυτό σου. Μην περιμένεις να μιλήσεις επιτυχημένα με τους άλλους, αν αδυνατείς να κοιτάξεις τον εαυτό σου στον καθρέφτη.

4) Δεν αξίζουν όλοι οι άνθρωποι τον διάλογο. Από κάποιους χρειάζεται απλά ν’ απομακρύνεσαι. Εδώ προτεραιότητα έχει η αυτοσυντήρησή σου. Και κάποιοι τη σηκώνουν και μια μούτζα, ε – να τα λέμε αυτά. Μη φοβάσαι να εκδηλωθείς και δεν χρειάζεται να τα καταπίνεις όλα. Φύλαξε τον διάλογό σου μόνο για τις περιπτώσεις που αξίζουν. Για τους άλλους χέστηκες.

5) Η καλύτερη λύση απέναντι σ’ ένα τοξικό περιβάλλον είναι η φυγή. Η δεύτερη καλύτερη λύση είναι η βελτίωσή του. Σκέψου μια άσχημη γειτονιά στην οποία φυτεύεις ένα δέντρο. Η γειτονιά είναι ακόμα άσχημη – μα έκανες κάτι προς τη σωστή κατεύθυνση. Σκέψου ένα τοξικό οικιακό περιβάλλον, όλο ένταση και αρνητισμό. Κλείσε την πόρτα, άκου μουσική, δες μια όμορφη ταινία. Δεν σώζεις την κατάσταση, την κάνεις όμως περισσότερο υποφερτή. Αυτό δεν συνιστά μόνιμη λύση – είναι όμως μια ανακούφιση. Να παρέχεις τέτοιες μικρές στιγμές ανακούφισης στον εαυτό σου. Να τις παρέχεις κάθε μέρα. Τις αξίζεις.

6) Τα πάντα μπορούν ν’ αλλάξουν. Κοινωνίες ολόκληρες. Μπορείς κι εσύ, λοιπόν.

Αυτά είχα να πω τώρα πάνω στο θέμα. Ίσως το ξαναπιάσουμε κάποια στιγμή.

Το Φονικό Κουνέλι, Γενάρης 22

Pink Floyd, “The Wall” animation drawing