Ο μύθος του “Όσο μεγαλώνω, μαθαίνω”

«Είμαι μεγαλύτερος από σένα – γνωρίζω περισσότερα». Δυο φράσεις που συχνά μπορεί να συνοδεύουν η μία την άλλη, με τη δεύτερη να προκύπτει σαν «φυσικό επακόλουθο» της πρώτης. Δεν είναι λίγες οι φορές που μπορεί ν’ ακούσουμε έναν μεγαλύτερο να «συμβουλεύει» έναν νεότερο και να του υποδεικνύει τι «είναι σωστό» να κάνει, θέτοντας την «ανώτερη εμπειρία του» στο τιμόνι της καθοδήγησης. Πρόκειται για μια αντίληψη που ενίοτε υπερβαίνει το ίδιο το περιεχόμενο του επιχειρήματος: δεν έχει σημασία ΤΙ λέω, μα το γεγονός πως «είμαι μεγαλύτερος από σένα, ΑΡΑ γνωρίζω περισσότερα». Όσο μεγαλώνω, εξάλλου, πάντα «μαθαίνω κάτι νέο». Οι αυξανόμενες εμπειρίες της ζωής «πάντα μας διδάσκουν». Σωστά;

Θα επιχειρήσω σήμερα να διατυπώσω έναν αντίλογο απέναντι σε αυτή την παραδεδομένη αντίληψη. Θεωρώ πως η γνώση δεν συμβαδίζει αρμονικά με την ηλικία και δεν συνιστά καθόλου ένα «φυσικό δεδομένο». Είναι μια πιθανότητα, τίποτα παραπάνω. ΜΠΟΡΕΙ ν’ αποκτήσεις περισσότερες γνώσεις μεγαλώνοντας… μα μπορεί και να ξεχάσεις ακόμα κι εκείνα που είχες μάθει κάποτε. Η κοινωνία που ζούμε δεν ευνοεί την εξάσκηση της γνώσης και της μάθησης κι αυτό που ονομάζουμε «παιδεία» τείνει να εξαντλείται στις νεαρότερες ηλικίες – λες και δεν αφορά τους μεγαλύτερους. Όσο αφορά την «εμπειρία»; Η εμπειρία από μόνη της δεν αρκεί – σημασία έχει ΠΩΣ αξιοποιείς την εμπειρία που αποκτάς και τι ΣΗΜΑΙΝΕΙ αυτή η εμπειρία για σένα.

Θα ξεκινήσω αντίστροφα την επιχειρηματολογία μου: υπάρχουν κάποια πράγματα για τα οποία όντως ένας άνθρωπος εξασκείται μεγαλώνοντας σε αυτόν εδώ τον κόσμο. Μεγαλώνοντας «μαθαίνεις» πώς να εξοφλείς λογαριασμούς και πώς να λογαριάζεις χρέη· «μαθαίνεις» ποια είναι η θλιβερή αναγκαιότητα του χρήματος· «μαθαίνεις» πώς να υπομένεις καλύτερα τις απογοητεύσεις στις σχέσεις σου και πώς να εμπιστεύεσαι λιγότερο κάποιους ανθρώπους· «μαθαίνεις» πώς να ξεζουμίζεις στάλα-στάλα τον νεανικό ρομαντισμό σου – και να καυχιέσαι πως «τώρα πια ωρίμασες»· «μαθαίνεις» πώς ο κόσμος μας «έτσι είναι κι έτσι ήταν πάντα».

Το ερώτημα είναι: Μας αρκεί αυτό;

Ιδού, λοιπόν, ένας «γνωστικός» μέσος ενήλικας του σήμερα: διαβάζει εφημερίδα και βλέπει τις ειδήσεις, οδηγεί αμάξι, βρίζει κάποιους πολιτικούς, υποστηρίζει κάποιους άλλους, χαζεύει στο διαδίκτυο, στέλνει το παιδί του στο σχολείο, παρακολουθεί αθλητικά, τσακώνεται με τη γυναίκα του, περνά την καθημερινότητά του απασχολούμενος σε μια δουλειά που λίγο τον ικανοποιεί.

Οι όποιες νέες γνώσεις του αφορούν πρακτικά και οικονομικά θέματα από τη μία (εξοφλήσεις και επαγγελματικούς υπολογισμούς), την «επικαιρότητα» από την άλλη (ειδήσεις και εφημερίδες). Οι θεωρητικές γνώσεις του από την άλλη εξαντλούνται συνήθως σε εκείνα που έμαθε στο σχολείο και το πανεπιστήμιο. Όσα θυμάται, τέλος πάντων.

Ας μη δοθεί η εντύπωση πως ο συγκεκριμένος ενήλικας «ευθύνεται» αποκλειστικά γι’ αυτό. Συνήθως ακολουθεί τον ειρμό μιας κοινωνίας που τον εξαναγκάζει να δουλεύει για να ζει, του περιορίζει στο ελάχιστο τον ελεύθερο χρόνο και τον φορτώνει αδιάκοπα με άγχος. Αλήθεια, ένας άνθρωπος που γυρνά εξαντλημένος απ’ τη δουλειά σπίτι και του απομένει λίγος χρόνος ως την επόμενη μέρα φόρτου – ποια όρεξη μπορεί να έχει για να «μάθει» το οτιδήποτε; Συνήθως αποζητά λίγη χαλάρωση, κάποια ευκαιρία ν’ αποδράσει – κι αυτό ήταν.

Η κοινωνία μας, λοιπόν, λειτουργεί πάνω στο εξής παράδοξο: προπαγανδίζει τη σημασία της γνώσης όσο ο νέος προετοιμάζεται εντατικά για το πανεπιστήμιο· μετατρέπει τη γνώση σε εργαλείο απόκτησης ενός χαρτιού· κι έπειτα πετά τη γνώση στον κάλαθο των αχρήστων. Ή ενδεχομένως την μετατρέπει σε… τηλεπαιχνίδι. Κι αν εξασφαλίσεις μόνιμη δουλειά… αυτό ήταν, σκοπός επετεύχθη, τέλος διαδρομής.

Κι έτσι κυλά ο κόσμος μας. Γνωρίζοντας ελάχιστα, μα νομίζοντας πως ξέρουμε πολλά – απλά και μόνο γιατί «μεγαλώνουμε, άρα μαθαίνουμε».

Τετράγωνα κουτιά

Η γνώση και η μάθηση δεν συνιστούν βιολογικά δεδομένα. Θα ΜΠΟΡΟΥΣΑΝ να υπάρχουν αν κάθε άνθρωπος αφιέρωνε σε αυτές ένα σημαντικό μέρος της καθημερινότητάς του. Αν τις ασκούσε κατά τον ίδιο τρόπο που ασκεί το σώμα του, κάνοντας γυμναστική. Συνέχεια, δίχως τέλος, δίχως όριο ηλικίας. Ακούμε τόσους να μιλούν για την άσκηση και τη βελτίωση του σώματος και της προσωπικής τους υγιεινής – μα τόσοι λίγοι μιλούν για την άσκηση του νου και της σκέψης τους. Λες και ο εγκέφαλος δεν χρειάζεται τα ερεθίσματά του, λες και ο εγκέφαλος δεν μπορεί να ατροφήσει.

Μπορεί να «ξέρεις» τα πάντα για τα νεότερα κοινωνικά σκάνδαλα και τις πολιτικές ανακατατάξεις – μα δεν έχεις ιδέα ποιες είναι ο ονομασίες των δέντρων στην αυλή σου, ή ποιες είναι οι φυσικές διεργασίες της ανάπτυξης της πανίδας ενός τόπου· δεν γνωρίζεις πώς παράγονται τα προϊόντα που καταναλώνεις ή πώς ρυθμίζονται οι τιμές της αγοράς· δεν έχεις ιδέα ποιοι είναι οι νόμοι που ψηφίζονται σ’ ένα κοινοβούλιο· ξέρεις πολύ λίγα για την ιστορία ενός τόπου και την τέχνη του – ακόμα λιγότερα αν πρόκειται για έναν τόπο πέρα απ’ τον δικό σου· βλέπεις μια ταινία στον κινηματογράφο, μα αγνοείς την ιστορία του είδους· ακούς ένα είδος μουσικής, μα αδιαφορείς για άλλα είδη· διαβάζεις την πολιτική τοποθέτηση ενός κόμματος, παρακολουθείς τον λόγο ενός πολιτικού προσώπου, μα αγνοείς την πολιτική ως κοινωνική πράξη – όχι ως κόμμα, όχι ως πρόσωπο. Η πολιτική για σένα είναι ένα «βρώμικο παιχνίδι» και η τέχνη κάτι που «αφορά τους κουλτουριάρηδες». Δεν έχεις ιδέα πώς λειτουργεί ο κόσμος, μα για κάποιο λόγο νομίζεις πως τα ξέρεις όλα.

Και το χειρότερο όλων: δεν έχεις ιδέα ποιος είναι ο άνθρωπος που έχεις απέναντί σου – μα για κάποιο λόγο νομίζεις πως μπορείς να τον καθοδηγήσεις και να τον κάνεις να σκέφτεται όπως σκέφτεσαι εσύ. Έχεις κάποιες αποξηραμένες αντιλήψεις στο κεφάλι σου και νομίζεις πως μπορείς να τις ενσταλάξεις σ’ έναν άνθρωπο που η σκέψη του βλασταίνει.

Δεν έχεις ιδέα ποιος είσαι εσύ ο ίδιος – τί από αυτά που «είσαι» είναι αληθινά «δικό σου». Και αν κάτι συγκρούεται με την κοσμοθεωρία σου, την καλά τοποθετημένη σ’ ένα τετράγωνο κουτί – το αποφεύγεις.

Μα δεν φταις αν έβαλες τον κόσμο όλο σ’ ένα τετράγωνο κουτί, αν γέμισες το νου σου με μικρές τετράγωνες κοσμοθεωρίες. Κι αυτό γιατί ο κόσμος έβαλε εσένα σ’ ένα τετράγωνο κουτί. Σε τακτοποίησε καλά-καλά σ’ ένα καθορισμένο σημείο και σου είπε: «εδώ είσαι!»

Η ικανότητα να βλέπεις τα πράγματα αλλιώς

Να ξέρεις: δικαιολογώ λιγότερο τον νεότερο που νομίζει πως «τα ξέρει όλα». Που περιφέρει αλαζονικά την όποια γνώση του και τη ντύνει με το ένδυμα των νιάτων. Τον δικαιολογώ λιγότερο γιατί δεν έχει φάει ακόμα τα σκατά που έχεις φάει εσύ. Και γιατί έχει περισσότερο χρόνο στη διάθεσή του να ψαχτεί και να μάθει – μα τείνει να τον κατασπαταλά σε ανουσιότητες.

Μα αυτό δεν σε καθιστά γνωστικότερο απέναντί του. Η όποια έλλειψη ρομαντισμού έρχεται με τα χρόνια δεν συνεπάγεται περισσότερη «γνώση». Μόνο αυξημένο κυνισμό.

Ο νεότερος όμως έχει ένα ψυχολογικό προβάδισμα απέναντι στον μεγαλύτερο: ακόμα κι αν προπαγανδίζει μηχανικά κάποια ετοιμοπαράδοτη κοσμοθεωρία (όπως τόσο συχνά κάνουν οι νεότεροι), είναι πάντα ανοιχτός στην αλλαγή και τον εμπλουτισμό της σκέψης του. Είναι περισσότερο ευέλικτος. Ο μεγαλύτερος, όμως, χάνει αυτή την ευελιξία. Οι ιδέες του μοιάζουν να παγώνουν μέσα στο κεφάλι του, γίνονται ακλόνητες, αδιαπέραστες. Τίποτα σχεδόν δεν μπορεί να τον κάνει ν’ αλλάξει γνώμη, ο κόσμος όλος είναι όπως τον έχει σχηματίσει εδώ και χρόνια στο κεφάλι του.

Ο νεότερος μπορεί κάποιες φορές να δει τα πράγματα αλλιώς. Ο μεγαλύτερος σπάνια.

Είναι αυτό «γνώση», λοιπόν; Να θεωρείς πως «έτσι ήταν τα πράγματα κι έτσι ήταν πάντα»; Να σχηματίζεις μια κοσμοθεωρία στο κεφάλι σου και απαγκιστρώνεσαι ακλόνητος απάνω της; Να αρνείσαι να δεις τα πράγματα από μια ΑΛΛΗ ΟΠΤΙΚΗ ΓΩΝΙΑ;

Κάποτε ένας φιλόσοφος έγραψε πως άλλαξε τις θέσεις του και την άποψή του πάνω σε ορισμένα θέματα. Κάποιοι στράβωσαν με αυτό. «Γιατί μας χαλάς την κοσμοθεωρία;» διερωτήθηκαν. «Είχαμε βασίσει μια χαρά τις αντιλήψεις μας πάνω στις ΔΙΚΕΣ ΣΟΥ θεωρίες και τώρα μας λες πως βλέπεις τα πράγματα αλλιώς;»

Μα ο φιλόσοφος ήξερε καλύτερα. Ήξερε πως μέρος της γνώσης είναι η ικανότητα ν’ αφουγκράζεσαι το νέο – και να πετάς από πάνω σου το παλαιό. Σαν δέρμα που αλλάζει. Γνωρίζω σημαίνει μπορώ κι αλλάζω άποψη, μπορώ και βλέπω τα πράγματα αλλιώς.

Εκείνο που πλήττεται περισσότερο

Άφησα για το τέλος εκείνον τον τομέα που θεωρώ πως πλήττεται περισσότερο με το μεγάλωμα της ηλικίας – και αλίμονο, η ζημιά ξεκινάει από νωρίς, ήδη από τα χρόνια της εφηβείας. Κάποιοι θεωρούν πως η «γνώση» δεν αφορά καθόλου τον συγκεκριμένο τομέα – πως αφορά συγκέντρωση πληροφοριών, πως σχετίζεται με ονόματα, νούμερα και κοσμοθεωρίες. Κι όμως – η γνώση είναι αλληλένδετη μαζί του· κατά τον ίδιο τρόπο που οι λέξεις είναι αλληλένδετες με τις σημασίες, τα χρώματα είναι αλληλένδετα με το φως, τα σχήματα είναι αλληλένδετα με τ’ αντικείμενα.

Αναφέρομαι στη φαντασία.

Τί απέγινε εκείνο το παιδί που έπιανε ένα άψυχο αντικείμενο και έχτιζε κόσμους ολόκληρους μαζί του, με μόνο όπλο τη φαντασία του; Το παιδί που ένιωθε θαυμασμό για κάθε ερέθισμα του κόσμου και ανείπωτη περιέργεια να εξερευνήσει τα άδυτα του σύμπαντος; Πώς είναι δυνατόν αυτό το παιδί να κατέληξε εκείνος ο στεγνός ενήλικας που περιγράψαμε; Ο ενήλικας που έχει το νου του στην επικαιρότητα, τους υπολογισμούς, τη δουλειά και στο ξόδεμα της σεξουαλικότητάς του;

Ωστόσο θα το δώσω για άλλη μια φορά σε αυτόν τον έρμο τον ενήλικα. Δεν λέω πως δεν ευθύνεται καθόλου ο ίδιος για την παραμέληση εκείνου του τόσο πολύτιμου εφοδίου της παιδικής του ηλικίας – της φαντασίας. Λέω απλά πως ο κόσμος που ζει δεν είναι φτιαγμένος για ανθρώπους που η φαντασία τους καλπάζει. Ούτε ανθρώπους που αποζητούν αδιάκοπα τη γνώση. Εάν ήταν τέτοιος, θα ζούσαμε σε μια πολύ διαφορετική κοινωνική πραγματικότητα.

Επίλογος

Η «γνώση» δεν είναι συνυφασμένη με τα χρόνια, λοιπόν. Δεν συνιστά κάτι δεδομένο. Χρειάζεται άσκηση, κατά τον ίδιο τρόπο που χρειάζεται άσκηση το σώμα. Χρειάζεται εμπειρίες, ναι, μα οι εμπειρίες δεν αρκούν – σημασία δεν έχει η εμπειρία, μα εκείνο που ΣΗΜΑΙΝΕΙ η εμπειρία για σένα. Εκείνο που την ΚΑΝΕΙΣ να σημαίνει.

Και γι’ αυτό χρειάζεται ν’ ασκείς τη φαντασία σου – η τελευταία παραμένει πάντα η πύλη που οδηγεί στο ανεξερεύνητο, στο πάντα καινούργιο. Και δεν εξελίσσεται η γνώση δίχως ένα μεγάλο πεδίο ανεξερεύνητου μέσα της. Όταν θεωρήσεις πως το πεδίο έχει καλυφθεί, πως δεν έχεις τίποτα πια να εξερευνήσεις, πως «έμαθες όσα ήταν να μάθεις» – αυτό ήταν, η γνώση σου τελείωσε. Έγινε ένα αποξηραμένο φυτό, ένα ταριχευμένο ζώο. Μια άψυχη κοσμοθεωρία, ένα δόγμα.

Ζώντας σε μια κοινωνική πραγματικότητα που φροντίζει αδιάκοπα να μας απομακρύνει από τις αληθινές πηγές της γνώσης, μια πραγματικότητα που συγχέει τη «γνώση» με την «πληροφορία» και την «παιδεία» με την «κρατική εκπαίδευση» και την «σταδιοδρομία», μια πραγματικότητα που μετατρέπει τους σκοπούς σε μέσα και αντικαθιστά την περιπέτεια με το βόλεμα – δεν μπορώ να τρέφω υψηλές προσδοκίες για την πλειοψηφία. Αυτός είναι ο κόσμος μας.

Ωστόσο εδώ κι εκεί θα βρεις ανοίγματα στους τοίχους. Και ανθρώπους με δίψα στην καρδιά τους. Δίψα για να μάθουν, να μαθαίνουν πάντα κάτι νέο, να εμπλουτίζουν το μέσα και το έξω τους με κάθε δυνατό τρόπο.

Ας ελπίσουμε αυτή η δίψα να μην εξαντληθεί ποτέ. Και αν έδινα συμβουλή σε κάποιον, νεότερο ή μεγαλύτερο, αν ήθελα να του δείξω κάποια μορφή εφαρμοσμένης γνώσης, ας του έλεγα αυτό και μόνο: να διψάς. Δεν έχει σημασία η ηλικία σου – σημασία έχει να διψάς. Να μη σταματάς ποτέ να διψάς – ακόμα και όταν όλοι γύρω σου δείχνουν να έχουν ξεδιψάσει.

Το Φονικό Κουνέλι, Γενάρης 22