Silence is Sexy

Είναι εκείνο το τραγούδι των Einstürzende Neubauten. “Silence Is Sexy”. Ένα τραγούδι που παίζει πολύ με τη σιωπή. Μοιάζει να παρεμβάλλει μουσική και λόγια καταμεσής της σιωπής – και όχι το αντίθετο. Κάποια στιγμή ακούγεται ο ήχος ενός τσιγάρου που ανάβει – μια μοναδική σπίθα στο σκοτάδι. Και μετά σιωπή ξανά. Και σκέφτεσαι: είμαστε τσιγάρα που ανάβουν στο σκοτάδι.

Η σιωπή βρίσκεται παντού και πουθενά. Στη Δύση μάθαμε να τη φοβόμαστε. Στην Ανατολή έμαθαν να τη σέβονται. Όσο εμείς φεύγουμε μακριά της, τόσο εκεί πασχίζουν, αιώνες τώρα, να τη φτάσουν.

Φαίνεται να υπάρχουν πολλαπλά είδη σιωπής. Η αγχωμένη σιωπή, για παράδειγμα. Η σιωπή του «ας πει κάποιος κάτι, οτιδήποτε, δεν αντέχω!». Και έτσι μιλάμε ακόμα και αν δεν έχουμε να πούμε τίποτα απολύτως. Συνομιλούμε για το τίποτα και επικαλύπτουμε το τίποτα με τροφαντά λόγια αέρα.

Ή εκείνη η σιωπή των εραστών που διαψεύδει τον έρωτα. Εκείνη που περιγράφει ο Χούλιο Κορτάσαρ στο «Κουτσό»: «Δεν ήμαστε ερωτευμένοι, κάναμε έρωτα με αποστασιοποιημένη δεξιοτεχνία και κριτικό πνεύμα, αλλά μετά πέφταμε σε κάτι τρομερές σιωπές, ο αφρός της μπίρας στα ποτήρια έκοβε, η μπίρα ζεσταινόταν και ξεθύμαινε, ενώ εμείς κοιταζόμασταν και νιώθαμε πως αυτό σημαίνει χρόνος.»

Η κοινωνία μας δεν αγαπάει το άγχος της σιωπής – και το προσπερνάει επιδέξια με το να αγχώνεται για άλλα πράγματα. Το άγχος της φρενήρους δραστηριότητας, των καταναγκαστικών σκοπών, του βομβαρδισμού των media, των επιφανειακών σχέσεων, των οικονομικών υποχρεώσεων. Είναι μια κοινωνία σαν εκείνη που περιγράφει ο Μίχαελ Έντε στη «Μόμο»: «Εκείνο που δεν μπορούσαν ν’ αντέξουν ήταν η σιωπή. Γιατί όταν όλα ήταν σιωπηλά τους έπιανε ο φόβος, επειδή τότε ήταν που νιώθανε τι γινόταν στην πραγματικότητα με τη ζωή τους. Γι’ αυτό και κάνανε φασαρία, κάθε φορά που καταλάβαιναν πως θα έπεφτε η σιωπή. Μα δεν ήταν χαρούμενη η φασαρία που κάνανε, όπως γίνεται σε μια παιδική χαρά, αλλά μανιασμένη και κακόκεφη, που γέμιζε την πόλη μέρα με τη μέρα όλο και με μεγαλύτερο θόρυβο.»

Πρόκειται για μια φασαρία που θυμίζει μεγάφωνα ολοκληρωτικών καθεστώτων: χρειάζεται να ακούγεται πάντα και παντού κάποια επιβλητική, καθησυχαστική φωνή – τέτοια που να σπάει τη σιωπή και να βεβαιώνει πως όλα «πηγαίνουν καλά».

Πόσοι άνθρωποι ανάβουν την τηλεόραση για να αισθάνονται «κάποια παρουσία». Πόσοι θέλουν να βγουν έξω απλά γιατί δεν αντέχουν την ησυχία. Πρόκειται για μια κατασκευασμένη σιωπή – τέτοια που να σε κάνει να αγαπάς την κατασκευασμένη φασαρία.

«Να καθαρίσω απ’ όλα τα λόγια που άκουσα και που είπα, ν’ αφήσω τη σιωπή ν’ απλωθεί δροσάτη, καταπράσινη, σαν περιπλοκάδα, στα σωθικά μου! Μα οι άνθρωποι είναι κοπάδι, δε σε αφήνουν. Ζητούν να πιαστούν ο ένας από τον άλλον, ν’ ακουμπήσουν σαν τα πρόβατα λαιμό με λαιμό. Φοβούνται τη σιωπή· η φλυαρία μονάχα μπορεί να στερεώσει την καρδιά τους» – γράφει ο Νίκος Καζαντζάκης στο «Ταξιδεύοντας: Ιαπωνία-Κίνα». Δεν είναι τυχαίο που έγραφε τέτοια λόγια ταξιδεύοντας προς ανατολή.

Στην παραδοσιακή ανατολική σκέψη η σιωπή αποκτά διαφορετική σημασία. Ένα ποίημα στις «Χίλιες και Μια Νύχτες» συμβουλεύει τα εξής:

“Η σιωπή είναι ένα στολίδι, και η ασφάλεια της ζωής. Κι
αν ακόμα η γλώσσα σου, σα χείμαρρος και καταρράκτης
ρέει συγκράτησέ την:
γιατί αν σου τύχει να μετανιώσεις μια φορά γιατί
σιώπησες, μύριες φορές θα μετανιώσεις γιατί μίλησες”.

Η ανατολική φιλοσοφία θέτει τη σιωπή στο επίκεντρο της προβληματικής της. Μα εδώ η σιωπή δεν λογίζεται σαν «απουσία» – αλλά σαν μια καταχωνιασμένη πραγματικότητα. Μια κρυφή μουσική ανάμεσα στις μουσικές.

Ίσως μοιάζει με εκείνο που είχαν πει για τη τζαζ: πως σημασία δεν έχουν μόνο οι νότες που παίζονται, μα κι εκείνες που δεν παίζονται. Μια μουσική που αγαπά τον αυτοσχεδιασμό, αγαπά και τις σιωπές της.

Αυτή η πραγματικότητα περιγράφεται και από τον Έντγκαρ Άλαν Πόε, στο διήγημά του: «Ελεονόρα»: «Το λέγαμε το «Ποτάμι της Σιωπής» • ήταν σαν η ροή του να επιδρούσε σιωπηλά. Κανένα ψιθύρισμα δεν έβγαινε από την κοίτη του, και τόσο ήρεμα κυλούσε, που τα σαν μαργαριτάρια βότσαλα που μας άρεσε να τα κοιτάζουμε στα βάθη του, δε σαλεύανε στο παραμικρό, ευχαριστημένα στην ακινησία τους, το καθένα στην παλιά του θέση, λαμποκοπώντας με μια αιώνια ομορφιά.»

Μιλήσαμε για ανθρώπινες σχέσεις. Σ’ ένα βαθύτερο επίπεδο η σιωπή παύει να είναι εκείνη η αόρατη παρουσία που τρομάζει. Δεν υπάρχει απουσία – μα πληρότητα. Σιωπούμε γιατί απολαμβάνουμε την υπόγεια επικοινωνία μας – είμαστε ένα μεταξύ μας. Ένα με τον κόσμο.

Μια πραγματικότητα που αφορά λίγους. Σπάνια η σιωπή καλύπτει την πληρότητά μας. Πολύ συχνότερα αντανακλά τους φόβους μας. Παίξε μουσική, μαέστρο! Έξω, στον θόρυβο του πλήθους, έξω στη φασαρία! Ας γίνω κομμάτι της ρουτίνας, κάποιο γρανάζι, μια σχέση δίχως νόημα, μια σπιθαμή βαβούρας! Οτιδήποτε – αρκεί ν’ απαλλαχτώ απ’ τη σιωπή!

Η μουσική μιας κοινωνίας που καλύπτει επίμονα και ψυχαναγκαστικά τη σιωπή παύει να είναι μουσική – γίνεται ταμ-ταμ, ένα ταμπούρλο σε γαλέρα. Ο μονότονος ρυθμός είναι ο ρυθμός των σκλάβων. Μα καλύτερη η σκλαβιά από τη φριχτή αποκάλυψη: δεν υπάρχει τραγούδι των σειρήνων, οι σειρήνες έχουν φύγει γι’ άλλες θάλασσες.

Σε αυτό το επίπεδο, η διάλυση της σιωπής συνδέεται με την εξέγερση. Εκείνη για την οποία γράφει ο Καμύ στον «Επαναστατημένο Άνθρωπο»: «Σωπαίνοντας, αφήνεις τους άλλους να πιστεύουν ότι δεν κρίνεις ούτε επιθυμείς τίποτα και, σε μερικές περιπτώσεις, δεν επιθυμείς πραγματικά τίποτα. Η απελπισία, όπως και το παράλογο, κρίνει και επιθυμεί τα πάντα γενικά και τίποτα ειδικά. Η σιωπή εκφράζει καλά αυτή την κατάσταση. Αλλά από τη στιγμή που σπάζει τη σιωπή και μιλά, ακόμη κι όταν λέει όχι, σημαίνει ότι επιθυμεί και κρίνει. Ο εξεγερμένος, με την ετυμολογική έννοια της λέξης, αλλάζει στάση. Ζούσε κάτω από το μαστίγιο του αφέντη. Τώρα έρχεται αντιμέτωπος με αυτό.»

“Keep Talking”, που λένε οι Pink Floyd.

Ίσως εκείνη η σιωπή που φοβόμαστε να μην είναι παρά το απομεινάρι της καθημερινής ανουσιότητας. Η αντανάκλασή της σ’ έναν παραμορφωμένο καθρέφτη. Ένα τεχνητό, ανθρώπινο κατασκεύασμα. Ένα άδειο στόμα που χάσκει και γεμίζει το κενό του με θόρυβο. Είναι μια σιωπή αφύσικη, κατασκευασμένη και γι’ αυτό τρομαχτική.

Τελικά σκοπός δεν είναι η εξαφάνιση της σιωπής – μα η ανακάλυψή της. Ο επαναπροσδιορισμός της. Πέρα από το ταμπούρλο της γαλέρας, μακριά από τη φλυαρία της καθημερινότητας, πέρα από την ανθρώπινη κατασκευή – σε άγνωστα νερά.

Θα είναι μια διαφορετική σιωπή. Θα έχει μια δική της γλώσσα. Μπορεί να φοβηθείς μ’ αυτήν, μπορεί και όχι. Ποιος ξέρει. Ίσως βρεις κάποια κρυφή μουσική, καταχωνιασμένη μέσα της. Μπορεί και να μονολογήσεις:

Silence Is Sexy.

Το Φονικό Κουνέλι, Γενάρης 21