Μια Φορά Κι Έναν Καιρό Ήταν ο Άνθρωπος… ένα αφιέρωμα

Αγαπώ την Ιστορία – την αγαπούσα από μικρός. Αυτή η αγάπη όμως χρωστάει λίγα στις επίσημες διδασκαλίες των σχολικών εγχειριδίων. Αδιαφορεί για τις αποστηθίσεις εκατοντάδων σελίδων με ρυθμούς αυτόματου. Αναριγεί στον ανταγωνισμό των εξετάσεων και στην επίπλαστη σπουδαιότητα των θεμάτων SOS. Περιφρονεί τη διδασκαλία της παπαγαλίας και την απαγγελία απανθισμάτων που χαίρουν την υποστήριξη του κράτους. Εκνευρίζεται όταν αναλογίζεται πόσα χρόνια χάθηκαν μαθαίνοντας σωστά πράγματα με λάθος τρόπο – ή λάθος πράγματα με σωστό τρόπο. Αυτή η αγάπη χρωστάει λίγα στο εκπαιδευτικό σύστημα της μηχανικής αναπαραγωγής αυτόματων, το σύστημα των βαθμών, της ιεραρχίας και του αδυσώπητου ανταγωνισμού – ιδανικός προάγγελος μιας καθόλου ιδανικής κοινωνικής πραγματικότητας. Αυτή η αγάπη ενοχλείται με εκείνους που αφαίρεσαν τη λέξη «αγάπη» από τη λέξη «διδασκαλία» – και μετέτρεψαν τη δεύτερη σε μια ψυχρή, στείρα, κακιασμένη σκιά των αληθινών δυνατοτήτων της.

Αυτή η αγάπη όμως… χρωστάει πολλά στο «Μια Φορά Κι Έναν Καιρό Ήταν ο Άνθρωπος».

Μια σειρά κινουμένων σχεδίων της δεκαετίας του 80, που αργότερα έγινε σειρά εγκυκλοπαιδικών βιβλίων κόμικς. Μια σειρά που αποκαλύπτει πως η τέχνη της διδασκαλίας έχει ξεχάσει πως η ίδια είναι τέχνη – ή θα μπορούσε να είναι. Τέχνη, δηλαδή: να ξεφεύγει από τον τύπο, να ελίσσεται πέρα απ’ τον κανόνα, να φέρει δημιουργικό λόγο, να μεταδίδει ενθουσιασμό. Μια σειρά που αποκαλύπτει πως η βαθύτερη εκμάθηση προκύπτει όταν συνδυάζουμε τη μετάδοση γνώσεων με το ψυχαγωγικό βίωμα – με άλλα λόγια: όταν συνδυάζουμε τη γνώση με την απόλαυση. Ελεύθερα, πέρα και έξω από βαθμούς και αξιολογήσεις.

Μια φορά κι έναν καιρό ο υπογράφων αποστήθισε απέξω ένα ολόκληρο βιβλίο Ιστορίας, εκατοντάδες σελίδες, λέξη προς λέξη, προκειμένου να τα βγάλει πέρα στις πανελλήνιες εξετάσεις. Ατέλειωτα σπιτικά ξενύχτια, άγχος, μηδαμινή ζωή, λέγοντας το «ποίημα» απ’ την αρχή ως το τέλος, πασχίζοντας να μην αφήσω απ’ έξω ούτε κόμμα. Μόνη μου ανάσα οι στιγμές που ξέφευγα ακούγοντας λίγη μουσική. Τι κατάλαβα; Πήρα έναν υψηλό ομολογουμένως βαθμό στις εξετάσεις – και, λίγους μήνες μετά, ξέχασα όλα όσα είχα διαβάσει στο βιβλίο. Το μόνο που θυμάμαι είναι πως ήταν πραγματικά κακογραμμένο.

Μα ποτέ δεν ξέχασα τις περιπέτειες του Πέτρου (Pierre), του Χοντρού (Gros), του Στριμμένου (Teigneux) – και του φοβερού γενειοφόρου Μαέστρου, που με συνόδευαν από τα χρόνια του Δημοτικού. Τα ταξίδια τους στην ιστορία έκαναν να νιώσω πως ταξίδευα κι εγώ μαζί τους – και γι’ αυτόν τον λόγο τα θυμάμαι – και, για δες, δεν χρειάστηκε ούτε ένα σκονάκι.

Αυτό, λοιπόν, είναι ένα αφιέρωμά μου στο «Μια Φορά κι Έναν Καιρό Ήταν ο Άνθρωπος» – aka,　“Il était une fois… l’ homme”.

Newsletter. Για να μένετε ενημερωμένοι για τις νεότερες δημοσιεύσεις του Κουνελιού μέσω του email σας (και να μην ψαχνόμαστε στο Facebook, που προβάλλει επιλεκτικά ό,τι γουστάρει), κάντε κι εσείς εγγραφή – είναι πολύ απλό: πηγαίνετε στη δεξιά στήλη και θα δείτε την επιλογή να συμπληρώσετε το email σας και να πατήσετε “εγγραφή”. Και αυτό ήταν – θα λαμβάνετε τρία περίπου γράμματα τον μήνα από το κουνέλι-ταχυδρόμο. Αν είστε σε κινητό, η συγκεκριμένη στήλη βρίσκεται στο κάτω μέρος της ανάρτησης, θα τη δείτε κάνοντας scroll down.

Μια Φορά Κι Έναν Καιρό το Φονικό Κουνέλι Ετοίμασε Ένα Αφιέρωμα

Το «Μια Φορά Κι Έναν Καιρό Ήταν ο Άνθρωπος» ήταν γαλλόφωνη συμπαραγωγή ουκ ολίγων χωρών (Γαλλίας, Ιταλίας, Καναδά, Βελγίου, Ολλανδίας, Νορβηγίας, Σουηδίας, Ιαπωνίας, Ισπανίας). Παράξενο πως μια τόσο σημαντική σειρά εκπαιδευτικής τηλεόρασης δε φέρει καθόλου αγγλοσαξονικό άρωμα – μα αρκεί να σκεφτούμε πόσο ανεπτυγμένη υπήρξε ανέκαθεν η τέχνη των κόμικς στη Γαλλία, την Ιταλία και το Βέλγιο: ήταν ζήτημα χρόνου να γινόταν μια σειρά όπως αυτή.

Παραγωγή 1978 – ναι, τόσο παλιά είναι. Εμείς έμελλε να τη μάθουμε με κάποια καθυστέρηση, είτε στην τηλεοπτική της μορφή, είτε στη μορφή των κόμικς. Μα υπάρχουν και χειρότερα: στις ΗΠΑ η σειρά προβλήθηκε για πρώτη φορά το… 1996 (συγκεκριμένα, στο History Channel).

Δημιουργός και ιθύνων νους υπήρξε ο Albert Barillé [Αλμπέρ Μπαρίγιε]. Το σχέδιο είναι του Jean Barbaud. Ωραίοι τύποι.

Το concept είναι το εξής: ξεκινώντας από τη δημιουργία του κόσμου με το Big Bang και καταλήγοντας στο μακρινό μέλλον, η σειρά διανύει σε στάδια μεγάλους σταθμούς της ιστορίας της ανθρωπότητας, μεταπηδώντας από χώρα σε χώρα και από εποχή σε εποχή, συνδυάζοντας χρονολογίες (χαρακτηριστικό το φοβερό ανθρωπόμορφο χρονόμετρο με τα παιχνιδιάρικα ματάκια), χάρτες, ιστορική αφήγηση και animation – όλα διανθισμένα με ελαφρότητα και χιούμορ, δίχως όμως να ζημιώνεται ο εγκυκλοπαιδικός χαρακτήρας της. Κάθε άλλο: παρουσιαζόμενα σε μορφή κινουμένων σχεδίων, τα ιστορικά γεγονότα έμοιαζαν ν’ αποκτούν ζωή και να ξεπηδούν απ’ τις οθόνες (ή τα βιβλία μας), παίρνοντάς μας απ’ το χέρι, ταξιδεύοντάς μας στον κόσμο του παρελθόντος, χαρίζοντάς μας μια απολαυστική διαδρομή.

Ήταν ένα αληθινό μαγικό χαλί.

Αναρωτιέμαι γιατί δεν έχουν γίνει άλλες σειρές σαν αυτή εδώ και τόσα χρόνια. Αναρωτιέμαι γιατί δεν την προβάλλουν κάθε χρόνο οι τηλεοράσεις. Αναρωτιέμαι γιατί δεν τη μοιράζουν δωρεάν στα σχολεία. Αφελείς απορίες.

Πάνω απ’ όλα, εκείνο που έκανε το “Il était une fois… l’ homme” να ξεχωρίζει ήταν πως σε όλα τα επεισόδια (26, στο σύνολο), ανεξαρτήτως χρονικής περιόδου, πρωταγωνιστούσαν οι ίδιοι χαρακτήρες. Χαρακτήρες που μοιάζουν περισσότερο με αρχέτυπα, τέτοιοι που αποκαλύπτουν ένα από τα σημαντικότερα μηνύματα της σειράς: πως ο άνθρωπος είναι πάντα ίδιος, στις παραλλαγές του, ανεξάρτητα από τον τόπο καταγωγής, πέρα και έξω από τον χρόνο. Θυμάμαι μια χαρακτηριστική σκηνή από το επεισόδιο με τους πολέμους ανάμεσα στους μουσουλμάνους οπαδούς του Αλλάχ και τους χριστιανούς… Είναι η στιγμή που ετοιμάζονται να χτυπηθούν δυο πολεμιστές από το εκάστοτε στρατόπεδο: κοιτάζονται καλά-καλά και δεν πιστεύουν στα μάτια τους… μα, αυτοί μοιάζουν σαν δυο σταγόνες νερό!

Έχουμε λοιπόν τον έντιμο και εργατικό Πέτρο, τον ηρωικό Χοντρό, τη συμπονετική και δυναμική ταυτόχρονα Πετρούλα (πρότυπο της αιώνιας γυναίκας), τον αδίσταχτο και εξουσιομανή Στριμμένο, τον πανούργο Νάνο (που φέρει έναν μεφιστοφελικό αέρα), τον νεαρό Πετράκη (που συνοψίζει το ενθουσιώδες πνεύμα της νεολαίας) και, τέλος, τον φοβερό και τρομερό Μαέστρο: αυτός είναι η ψυχή της σειράς, ενσαρκώνοντας τη διαχρονική ανθρώπινη ιδιοφυία και εφευρετικότητα. Ο Λεονάρντο Ντα Βίντσι στο πέρασμα των αιώνων.

Κάποιοι μάθαμε τη σειρά από τα κόμικς – ο υπογράφων ανάμεσά τους. Είκοσι έξι τεύχη, των οποίων τα πάνελ είναι απευθείας παρμένα από τα κινούμενα σχέδια (εξ’ ού και το πλαίσιο της εικόνας που μοιάζει με τηλεοπτική οθόνη), διανθισμένα με τα γνωστά μπαλονάκια και συνοδευόμενα από κείμενο. Και αν τα κόμικ στερούνταν το animation και την ηχητική υπόκρουση της σειράς, διέθεταν άλλα καλά: ήταν εμπλουτισμένα με επιπρόσθετες πληροφορίες, η δυνατότητα της ανάγνωσης διευκόλυνε τη μάθηση, ενώ συνδυάζονταν με σελίδες εγκυκλοπαιδικού περιεχομένου στο τέλος κάθε τεύχους.

Κάποια στιγμή τα τεύχη εντάχθηκαν σε έξι πανέμορφους τόμους – αυτοί οι τελευταίοι παραμένουν, ως σήμερα, σε περίοπτη θέση στη βιβλιοθήκη μου. Πολυκαιρισμένοι βέβαια, σχεδόν διαλυμένοι, σελοτέιπ εδώ κι εκεί, εμφανής η φθορά και η κατάχρηση – μα αυτό τα λέει όλα.

Οι τίτλοι σειράς ξεκινούσαν με την «Τοκάτα και Φούγκα» του Γιόχαν Σεμπάστιαν Μπαχ, σε μια συντομευμένη εκδοχή της – από αυτό και μόνο καταλαβαίνεις πως πρόκειται για κάτι διαφορετικό από τα συνηθισμένα. Και αν το animation σήμερα δείχνει και με το παραπάνω την ηλικία του, αυτό δεν την καθιστά λιγότερο ευχάριστη και σίγουρα όχι λιγότερο σημαντική. Τα βιβλία, με τη σειρά τους, θεωρώ πως είναι αναγκαία για κάθε βιβλιοθήκη, παιδική ή μη. Σύμφωνοι, το σχέδιο φαίνεται κάπως «θαμπό» σε ορισμένα πάνελ, μη ξεχνάμε όμως πως πρόκειται για σκηνές παρμένες από την τηλεοπτική σειρά.

Η σειρά προοριζόταν πρώτα για παιδιά και αυτό σημαίνει πως η ιστορία παρουσιάζεται με χιούμορ και ευχάριστη διάθεση. Αυτό όμως δεν απέτρεψε τους δημιουργούς της σειράς από το να θίξουν ουσιώδη ζητήματα, τα οποία μάλιστα γίνονταν ολοένα και πιο έντονα όσο η σειρά έφτανε στην κορύφωσή της και φτάναμε στα τελευταία επεισόδια. Πράγμα που αποκαλύπτει για άλλη μια φορά πως γνώση δεν σημαίνει φιλτράρισμα ή απόκρυψη του «δυσάρεστου», μα παρουσίασή του εντός του πλαισίου που του αρμόζει. Αυτή η «παιδική» σειρά δεν δίσταζε να παρουσιάσει την ιστορική πραγματικότητα σε όλο το φάσμα της: πέρα από το χιούμορ και την ανάλαφρη παρουσίαση, έπαιρνες μια γεύση από τους αγώνες, τις διαμάχες, τις αδικίες, τις καταστροφές, τα επιτεύγματα και τις ελπίδες των ανθρώπων.

Ακολουθούν σκηνές Ιστορίας.

Οι πρώιμοι ανθρωπίδες.

Η ανακάλυψη της φωτιάς.

Τα πρώτα εργαλεία.

Η τέχνη των σπηλαίων.

Η ανέγερση των πυραμίδων και η απάνθρωπη εργασία των σκλάβων.

Οι μεγαλειώδεις πόλεις της Μεσοποταμίας.

Οι αποφάσεις της αθηναϊκής δημοκρατίας.

Οι τραγωδίες στη σκηνή.

Οι κατακτήσεις του μεγάλου Αλεξάνδρου.

Ο Ιούλιος Καίσαρας και οι ρωμαϊκές μονομαχίες.

Η επέλαση των βαρβαρικών φυλών και η πτώση της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας.

Οι φονικές επιδρομές των Βίκινγκ.

Η ανέγερση των μεγάλων καθεδρικών ναών.

Το άστρο της ανατολής του Κουμπλάι Χαν.

Η καύση των αιρετικών στην πυρά.

Η εξουσιομανία των θρησκευτικών αρχόντων.

Το χαμόγελο της Τζοκόντας.

Οι κατακτητικές επιδρομές των κονκισταδόρων στη Νέα Ήπειρο.

Οι αγώνες για ανεξαρτησία των Κάτω Χωρών.

Η τέχνη της εποχής του Μπαρόκ.

Οι θρησκευτικοί ευρωπαϊκοί πόλεμοι.

Ο φιλόσοφος Ντιντερό στην αυλή της μεγάλης Αικατερίνης.

Η ανάδυση της Ρωσίας του Μεγάλου Πέτρου.

Οι εξεγερμένες γυναίκες στη Γαλλική Επανάσταση.

Οι πρώτες ατμομηχανές.

Οι πολιτικές διεκδικήσεις του 19ου αιώνα.

Οι αληθινές δεσποινίδες της Αβινιόν του Πικάσο.

Η επιστροφή του Λένιν στη Ρωσία.

Η εποχή του βωβού κινηματογράφου.

Η Ζοζεφίνα Μπέικερ στα παρισινά καμπαρέ της δεκαετίας του 20.

Η Αμερική του Αλ Καπόνε.

Οι φρικαλεότητες των ναζί.

Το νέο μοίρασμα του χάρτη στο πέρας του πολέμου…

Η κορύφωση του τελευταίου επεισοδίου

Το τελευταίο επεισόδιο αποτελεί την αναμφίβολη κορύφωση, δένοντας με έναν μοναδικό τρόπο το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον. Με είχε στοιχειώσει όταν το είχα διαβάσει, για πρώτη φορά στον έκτο τόμο της εγκυκλοπαίδειας, μικρός. Μεταξύ άλλων απεικονίζονται οι συνέπειες του υπερπληθυσμού και της περιβαλλοντικής καταστροφής.

Μια μοναδική σκηνή ξετυλίγει τον προβληματισμό γύρω από τον εκσυγχρονισμό και την ανάπτυξη του τρίτου κόσμου. Συνιστούν, λοιπόν, «ανάπτυξη» οι ηλεκτρικές συσκευές και τα μπικίνι σε ένα χωριό ιθαγενών; Υποθέτω οι ιθαγενείς του σήμερα θα μας απαντούσαν καταφατικά στέλνοντάς μας sms από τα κινητά τους τηλέφωνα, ενώ τα γειτονικά δάση αποψιλώνονται για να χτιστούν τουριστικά ξενοδοχεία.

Η περιβαλλοντική καταστροφή παρουσιάζεται κλιμακωτά, αποκαλύπτοντας τη ζοφερή όψη της πραγματικότητας.

Η αλαζονεία της πολιτικής εξουσίας ξεδιπλώνεται φανερώνοντας δύο αντίπαλες «χώρες» ενός υποτιθέμενου μέλλοντος, τους «τετράγωνους» και τους «στρογγυλούς»… οι οποίοι καταλήγουν στην αλληλοεξόντωσή τους. Σαφής αναφορά στα χρόνια του Ψυχρού Πολέμου, μα όχι μόνο – η ανθρώπινη κουταμάρα, αλίμονο, είναι πάντα επίκαιρη.

Και έρχεται το τέλος. Μια ομάδα διασωθέντων, που έχουν αναλάβει τον αποικισμό άλλων πλανητών, καταλήγουν να βλέπουν την αγαπημένη τους Γη να εκρήγνυται από το παράθυρο του διαστημικού τους σκάφους. Είναι μια συγκλονιστική σκηνή.

Και έτσι επιβεβαιώνεται ο τίτλος: Μια Φορά Κι Έναν Καιρό… ΗΤΑΝ ο Άνθρωπος.

Μεταφέρω τα λόγια της σειράς: «Η γη χρειάστηκε πέντε δισεκατομμύρια χρόνια, πενήντα εκατομμύρια αιώνες για να δημιουργηθούν οι απαραίτητες συνθήκες ώστε να έρθει στον κόσμο ο άνθρωπος. Και σε εκατό χρόνια (50 εκατομμύρια φορές λιγότερο χρόνο) ο άνθρωπος θα τα κατέστρεφε όλ’ αυτά, από έλλειψη διορατικότητας, από έλλειψη φρονιμάδας.»

«Όχι, πραγματικά, ο άνθρωπος που εμφανίστηκε στη γη πριν από 300.000 χρόνια δεν έχει ενηλικιωθεί ακόμη!»

Μα… ας επιστρέψουμε στο παρόν. Όλα αυτά ΘΑ ΜΠΟΡΟΥΣΑΝ να συμβούν, μας υπενθυμίζει η σειρά… ωστόσο παραμένουν μια πιθανότητα. Είναι στο χέρι όλων μας να κάνουμε τη διαφορά, λοιπόν.

Αυτές, λοιπόν, ήταν ορισμένες από τις στιγμές αυτής της παιδικής σειράς που κατορθώνει εκείνο που δεν έχουν κατορθώσει τόσα και τόσα επίσημα κρατικά προγράμματα και συστήματα διδασκαλίας: να παρέχει μορφωτικές βάσεις, να ευαισθητοποιήσει και, ταυτόχρονα, να χαρίσει γνήσια και αληθινή απόλαυση. Γιατί αν αντιμετωπίζεις την Ιστορία σαν αγγαρεία, βάρος και αγχωτική διδακτέα ύλη… πάει – χάθηκε το παιχνίδι.

Και εδώ λέω να κλείσω τη σημερινή μου παρουσίαση με ένα βαθύ «ευχαριστώ» για το υπέροχο Μια Φορά Κι Έναν Καιρό Ήταν ο Άνθρωπος.

Παρουσίαση: το Φονικό Κουνέλι, Μάρτιος 21