Για τις αισθήσεις
Είμαι ένας τσοπάνος.
Το κοπάδι μου είναι οι σκέψεις μου,
Και οι σκέψεις μου είναι όλες αισθήσεις.
***
Πόσο δύσκολο, αλήθεια, είναι να είσαι ο εαυτός σου και να μη βλέπεις παρά μόνο το ορατό!
***
Σε σχέση με την αφή -προγενέστερη αίσθηση- τι είναι αλήθεια η όραση; Μια τηλεπαθητική (;) αφή, μια αφή εξ αποστάσεως. Τίποτε πιο μυστηριώδες από αυτό – βλέπω! Βλέπω! Βλέπω! Ποιος
μπορεί να το καταλάβει;
***
Το ουσιώδες είναι να ξέρουμε να βλέπουμε.
Να βλέπουμε χωρίς να σκεφτόμαστε,
Να βλέπουμε όταν βλέπουμε
Και όχι
Να σκεφτόμαστε όταν βλέπουμε
Ούτε να βλέπουμε όταν σκεφτόμαστε.
***
Κάθε αληθινή συγκίνηση συνιστά ένα ψέμα για τη νόηση, δεδομένου ότι της διαφεύγει.
Για τη γνώση
Τίποτε δεν είναι, όλα μεταβάλλονται.
***
Καμιά εποχή δεν μεταδίδει την ευαισθησία της σε μιαν άλλη• μόλις και μετά βίας μεταδίδει τη νόηση της ευαισθησίας αυτής. Είμαστε ο εαυτός μας διά της συγκίνησης – είμαστε άλλοι διά της νόησης.
***
Ένας θεός γεννιέται. Άλλοι πεθαίνουν. Η Αλήθεια δεν ήλθε, δεν έφυγε: άλλαξε απλώς το Λάθος.
***
Μήτε να ερευνάς μήτε να πιστεύεις: όλα είναι απόκρυφα.
Fernando Pessoa street art, Portugal / Street art με τον Φερνάντο Πεσσόα στην Πορτογαλία
Για την πολλαπλότητα του εαυτού
Παιδί, είχα ήδη την τάση να δημιουργώ γύρω μου έναν πλασματικό κόσμο, να περιστοιχίζομαι από φίλους και γνωριμίες που ποτέ δεν υπήρξαν — (δεν ξέρω, βέβαια, αν αυτοί δεν υπήρξαν ή μήπως εγώ είμαι ο ανύπαρκτος. Σε τέτοια ζητήματα, όπως και σε όλα τα ζητήματα, ας μην είμαστε δογματικοί).
***
Η ψυχή μου είναι μια μυστική ορχήστρα• αγνοώ ποια όργανα κρούω και ποια τρίζουν εντός μου.
Γνωρίζω τον εαυτό μου μόνο ως συμφωνία.
***
Συμβαίνει οι εμπνεύσεις οι σκέψεις μου, να μου προξενούν φόβο και σάστισμα: συνειδητοποιώ τότε πόσο λίγο από τον εαυτό μου μου ανήκει στ’ αλήθεια.
***
Στο πέρας τούτης της μέρας απομένει ό,τι απέμενε από χθες, ό,τι απομείνει κι αύριο: η ακόρεστη αγωνία, αγωνία απύθμενη του να είμαι πάντα ο ίδιος και πάντα ένας άλλος.
***
Το να ζεις, είναι να είσαι άλλος. Και το να αισθάνεσαι δεν είναι δυνατόν, αν σήμερα αισθανόμαστε όπως αισθανθήκαμε χθες.
***
Ο διχασμός του εγώ είναι ένα φαινόμενο που παρατηρείται σε πολλές περιπτώσεις αυνανισμού.
***
Τα πάντα είναι διαφορετικά από εμάς• να γιατί τα πάντα υπάρχουν.
***
Ο Θεός δεν έχει ενότητα.
Πώς μπορώ να ‘χω εγώ;
Η πολλαπλότητα του Φερνάντο Πεσσόα / Fernando Pessoa multiple selves
Για τις θρησκείες
Ο τέλειος άνθρωπος των ειδωλολατρών ήταν η τελειότητα του άνθρωποι όπως είναι• ο τέλειος άνθρωπος των χριστιανών, η τελειότητα του ανθρώπου όπως δεν είναι• ο τέλειος άνθρωπος των βουδιστών, τελειότητα μιας κατάστασης όπου ο άνθρωπος δεν υπάρχει.
***
Ο καθαρός αγνωστικισμός είναι αδύνατος. Ο μόνος αληθινός αγνωστικισμός, είναι η άγνοια.
***
Είθε οι θεοί, καρδιά μου θλιμμένη, να έδιναν κάποιο νόημα στη Μοίρα μας! Ή, ακόμα καλύτερα,
η Μοίρα να έδινε κάποιο νόημα στους θεούς!
***
Η θεοσοφία με τρομάζει εξαιτίας του μυστηρίου και της απόκρυφης μεγαλοπρέπειάς της, με απωθεί λόγω του εγγενούς ανθρωπισμού και αποστολισμού της (με εννοείτε;), με θέλγει γιατί προσομοιάζει πολύ σε έναν «υπερβατικό παγανισμό» (είναι το όνομα που δίνω στον τρόπο σκέψης στον οποίο έχω καταλήξει), με αηδιάζει γιατί μοιάζει πολύ με τον χριστιανισμό που δεν αποδέχομαι.
***
Τρώγε σοκολάτες, μικρή μου,
Τρώγε σοκολάτες!
Να θεωρείς ότι σοκολατένια είναι κάθε μεταφυσική.
Να θεωρείς ότι όλες οι θρησκείες δεν σου μαθαίνουν τίποτε περισσότερο από τη ζαχαροπλαστική.
Για μια επώδυνη καθημερινότητα
Βρίσκομαι σε τέτοια κατάσταση απελπισίας και αγωνίας, που δεν μπορείτε να φανταστείτε.
***
Πέρασα τούτους τους τελευταίους μήνες περνώντας τούτους τους τελευταίους μήνες. Τίποτε άλλο, ένα τείχος πλήξης διάσπαρτο με θρύψαλα οργής.
***
Βρίσκομαι σε μια απ’ τις μέρες εκείνες όπου ποτέ δεν είχα μέλλον. Δεν υπάρχει παρά μόνο ένα ασάλευτο παρόν περιφραγμένο από ένα τείχος αγωνίας.
***
Είναι τόσο κουραστικό το να ζεις! Ας υπήρχε άλλος τρόπος ζωής!…
***
Εγώ, τη μέρα είμαι ένα τίποτα• τη νύχτα είμαι εγώ.
Για την ψυχική υγεία και τις νόρμες
Η ψυχή μου είναι σαν την κατάμαυρη ρουφήχτρα του Μάελστρομ, ιλιγγιώδης στροβιλισμός γύρω από το κενό, αναρρόφηση ενός άπειρου ωκεανού προς μια τρύπα στο μηδέν και σ’ αυτά τα νερά, ή μάλλον σ’ αυτή τη δίνη, επιπλέουν πάντοτε οι εικόνες που μπόρεσα να δω και ν’ ακούσω ανά τον κόσμο.
***
Οι ψυχίατροι γνωρίζουν (ενίοτε) πώς δουλεύει το άρρωστο πνεύμα, αλλ’ αγνοούν πώς δουλεύει το υγιές πνεύμα.
***
Και η αρρώστια είναι μια μορφή υγείας. Ένας τέλειος άνθρωπος, αν υπήρχε, θα ήταν το πιο αφύσικο ον που μπορεί να φανταστεί κανείς.
***
Δεν υπάρχουν νόρμες. Όλοι οι άνθρωποι είναι εξαιρέσεις ενός κανόνα που δεν υπάρχει.
***
Στην απίθανη περίπτωση που ένα σκυλί άρχιζε να σκέπτεται όπως εμείς, το σκυλί αυτό θα ήταν τελειότερο από όλα τα άλλα – κι ωστόσο, το πιθανότερο είναι ότι εκείνα θα ο σκότωναν, παίρνοντάς το για τρελό.
Για τον έρωτα
Θα ‘θελα να ήθελα να θέλω τον έρωτα.
***
Το νεανικό όνειρο έρωτα είναι ήδη πολύ γερασμένο.
***
Πώς να σκεφτώ εσένα, αφού δεν σκέπτομαι εμένα;
Για την ποίηση
Ο ανώτερος ποιητής λέγει ό,τι πραγματικά αισθάνεται, ο μέτριος ποιητής ό,τι αποφασίζει να αισθανθεί κι ο κατώτερος ποιητής ό,τι πιστεύει πως πρέπει να αισθανθεί.
***
Δεν με νοιάζουν οι ρίμες. Σπάνια βρίσκει κανείς δύο όμοια δένδρα το ένα δίπλα στο άλλο.
Για τη φαντασία και τα όνειρα
Εμένα μ’ έκανε η φαντασία.
Μ’ έπαιρνε πάντοτε απ’ το χέρι και με ταξίδευε.
Πάντοτε αγάπησα, μίσησα, μίλησα, στοχάστηκα,
χάρη σ’ αυτήν. Καθημερινά αγναντεύω από το παραθύρι της
Και κάθε ώρα, έτσι, μοιάζει να ‘ναι ολόδική μου.
***
Δεν στοχάζομαι, ονειρεύομαι…
***
Το πιο ανούσιο στα όνειρα είναι ότι όλος ο κόσμος ονειρεύεται.
***
Μεγαλύτερη λύπηση αισθάνομαι για όσους ονειρεύονται το πιθανό, το κοντινό, ό,τι είναι νόμιμο, παρά για εκείνους που ονειροπολούν με το αλλόκοτο, το μακρινό.
***
Έχουμε όλοι δυο ζωές:
Την αληθινή, αυτήν που ονειρευόμαστε στα παιδικάτα μας,
Και που εξακολουθούμε να ονειρευόμαστε, ως ενήλικες, πνιγμένη στην ομίχλη.
Την ψεύτικη, αυτήν που μοιραζόμαστε με τους άλλους,
Την πρακτική ζωή, την ωφέλιμη ζωή
Αυτήν που στο τέρμα της είναι το φέρετρο.
***
Κάθε μέρα της ζωής μου είναι η πιο δυστυχισμένη μέρα της ζωής μου. Κάθε όνειρό μου είναι το
ωραιότερο όνειρο που έχω κάνει ποτέ.
Για το σύμπαν που ονειρεύεται
Το σύμπαν είναι το όνειρο του εαυτού του.
***
Πότε θα τελειώσει η εσωτερική αυτή νύχτα, το σύμπαν,
Κι εγώ, ψυχή μου, πότε θα δω τη μέρα μου;
Πότε θα ξυπνήσω από τον ξύπνο μου;
***
Κοιμόμαστε τη ζωή, αιώνια παιδιά του Πεπρωμένου.
***
Καρδιακοί σκλάβοι των άστρων,
Κατακτούμε τον κόσμο πριν βγούμε απ’ το κρεβάτι•
Ξυπνούμε όμως, είναι, σκιερός,
Σηκωνόμαστε, μας είναι ξένος, βγαίνουμε απ’ το σπίτι μας, είναι ολόκληρη η Γη,
Συν το ηλιακό σύστημα, ο Γαλαξίας, ο Άπειρο.
Για την ανθρώπινη κατάσταση
Τι τραγωδία να μην πιστεύει κανείς στην ανθρώπινη τελειότητα!… Και τι τραγωδία να πιστεύει σε αυτήν!
***
Βασανίζουμε το συνάνθρωπο μας με το μίσος, τη μοχθηρία, την κακία μας, κι ύστερα λέμε: «Ο κόσμος είναι κακός».
***
Όλα τούτα είναι τυπωμένα με πολύ μικρά γράμματα σ’ ένα βιβλίο με ξηλωμένο δέσιμο.
***
Όλα όσα εκδηλώνει ή εκφράζει ο άνθρωπος είναι σημειώσεις στο περιθώριο ενός ολοκληρωτικά σβησμένου κειμένου. Μπορούμε λίγο-πολύ, από το νόημα της σημείωσης, να συμπεράνουμε ποιο πρέπει να ήταν το νόημα του κειμένου• πάντα όμως μένει κάποια αμφιβολία, και τα νοήματα είναι πολυσήμαντα.
***
Το να ζω με τους άλλους είναι για μένα μαρτύριο. Και όλοι οι άλλοι συνυπάρχουν εντός μου.
Ακόμη και μακριά τους είμαι αναγκασμένος να ζω μαζί τους. Όντας μονάχος, πλήθη με περικυκλώνουν. Δεν ξέρω πώς να ξεφύγω, εκτός πια κι αν ξεφύγω από τον εαυτό μου.
***
Το θάρρος που ξεπερνά το φόβο εμπεριέχει περισσότερο μεγαλείο από το θάρρος που δεν γνωρίζει το φόβο. Το ένα πηγάζει από μέσα• το άλλο είναι καθαρά εξωτερικό. Το δεύτερο αντιμετωπίζει τον κίνδυνο• το πρώτο αντιμετωπίζει, πρωτίστως, το φόβο που φωλιάζει στο βάθος της ψυχής.
***
Το να είσαι αυστηρός, σημαίνει ότι δεν ξέρεις να κρύβεις τη θλίψη σου που δεν είσαι αγαπητός.
Η ηθική δεν είναι παρά η χολερική υποκρισία του φθόνου.
***
Θα πεθάνω όπως έζησα, καταμεσής στο συνονθύλευμα της ευτέλειας που μας περιστοιχίζει, ζυγισμένος ανάμεσα στα υστερόγραφα της απώλειας.
***
Αγαπητέ μου φίλε, η ευτυχία βρίσκεται στο μακρινό εκείνο νησί που γνωρίζετε, που γνωρίζω,
και το οποίο δεν γνωρίζει κανείς μας.
***
Σας λέω: κάντε το καλό. Γιατί; Τι θα κερδίσετε; Τίποτε, απολύτως τίποτε. Ούτε χρήματα, ούτε αγάπη, ούτε εκτίμηση, ίσως ούτε καν πνευματική γαλήνη. Ίσως δεν θα κερδίσετε τίποτε απ’ αυτά. Γιατί τότε σας λέω, κάντε το καλό; Γιατί δεν θα κερδίσετε τίποτε. Γι’ αυτόν ακριβώς το λόγο αξίζει τον κόπο.
Για εκείνα τα αποφθέγματα που δεν χωράνε σε τίτλους
Να τυλίξουμε τον κόσμο γύρω από τα δάχτυλά μας, σαν μια κλωστή ή μια κορδέλα με την οποία παίζει μια γυναίκα ονειροπολώντας στο παράθυρό της.
***
Η επιστήμη συνίσταται στη θέληση να προσαρμόσουμε ένα μικρότερο όνειρο σ’ ένα μεγαλύτερο.
***
Έχω έναν πόνο στο κεφάλι και στο σύμπαν.
***
Στο τιμόνι της Σεβρολέτ, στο δρόμο προς τη Σίντρα,
Με το σεληνόφως, οδηγώ ωσάν σ’ όνειρο στον έρημο δρόμο, μόνος,
Ολομόναχος, οδηγώ μάλλον αργά, κι έχω κάπως
Την εντύπωση — ή πασχίζω να ‘χω κάπως την εντύπωση
Ό,τι τρέχω σ’ έναν άλλο δρόμο, σ’ ένα άλλο όνειρο, σ’ έναν άλλο κόσμο,
Ότι τρέχω χωρίς να έχω φύγει από τη Λισσαβώνα ή χωρίς να πρέπει να πάω στη Σίντρα,
Ό,τι τρέχω — και τι άλλο να κάνω;
Μόνο να μη σταματώ, και να τρέχω…
***
Ελπίζω ότι μια μέρα, μετά το θάνατο μου, θα μου δοθεί επιτέλους ευκαιρία να συναντήσω πραγματικά μερικά από τα παιδιά που δημιούργησα εδώ κάτω, κι ότι θα τα βρω ωραία με το φωτοστέφανο της αθανασίας τους.
***
Η ζωή είναι ένα δεινό που αξίζει να το απολαμβάνεις.
Fernando Pessoa street art in Quarteira, Portugal / Γκράφιτι με τον Φερνάντο Πεσσόα στην Πορτογαλία
Επίμετρο. Για τον Φερνάντο Πεσσόα
Είναι δύσκολο να γράφεις ένα επίμετρο μετά τον αποφθεγματικό αυτόν καταιγισμό. Μοιάζει λες και προσπαθείς να περιορίσεις έναν χείμαρρο που ξεχειλίζει με μια τάπα. Οφείλω όμως να συνοδεύσω με δυο σχόλια το σημερινό αφιέρωμα. Αν ο Πεσσόα χαρακτηρίζει τις σημειώσεις του «περιθωριακές», τότε αυτό το επίμετρο μπορεί να εκληφθεί σαν μια μικρή υποσημείωση των σημειώσεων που στριμώχνονται στο περιθώριο του βιβλίου.
Γνώρισα τη γραφή του Φερνάντο Πεσσόα [Fernando António Nogueira de Seabra Pessôa] πριν αρκετά χρόνια μέσα από τον «Αναρχικό Τραπεζίτη». Ήταν ένα κείμενο που με εξέπληξε με την πρωτοτυπία του – και το οποίο δυσκολεύτηκα (και ακόμα δυσκολεύομαι) να το εντάξω οπουδήποτε. Νόμιζα πως θα διαβάσω μια πολιτική σάτιρα – μα δεν ήταν αυτό ακριβώς. Ξεδιπλώνει μια ατομικότητα που αδυνατεί να περιχαρακωθεί σε γνωστά κοινωνικά σχήματα και αποκαλύπτει μια αλήθεια που είναι ολόδική της. Μετά από καιρό έπιασα στα χέρια μου αποσπάσματα από το «Βιβλίο της Ανησυχίας» – και αντάμωσα έναν άλλο Πεσσόα. Έμοιαζε με τις εναλλαγές των εποχών, της μέρας και της νύχτας. Και αν η νύχτα έφερνε μαζί της το σκοτάδι (ναι, τα γραπτά του σε σημεία απηχούσαν μια βαθιά απαισιοδοξία, σε σημείο που ένιωθα άβολα διαβάζοντάς τα) – έφερε όμως και τα όνειρα.
Και τα όνειρα της νύχτας ο Πεσσόα πολύ τα αγαπούσε. Ζούσε μέσα τους. Αν μπορούσε, θα είχε ζήσει όλη τη ζωή του μέσα σε κάποιο όνειρο.
Ζούσε – παρέα με τους εναλλακτικούς του εαυτούς. Πρόκειται για ένα μοναδικό φαινόμενο στην ιστορία τη λογοτεχνίας: ένας συγγραφέας, που είναι ταυτόχρονα πολλοί συγγραφείς. Κι έτσι ο Πεσσόα ήταν παράλληλα ο Ρικάρντο Ρέις, ο Αλμπέρτο Καέιρο, ο Άλβαρο ντε Κάμπος… και τόσοι άλλοι, δεκάδες ονόματα, με τα οποία υπέγραφε τα έργα του. Κάθε εναλλακτική προσωπικότητα ξεδίπλωνε και μια άλλη πτυχή του ίδιου του Πεσσόα – ή, ενδεχομένως, ο Πεσσόα, μοιράζοντας τον εαυτό του σε πολλαπλές προσωπικότητες, επιβεβαίωνε την άποψή του πως «το να ζεις, είναι να είσαι άλλος».
Αν μια μερίδα κόσμου βλέπει μια ψυχοπαθολογική διάσταση εδώ (έχουν γραφτεί πολλά γι’ αυτό το θέμα), άλλοι θα υπενθυμίσουν εκείνες τις σχολές σκέψης που τόνιζαν, από αρχαιοτάτων χρόνων, πως η ατομικότητα δεν είναι παρά μια ψευδαίσθηση (κι εδώ ο Πεσσόα φαίνεται πως ταυτίζεται απόλυτα με έναν συγγραφέα που έδρασε στα ίδια χρόνια, τον Λουίτζι Πιραντέλο). Πως η αλήθεια του σύμπαντος βρίσκεται στην πολλαπλότητα, πως ο άνθρωπος περικλείει ένα σύμπαν μέσα του (ή το αντίστροφο) και πως «τα πάντα είναι διαφορετικά από εμάς• να γιατί τα πάντα υπάρχουν»…
Σε μια εποχή που αποθέωνε την ανάδυση της ατομικότητας, ο Πεσσόα ένιωθε βαθιά μόνος. Η ατομικότητα των μοντέρνων καιρών έμοιαζε με προκάλυμμα, με μια μάσκα με την οποία η κοινωνία καλουπώνει τον κυρίαρχο κομφορμισμό του κοπαδιού. Με τον τρόπο του – νευρωτικό ή δημιουργικό, πείτε το όπως θέλετε – ο Πεσσόα εξεγέρθηκε. Δεν πίστευε όμως στα μαζικά σχήματα και τις ετοιμοπαράδοτες κοινωνικές συνταγές των καιρών – αμφισβήτησε, λοιπόν, την κυρίαρχη θρησκεία, κινήθηκε πέρα από την πολιτική, δεν παρατάχτηκε σε ομάδες. Η εξέγερσή του παρέμενε βαθιά μοναχική και συχνά υπέφερε γι’ αυτό.
Τα αποφθέγματα που επέλεξα για το σημερινό αφιέρωμα περιλαμβάνονται στο βιβλίο «Πίσω από τις Μάσκες – Σημειώσεις ενός Λαθρεπιβάτη της Ζωής». Η μετάφραση είναι του Αλέξανδρου Βέλιου. Οι σημειώσεις καταδεικνύουν το βάθος ενός συγγραφέα που έμοιαζε σκοτεινός και ανεξάντλητος, σαν ένα απύθμενο πηγάδι.
Σε τελική ανάλυση όμως: έγραψε αυτό για τις σοκολάτες. Δεν γίνεται να μην τον αγαπάς. Και ας γίνεται κάποιες φορές σκοτεινός και μαύρος – τέτοια πάντα είναι η μαυρίλα του ουρανού, που περιβάλλεται από άστρα. Τέτοιο είναι το σκοτάδι της φαντασίας.
Εύχομαι τελικά να ανταμώσατε ξανά παρέα με τους φίλους σου, όπως επιθυμούσες και ο ίδιος, αγαπητέ Φερνάντο…
Παρουσίαση: το Φονικό Κουνέλι, Μάρτιος 21
Άγαλμα του Φερνάντο Πεσσόα στη Λισαβόνα, έξω από το καφέ Brasileira / Fernando Pessoa statue, Brasileira cafe in Lisbon
