Φρίντριχ Νίτσε : Η μοναξιά του φιλοσόφου

Ένα μεγάλο αφιέρωμα στη σκέψη και τη φιλοσοφία του Φρίντριχ Νίτσε [μέρος Ι]

«Ο άνθρωπος που δεν θέλει ν’ ανήκει στη μάζα χρειάζεται μόνο να πάψει να είναι βολικός απέναντι στον εαυτό του· να ακολουθεί τη συνείδησή του, η οποία του φωνάζει: “να είσαι ο εαυτός σου – όλα αυτά που τώρα κάνεις, σκέφτεσαι, επιθυμείς, δεν είσαι εσύ.”»

«Αχ, το ξέρω καλά, δεν ξέρετε τι είναι απομόνωση. Όπου υπήρξαν ισχυρές κοινωνίες, κυβερνήσεις, θρησκείες, κοινές γνώμες, εν ολίγοις όπου υπήρχε τυραννία, εκεί αυτή μίσησε τον μονήρη φιλόσοφο· γιατί η φιλοσοφία εγκαινιάζει για τον άνθρωπο ένα άσυλο, όπου δεν μπορεί να εισβάλλει καμιά τυραννία, τη σπηλιά του εσώτερου, το λαβύρινθο της καρδιάς: και αυτό δυσαρεστεί τους τυράννους. Εκεί κρύβονται οι μοναχικοί.»

«Δεν θέλω να μιμούνται το παράδειγμά μου – θέλω να διαμορφώνει ο καθένας το δικό του παράδειγμα, όπως κάνω εγώ.»

«Σιγά σιγά φωτίστηκα για την πιο καθολική έλλειψη της παιδείας και της αγωγής μας: κανένας δεν μαθαίνει, κανένας δεν επιδιώκει, κανένας δεν διδάσκει – να αντέχουμε τη ΜΟΝΑΞΙΑ.»

«Στον κόσμο υπάρχει ένας μόνο δρόμος, που άλλος εκτός από ΣΕΝΑ δεν μπορεί να τον διαβεί: που οδηγεί; Μη ρωτάς, προχώρα.»

Με χαρά εγκαινιάζω μια μεγάλη σειρά παρουσιάσεων στη σκέψη και τη φιλοσοφία του Φρίντριχ Νίτσε. Μια σειρά παρουσιάσεων την οποία προετοιμάζω σταδιακά εδώ και χρόνια, νιώθοντας σαν κουρσάρος σε κάποια απέραντη θάλασσα, άλλοτε γαλήνια, άλλοτε φουρτουνιασμένη – μια θάλασσα με εκτυφλωτικούς ήλιους και αβυσσαλέα βάθη!

Και από σήμερα καλώ και σας να ταξιδέψετε μαζί μου και να μοιραστείτε τους καρπούς αυτής της μελέτης. Επέλεξα να εγκαινιάσω τη θεματική των παρουσιάσεων με τον πυρήνα ίσως της προσωπικότητας του φιλοσόφου: εκείνον της μοναξιάς. Μια μοναξιά που διακηρύττει με θάρρος: «τόλμησε να γίνεις ο εαυτός σου!». Πέρα από τη γνώμη των πολλών, πέρα από κράτη και πολιτικές, πέρα από ηθικές αντιλήψεις, πέρα από κοινωνικές νόρμες, πέρα από την εποχή σου την ίδια αν χρειάζεται. Μια στάση ζωής που χαρακτήριζε τον Νίτσε ήδη από νεαρή ηλικία, όταν έβαλε ενάντια στο κυρίαρχο κρατικό και εκπαιδευτικό σύστημα της Γερμανίας των καιρών του – και σταδιακά εξαπλώθηκε σε κάθε τομέα της ζωής, αγγίζοντας τον πυρήνα της γενικότερης φιλοσοφίας και στάσης ζωής του.

Το αφιέρωμα θα λάβει τη μορφή εκτενών θεματικών αποσπασμάτων, τοποθετημένων σε σειρά ώστε να δίνουν την αίσθηση μιας συνέχειας – ακόμα και αν προέρχονται από διαφορετικά έργα του φιλοσόφου (και ακόμα και αν η ίδια η έννοια της «συνέχειας» δεν ισχύει απαραίτητα για το συνολικό έργο του Νίτσε). Για να διευκολύνω την ανάγνωση, επέλεξα να χωρίσω τα αποσπάσματα με κεντρικούς τίτλους – ενώ στο τέλος καθενός, σε παρένθεση, συμπεριλαμβάνω το έργο από το οποίο προέρχονται.

Αυτά ως εισαγωγή. Αν είσαι έτοιμος, φίλε αναγνώστη – αν είσαι εξοπλισμένος με το αναγκαίο θάρρος και την αναγκαία αγάπη για εξερεύνηση σε άγνωστες θάλασσες – τότε δεν έχεις παρά να με ακολουθήσεις. Και ο δρόμος μοιάζει να οδηγεί ολοένα και πιο πέρα, στην πραγματικότητα ο προορισμός δεν είναι πέρα, αλλά μέσα. Ολοένα και βαθύτερα.

Πέρα από τη γνώμη του πλήθους

«Ο ταξιδευτής εκείνος, που είχε δει πολλές χώρες και λαούς και κάμποσες ηπείρους, και τον ρώτησαν ποια ιδιότητα των ανθρώπων συνάντησε παντού, απάντησε: έχουν κλίση στην τεμπελιά. Σε μερικούς θα φανεί ότι θα μιλούσε πιο σωστά και έγκυρα, αν έλεγε: είναι όλοι δειλοί. Κρύβονται κάτω από ήθη και γνώμες.

Κατά βάθος, κάθε άνθρωπος ξέρει καλά πως βρίσκεται στον κόσμο μόνο μία φορά, ως κάτι μοναδικό, και πως καμιά άλλη τόσο παράξενη σύμπτωση δεν θα συνταιριάσει, για δεύτερη φορά, μια τόσο θαυμαστά πολύχρωμη πολλαπλότητα μέσα στην ενότητα/μονάδα που είναι αυτός: το ξέρει αυτό, αλλά το κρύβει σαν μια κακή συνείδηση – για ποιο λόγο; Από φόβο μπρος στον γείτονα, ο οποίος απαιτεί τη σύμβαση και καλύπτεται και ο ίδιος μ’ αυτήν.

Τι είναι όμως αυτό που αναγκάζει το άτομο να φοβάται τον πλησίον του, να σκέφτεται και να πράττει κατά τρόπο αγελαίο, και να μην είναι ευχαριστημένος με τον ίδιο του τον εαυτό; Η αιδώς ίσως, για μερικούς και σπάνιους. Περισσότερο, όμως, είναι η νωθρότητα, η αδράνεια, δηλαδή εκείνη η ροπή στην οκνηρία για την οποία μίλησε ο ταξιδιώτης.

Έχει δίκιο: οι άνθρωποι είναι περισσότερο οκνηροί απ’ όσο δειλοί, και φοβούνται περισσότερο τις ενοχλήσεις με τις οποίες θα τους φόρτωνε μια απόλυτη εντιμότητα και γύμνια. Μόνον οι καλλιτέχνες μισούν αυτό το χαλαρό περπάτημα με τα δανεικά φερσίματα και τις γνώμες που κρέμονται από πάνω, και φανερώνουν το μυστικό, την κακή συνείδηση του καθένα, δηλαδή την αρχή ότι κάθε άνθρωπος είναι ένα μοναδικό θαύμα. Τολμούν να μας δείξουν τον άνθρωπο· πως αυτός, έως κάθε κίνηση των μυών του, είναι ο ίδιος, είναι μόνος του, ακόμη περισσότερο, πως αυτός, χάρη στην αυστηρή συνέπεια της μοναδικότητάς του, είναι όμορφος και αξιοπαρατήρητος, καινοφανής και απίστευτος, όπως κάθε έργο της φύσης, και κατά κανέναν τρόπο βαρετός. Όταν ο μεγάλος στοχαστής περιφρονεί τους ανθρώπους, περιφρονεί την οκνηρία τους· γιατί εξαιτίας της μοιάζουν με βιομηχανικά προϊόντα, με αδιάφορους, με ανάξιους για συναναστροφή και δασκάλεμα.

Ο άνθρωπος που δεν θέλει ν’ ανήκει στη μάζα χρειάζεται μόνο να πάψει να είναι βολικός απέναντι στον εαυτό του· ακολουθεί τη συνείδησή του, η οποία του φωνάζει: “να είσαι ο εαυτός σου – όλα αυτά που τώρα κάνεις, σκέφτεσαι, επιθυμείς, δεν είσαι εσύ.”»

«Συνήθως το άτομο θέλει να επιβεβαιώσει τη γνώμη που έχει για τον εαυτό του μέσω της γνώμης των άλλων και να ενισχύσει τον εαυτό του μπροστά στα μάτια του. Αλλά η ισχυρή εξοικείωση με την αυθεντία (που είναι τόσο παλιά όσο ο άνθρωπος), οδηγεί επίσης πολλούς να στηριχτούν στην αυθεντία για την ίδια τους την πίστη καθ’ εαυτήν, δηλαδή να τη δεχτούν μόνο από τα χέρια των άλλων. Εμπιστεύονται περισσότερο τη δύναμη της κρίσης των άλλων παρά τη δική τους.»

[«Ανθρώπινο, πάρα πολύ Ανθρώπινο»]

Για τις μοναχικές φύσεις

«Αχ, το ξέρω καλά, δεν ξέρετε τι είναι απομόνωση. Όπου υπήρξαν ισχυρές κοινωνίες, κυβερνήσεις, θρησκείες, κοινές γνώμες, εν ολίγοις όπου υπήρχε τυραννία, εκεί αυτή μίσησε τον μονήρη φιλόσοφο· γιατί η φιλοσοφία εγκαινιάζει για τον άνθρωπο ένα άσυλο, όπου δεν μπορεί να εισβάλλει καμιά τυραννία, τη σπηλιά του εσώτερου, το λαβύρινθο της καρδιάς: και αυτό δυσαρεστεί τους τυράννους.

Εκεί κρύβονται οι μοναχικοί: εκεί όμως, επίσης, παραμονεύει ο μεγαλύτερος κίνδυνος των μοναχικών. Αυτοί οι άνθρωποι, οι οποίοι έχουν φυγαδεύσει την ελευθερία τους βαθιά μέσα τους, πρέπει επίσης να ζήσουν και προς τα έξω, να γίνουν ορατοί, να αφήσουν να τους δουν οι άλλοι· έχουν αναρίθμητες ανθρώπινες επαφές μέσω της γέννησης, της διαμονής, της εκπαίδευσης, της πατρίδας, της τύχης, της φορτικότητας των άλλων παρομοίως, αναρίθμητες γνώμες θα προϋποτίθενται σ’ αυτούς απλώς επειδή είναι οι επικρατούσες γνώμες· κάθε έκφραση του προσώπου, η οποία δεν είναι άρνηση, ισχύει ως συγκατάνευση· κάθε χειρονομία, η οποία δεν καταστρέφει, θα εκληφθεί ως επιδοκιμασία. Αυτοί οι μονήρεις και ελεύθεροι στο πνεύμα γνωρίζουν ότι διαρκώς, οπουδήποτε, φαίνονται διαφορετικά απ’ ότι σκέφτονται: ενώ τίποτε δεν θέλουν όσο την αλήθεια και την εντιμότητα, γύρω τους υπάρχει ένα δίχτυ από παρανοήσεις· και η ορμητική τους επιθυμία δεν μπορεί να εμποδίζει να ενυπάρχουν, ακόμα και στις δικές τους πράξεις, αναθυμιάσεις από λανθασμένες γνώμες, προσεγγίσεις, μισο–παραχωρήσεις, επιεική σιωπή, εσφαλμένη ερμηνεία.

Το γεγονός αυτό κάνει να σχηματιστεί ένα σύννεφο μελαγχολίας στο μέτωπό τους: γιατί τέτοιες φύσεις μισούν περισσότερο και από τον θάνατο το ότι η επίφαση αποτελεί αναγκαιότητα· κι αυτή η παρατεταμένη πικρία τις κάνει ηφαιστειώδεις και επικίνδυνες. Από καιρό σε καιρό οι άνθρωποι αυτοί εκδικούνται τον εαυτό τους γι’ αυτή τους την εξαναγκαστική απόκρυψη, για την επιφυλακτικότητα που επιβάλλουν στον εαυτό τους. Βγαίνουν έξω από τις σπηλιές τους με τρομερή όψη· τα λόγια και οι πράξεις τους είναι τότε εκρήξεις, και είναι δυνατό να γίνουν οι ίδιοι αιτία του χαμού τους.

Τόσο επικίνδυνα έζησε ο Σοπενχάουερ. Τέτοιοι ακριβώς μοναχικοί έχουν ανάγκη από αγάπη, χρειάζονται συντρόφους, που να είναι μπροστά τους όπως μπροστά στον εαυτό τους, ειλικρινείς και απλοί, συντρόφους στην παρουσία των οποίων να σταματούν οι σπασμοί της σιωπής και της προσποίησης. Αν βγάλετε από τη μέση αυτούς τους συντρόφους, θα δημιουργήσετε έναν αυξανόμενο κίνδυνο• ο Χάινριχ φον Κλάιστ καταστράφηκε απ’ αυτή την έλλειψη της αγάπης, και το τρομερότερο αντίδοτο εναντίον ασυνήθιστων ανθρώπων είναι, ακριβώς, να τους σπρώξεις με τέτοιο τρόπο βαθιά μέσα στον εαυτό τους, ώστε, κάθε φορά, η έξοδός τους από εκεί μέσα να είναι μια έκρηξη ηφαιστείου.

Βέβαια, υπάρχει πάντα ένας ημίθεος, που αντέχει να ζει υπό τόσο φοβερούς όρους, και μάλιστα να ζει νικηφόρα· και αν θέλετε να ακούσετε τα μοναχικά του τραγούδια, ακούστε τη μουσική του Μπετόβεν. […]

Αν μας αρέσει να βλέπουμε κάθε μεγάλο άνθρωπο σαν γνήσιο τέκνο της εποχής του, το οποίο όμως υποφέρει από τις αδυναμίες της βαρύτερα και οδυνηρότερα από όλους τους μικρότερους ανθρώπους, τότε ο αγώνας ενός τέτοιου μεγάλου εναντίον της εποχής του είναι, κατά τα φαινόμενα, μόνον ένας ανόητος και καταστροφικός αγώνας εναντίον του ίδιου του του εαυτού. Μόνον όμως κατά τα φαινόμενα: διότι στο πρόσωπό της εποχής του πολεμά αυτό που τον εμποδίζει να γίνει μεγάλος, κάτι που, γι’ αυτόν, σημαίνει μόνο: να είναι ελεύθερος και αποκλειστικά ο εαυτός του.»

[«Ο Σοπενχάουερ ως εκπαιδευτής»]

Οι ερημίτες της μόρφωσης

«Η πιο φιλαλήθης από όλες τις επιστήμες, η τίμια γυμνή θεά φιλοσοφία, σε τι αφύσικες, τεχνικές και, σε κάθε περίπτωση, ανάξιες καταστάσεις πρέπει να περιπέσει σε μία εποχή που πάσχει από γενική παιδεία! Σ’ έναν τέτοιον κόσμο εξαναγκαστικής εξωτερικής ομοιομορφίας, η φιλοσοφία παραμένει λόγιος μονόλογος του μοναχικού περιπατητή, τυχαίο θήραμα του ατόμου, κρυμμένο μυστικό γραφείο ή ακίνδυνη πολυλογία ανάμεσα σε ακαδημαϊκούς γέροντες και παιδιά. Κανένας δεν μπορεί να εκπληρώσει τον νόμο της φιλοσοφίας στον εαυτό του, κανένας δεν ζει φιλοσοφικά, μ’ εκείνη την απλή αντρίκια πίστη που υποχρέωνε έναν αρχαίο να συμπεριφέρεται σαν στωικός, στην περίπτωση που κάποτε είχε υποσχεθεί πίστη στη Στοά.

Όλο το σύγχρονο φιλοσοφείν είναι πολιτικά και αστυνομικά περιορισμένο από κυβερνήσεις, εκκλησίες, ακαδημίες, ήθη και δειλίες των ανθρώπων στη λόγια εμφάνιση. […] Ναι, μπορεί κανείς να σκέφτεται, να γράφει, να τυπώνει, να συζητά, να διδάσκει φιλοσοφικά – μέχρι εδώ όλα περίπου επιτρέπονται – αλλά στην πράξη, στη λεγόμενη ζωή, τα πράγματα είναι διαφορετικά: εκεί επιτρέπεται πάντα μόνο ένα, και όλα τα άλλα είναι απλώς αδύνατα: έτσι το θέλει η ιστορική παιδεία. Είναι αυτοί ακόμη άνθρωποι, αναρωτιέται κανείς μετά, ή μήπως μόνο μηχανές σκέψης, γραφής και λόγου;»

[«Ωφέλεια και Μειονεκτήματα της Ιστορίας για τη Ζωή»]

«Κάθε μόρφωση που σε κάνει μοναχικό, που προτείνει στόχους πέρα από το χρήμα και την υλική απολαβή, που απαιτεί πολύ χρόνο, αντιμετωπίζεται εχθρικά. […] Στον άνθρωπο γενικά επιτρέπεται το δικαίωμα για τόση μόνο κουλτούρα, όση απαιτεί το συμφέρον της υλικής απολαβής. […]

Θα ήθελες να ζήσεις μια ζωή μοναχική, μακριά απ’ αυτό το πλήθος που εχθρεύεσαι, αντιγράφοντας εμένα και τον τρόπο ζωής μου; Πιστεύεις ότι μπορείς να πετύχεις με ένα μόνο άλμα αυτό που πέτυχα εγώ ύστερα από μακροχρόνιο επίπονο αγώνα: δηλαδή να μπορώ να ζω ως φιλόσοφος; Και δεν φοβάσαι μήπως η μοναξιά σ’ εκδικηθεί; Για προσπάθησε λοιπόν να γίνεις ερημίτης της μόρφωσης – πρέπει να έχει κανείς περίσσιο πλούτο για να μπορεί να ζει για όλους τους άλλους αντλώντας από τον εαυτό του!»

[«Για το Μέλλον των Εκπαιδευτικών Ιδρυμάτων μας»]

Πέρα από την πολιτική και το κράτος

«Εκείνος που έχει μέσα του το φιλοσοφικό πάθος δεν θα έχει πια καθόλου χρόνο για το πολιτικό πάθος και θα προφυλαχθεί από το να διαβάζει κάθε μέρα εφημερίδες ή από το να υπηρετεί ένα κόμμα. […]

Ένας λόγιος δεν μπορεί ποτέ να γίνει φιλόσοφος• διότι ούτε ο ίδιος ο Καντ δεν μπόρεσε να το κάνει, αλλά έμεινε μέχρι τέλους, παρά την γενετήσια ορμή της μεγαλοφυΐας του, στην κατάσταση, θα λέγαμε, μιας χρυσαλίδας. […] Όποιος αφήνει να μπουν έννοιες, παρελθόν, γνώμες, βιβλία ανάμεσα σε αυτόν και στα πράγματα, όποιος επομένως, με την ευρύτερη έννοια, είναι γεννημένος για την ιστορία, δεν θα δει τα πράγματα για πρώτη φορά και, δεν θα είναι ο ίδιος ποτέ ένα τέτοιο, για πρώτη φορά ιδωμένο πράγμα. Και οι δύο αυτές καταστάσεις όμως ανήκουν στον φιλόσοφο, επειδή αυτός πρέπει να αντλήσει από τον εαυτό του τη μεγαλύτερη διδασκαλία και επειδή ο ίδιος χρησιμεύει στον εαυτό του ως εικόνα και την σύντμηση ολόκληρου του κόσμου. Όταν κάποιος βλέπει τον εαυτό του μέσα από ξένες γνώμες, δεν είναι παράξενο αν βλέπει μέσα του μόνον ξένες γνώμες. Και έτσι είναι, ζουν και βλέπουν οι λόγιοι.»

«Αυτοί είναι, λοιπόν, μερικοί από τους όρους υπό τους οποίους μπορεί τουλάχιστον να γεννηθεί η φιλοσοφική μεγαλοφυΐα στην εποχή μας: Ελεύθερος ανδρισμός του χαρακτήρα, πρώιμη γνώση, όχι λόγια εκπαίδευση, όχι στενός πατριωτισμός, κανένας εξαναγκασμός για να κερδίσεις το ψωμί σου, καμία σχέση με το κράτος – κοντολογίς, ελευθερία και πάλι ελευθερία: το ίδιο θαυμαστό και επικίνδυνο στοιχείο, στο οποίο μπόρεσαν να αναπτυχθούν οι Έλληνες φιλόσοφοι.»

[«Ο Σοπενχάουερ ως εκπαιδευτής»]

Κάνοντας τις δικές σου αξιολογήσεις

«Όλες οι ενέργειες ανάγονται σε αξιολογήσεις, όλες οι αξιολογήσεις είναι είτε δικές μας είτε επίκτητες – οι δεύτερες είναι πολύ περισσότερες. Γιατί τις υιοθετούμε; Από φόβο – δηλαδή: θεωρούμε πιο πρόσφορο να προσποιηθούμε ότι είναι δικές μας – και συνηθίζουμε σ’ αυτή την προσποίηση, ώσπου στο τέλος αυτή γίνεται φύση μας.

Δική μας αξιολόγηση: αυτό θέλει να πει, να μετράς ένα πράγμα ανάλογα με την ευχαρίστηση ή τη δυσαρέσκεια που προκαλεί ακριβώς σε ΜΑΣ και σε κανέναν άλλο – κάτι εξαιρετικά σπάνιο!»

[«Χαραυγή»]

Το ελεύθερο πνεύμα

«Ελεύθερο πνεύμα ονομάζεται ο άνθρωπος που σκέφτεται διαφορετικά απ’ ό,τι αναμένεται απ’ αυτόν με βάση την καταγωγή του, τον περίγυρό του, την τάξη του και το λειτούργημά του. Αυτός είναι η εξαίρεση, τα αλυσοδεμένα πνεύματα είναι ο κανόνας• αυτά τον κατηγορούν ότι οι ελεύθερες αρχές του προέρχονται είτε από την επιθυμία να προκαλέσει εντύπωση είτε από την επιθυμία να καταλήξει σε ελεύθερες πράξεις, δηλαδή σε πράξεις ασυμβίβαστες με την καθιερωμένη ηθική. Μερικές φορές επίσης λέγεται ότι αυτή ή εκείνη η ελεύθερη αρχή πρέπει να αποδοθεί σε διαστροφή ή σε υπερδιεγερσιμότητα του μυαλού• αλλά έτσι μιλάει μόνο η κακία, η οποία δεν πιστεύει αυτό που λέει, αλλά θέλει απλώς να πληγώσει: γιατί η ανώτερη καλοσύνη και η οξύτητα του νου του είναι συνήθως γραμμένες στο πρόσωπο του ελεύθερου πνεύματος τόσο ευανάγνωστα που τα αλυσοδεμένα πνεύματα μπορούν να τις καταλάβουν αρκετά καλά. […]

Στην περίπτωση της γνώσης της αλήθειας, εκείνο που μετράει είναι το αν την έχει κανείς, όχι το από ποιες αφορμές την επιζητεί ή το από ποιους δρόμους τη βρήκε. Αν τα ελεύθερα πνεύματα έχουν δίκιο, τα αλυσοδεμένα έχουν άδικο, ανεξάρτητα από το αν τα πρώτα έφτασαν στην αλήθεια μέσω της ανηθικότητας και τα δεύτερα στην αναλήθεια μέσω της ηθικότητας.

Όπως κι αν έχει το πράγμα όμως, αυτό που χαρακτηρίζει το ελεύθερο πνεύμα δεν είναι το ότι έχει πιο σωστές απόψεις, αλλά το ότι έχει απελευθερωθεί από την παράδοση, είτε με επιτυχία είτε με αποτυχία. Συνήθως όμως, έχει την αλήθεια με το μέρος ή τουλάχιστον το πνεύμα της αναζήτησης της αλήθειας: ζητάει λόγους, ενώ οι άλλοι ζητούν πίστη.

Το αλυσοδεμένο πνεύμα παίρνει μια θέση όχι από λόγους, αλλά από συνήθεια• είναι παραδείγματος χάριν χριστιανός, όχι επειδή έχει βαθιά γνώση των διαφόρων θρησκειών κι έχει διαλέξει μιαν απ’ αυτές• είναι Εγγλέζος, όχι επειδή έχει αποφασίσει να πάρει το μέρος της Αγγλίας: συνάντησε τον χριστιανισμό και την αγγλοσύνη και τις υιοθέτησε δίχως λόγους, όπως ο άντρας που γεννιέται σε μια οινοπαραγωγική χώρα και γίνεται πότης κρασιού. Αργότερα, όταν θα είναι χριστιανός ή Εγγλέζος, μπορεί ίσως να επινοήσει κάποιους λόγους ευνοϊκούς προς τις συνήθειές του• αλλά ακόμη κι αν απορρίπτονται αυτοί οι λόγοι, αυτός, στη γενική θέση του, δεν απορρίπτεται. Αναγκάστε ένα αλυσοδεμένο πνεύμα να εκθέσει τους λόγους του κατά της διγαμίας παραδείγματος χάριν, και θα ανακαλύψετε αν ο άγιος ζήλος του υπέρ της μονογαμίας στηρίζεται σε λόγους ή σε κεκτημένη συνήθεια.

Η κεκτημένη εξοικείωση με πνευματικές αρχές δίχως λόγους ονομάζεται πίστη.»

[«Ανθρώπινο, πάρα πολύ Ανθρώπινο»]

Εμείς οι απάτριδες

«Εμείς οι απάτριδες. – ανάμεσα στους σημερινούς Ευρωπαίους δεν λείπουν εκείνοι που έχουν το δικαίωμα να αυτοαποκαλούνται απάτριδες με μία χαρακτηριστική και τιμητική έννοια – σε αυτούς ακριβώς συνιστώ θερμά τη μυστική μου σοφία και gaya scienza! […]

Εμείς τα παιδιά του μέλλοντος, πώς είναι δυνατόν να νιώσουμε σαν στο σπίτι μας μέσα σε αυτό το σήμερα! Νιώθουμε αντιπάθεια για όλα τα ιδανικά τα οποία μπορούν να κάνουν κάποιον να νιώσει σαν στο σπίτι του ακόμη και σε αυτή την εύθραυστη, τσακισμένη, μεταβατική περίοδο. […] Δεν διατηρούμε τίποτα. Ούτε θέλουμε να επιστρέψουμε σε κανένα παρελθόν. Δεν είμαστε κατά κανέναν τρόπο “φιλελεύθεροι”. Δεν δουλεύουμε για την “πρόοδο”. […] Δεν είμαστε φιλάνθρωποι. Δεν θα τολμούσαμε ποτέ να επιτρέψουμε στον εαυτό μας να μιλήσει για την “αγάπη του για την ανθρωπότητα” – κανένας από μας δεν είναι αρκετά θεατρίνος για κάτι τέτοιο! […]

Όχι, εμείς δεν αγαπάμε την ανθρωπότητα. Από την άλλη μεριά όμως δεν είμαστε αρκετά “γερμανοί”, με την έννοια με την οποία χρησιμοποιείται συνεχώς σήμερα η λέξη “γερμανός”, ώστε να μπορούμε να γίνουμε φερέφωνα του εθνικισμού και του φυλετικού μίσους και να χαιρόμαστε με την εθνικιστική ψώρα της καρδιάς και του δηλητηριασμού του αίματος, που κάνουν σήμερα τους λαούς της Ευρώπης να στήνουν σύνορα και να οχυρώνονται σαν να πρόκειται για καραντίνα. Γι’ αυτό το πράγμα είμαστε πολύ απροκατάληπτοι, πολύ κακοί, πολύ κακομαθημένοι, πολύ καλά πληροφορημένοι, πολύ “ταξιδεμένοι”: Προτιμάμε να ζούμε σε βουνά, χώρια, παράκαιρα, σε περασμένους ή μελλοντικούς αιώνες, έστω και για να γλιτώσουμε από τη βουβή λύσσα στην οποία θα καταδικαζόσασταν ως μάρτυρες μιας πολιτικής που ερημώνει το γερμανικό πνεύμα και πού είναι, άλλωστε, μικροπολιτική: Προκειμένου να κρατήσει το ίδιο της το δημιούργημα έτσι ώστε να μην γκρεμιστεί αμέσως αυτό, δεν της είναι απαραίτητο να το φυτέψεις ανάμεσα σε δύο θανάσιμα μίση; Δεν είναι αναγκασμένη να θέλει τη διαιώνιση του χωρισμού της Ευρώπης σε πολλά μικρά κράτη;…

Εμείς οι απάτριδες είμαστε πολύ πολύμορφοι και ανάμεικτοι ως προς τη φυλή και την καταγωγή μας και για αυτό δεν νιώθουμε τον πειρασμό να συμμετάσχουμε στον ψευδολόγο φυλετικό αυτοθαυμασμό και στην απρέπεια που επιδεικνύονται σήμερα στη Γερμανία ως διακριτικό σημάδι του γερμανικού τρόπου σκέψης. […]

Είμαστε, με μία λέξη – και ας είναι αυτή λόγος τιμής μας! – καλοί Ευρωπαίοι, οι κληρονόμοι της Ευρώπης, οι πλούσιοι, αυτοί που έχουν πάρει πάρα πολλά άλλα και έχουν αναλάβει τις περισσότερες υποχρεώσεις, οι κληρονόμοι των χιλιάδων χρόνων του ευρωπαϊκού πνεύματος. Ως τέτοιοι, έχουμε ξεπεράσει τον χριστιανισμό και νιώθουμε απέχθεια γι’ αυτόν – επειδή ακριβώς μεγαλώσαμε από αυτόν, επειδή οι πρόγονοί μας ήταν χριστιανοί με ριζική χριστιανική εντιμότητα: Για την πίστη τους θυσίαζαν πρόθυμα την περιουσία και το αίμα τους, την κατάστασή τους και τη γη των πατέρων τους. Εμείς – κάνουμε το ίδιο. Αλλά γιατί; Για την απιστία μας; Όχι, ξέρετε κάτι καλύτερο από αυτό, φίλοι μου! Το κρυμμένο Ναι μέσα σας είναι πιο δυνατό από όλα τα Όχι και Ίσως που αρρωσταίνουν εσάς και την εποχή σας. Και όταν πρέπει να πάρετε τις θάλασσες, εσείς μετανάστες, τότε και σας επίσης σας αναγκάζει να το κάνετε αυτό – μία πίστη!…»

[«Πέρα από το Καλό και το Κακό»]

Ο φιλόσοφος που ζει πέρα από την εποχή του

«Μου φαίνεται ολοένα και περισσότερο βέβαιο πως ο φιλόσοφος, ως αναγκαίος άνθρωπος του αύριο και του μεθαύριο, βρήκε και ήταν υποχρεωμένος να βρει πάντα τον εαυτό του σε αντίθεση με το σήμερα στο οποίο ζούσε: Εχθρός του ήταν πάντα το ιδεώδες του σήμερα. Μέχρι τώρα, αυτοί οι εξαιρετικοί προωθητές του ανθρώπου, που ονομάζονται φιλόσοφοι, και που σπάνια ένιωσαν οι ίδιοι φίλοι της σοφίας, αλλά μάλλον δυσάρεστοι τρελοί και επικίνδυνα ερωτηματικά – βρήκαν ως καθήκον τους, ως σκληρό, αθέλητο, αναπόφευκτο καθήκον τους, αλλά και ως μεγαλείο του καθήκοντός τους, το να είναι η κακή συνείδηση της εποχής τους.

Βάζοντας το ανατομικό νυστέρι ακριβώς στο στήθος των αρετών της εποχής, πρόδωσαν τον δικό τους μυστικό: να γνωρίσουν ένα καινούργιο μεγαλείο του ανθρώπου, έναν καινούργιο ανεξερεύνητο δρόμο για τη διεύρυνσή του.

Κάθε φορά ανακάλυπταν πόσο πολλή υποκρισία, νωθρότητα, πόσο πολύ ψέμα, ήταν κρυμμένο κάτω από τον πιο αξιοσέβαστο τύπο της συγκαιρινής τους ηθικής, πόσο πολύ αρετή είχε παραζήσει. […] Απέναντι σε έναν κόσμο μοντέρνων ιδεών, που θα ήθελε να εξορίσει τον καθένα σε μία γωνιά και ειδικότητα, ένας φιλόσοφος θα υποχρεωνόταν να δει το μεγαλείο του ανθρώπου ακριβώς στην έκταση και την πολυειδία της, στην ολότητά της μέσα στην πολλαπλότητα.

Σήμερα το γούστο της εποχής και η αρετή της εποχής αδυνατίζουν και συσκοτίζουν τη θέληση, τίποτε δεν είναι τόσο επίκαιρο όσο η αδυναμία της θέλησης: Κατά συνέπεια, στο ιδεώδες του φιλοσόφου, ακριβώς η δύναμη της θέλησης, η σκληρότητα και η ικανότητα για μακρόχρονες αποφάσεις πρέπει να αποτελούν μέρος της έννοιας “μεγαλείο”. […]

Σήμερα, όταν μόνο το αγελαίο ζώο απολαμβάνει τιμές και απονέμει τιμές στην Ευρώπη, όταν η “ισότητα των δικαιωμάτων” μπορεί πάρα πολύ εύκολα να μετατραπεί σε ισότητα στην αδικία – εννοώ σε ένα γενικό πόλεμο εναντίον καθετί σπάνιου, ξένου, προνομιούχου, εναντίον του ανώτερου ανθρώπου, της ανώτερης ψυχής, του ανωτέρου καθήκοντος, της ανώτερης ευθύνης, της δημιουργικής πληρότητας δύναμης και κυριαρχίας – σήμερα, το να είσαι ευγενής, το να θέλεις να είσαι ο εαυτός σου, το να μπορείς να είσαι διαφορετικός, το να είσαι ανεξάρτητος και το να έχεις την ανάγκη για ευθύνη του εαυτού σου είναι πράγματα που ανήκουν στην έννοια “μεγαλείο”. Και ο φιλόσοφος θα μαρτυρήσει κάτι από το δικό του ιδανικό όταν διαβεβαιώνει: “Μεγαλύτερος θα είναι εκείνος που θα μπορεί να είναι ο πιο μοναχικός, ο πιο κρυμμένος, ο πιο αποκλίνων, ο άνθρωπος Πέρα από το καλό και το κακό, ο κύριος των αρετών του, ο πιο πλούσιος σε θέληση. Αυτό θα ονομάζεται μεγαλείο.»

[«Πέρα από το Καλό και το Κακό»]

Για την αξία του χορού

«Έχουμε διαφορετικές ανάγκες, διαφορετική ανάπτυξη και διαφορετική πέψη. Πόσα χρειάζεται ένα πνεύμα για να τραφεί – γι’ αυτό δεν υπάρχει φόρμουλα. Αν το γούστο του όμως κλίνει στην ανεξαρτησία, στις περιπλανήσεις, ίσως στις περιπέτειες, για τις οποίες είναι φτιαγμένοι μόνο οι πιο σβέλτοι, προτιμά να ζει ελεύθερο με λιγότερη τροφή παρά ανελεύθερο με την κοιλιά πρησμένη. Αυτό που θέλει ένας καλός χορευτής από την τροφή του δεν είναι το πάχος, αλλά η μεγαλύτερη δυνατή ευλυγισία και δύναμη – και δεν ξέρω τι παραπάνω θα μπορούσε να θέλει το πνεύμα ενός φιλοσόφου από το να γίνει ένας καλός χορευτής. Γιατί ο χορός είναι το ιδανικό του, η τέχνη του, και, τέλος, η μόνη του ευσέβεια, η “θεία λατρεία” του…»

[«Η Χαρούμενη Επιστήμη»]

Αφορισμοί

«Πόσο λίγο θεωρεί το ελεύθερο πνεύμα περιφρονητέα την αλλαγή των γνωμών του καθ’ εαυτήν! Αντίστροφα, πόσο τιμά την ικανότητα να αλλάζει τις γνώμες του, μια σπάνια και υψηλή διάκριση, ιδίως όταν τη διατηρεί ως τα γεράματά του!»

[«Χαραυγή»]

«Μέσα στη μοναξιά ο μοναχικός αναλώνει τον εαυτό του, μέσα στο πλήθος το πλήθος τον αναλώνει. Διαλέξτε τώρα.»

[«Ανθρώπινο, πάρα πολύ Ανθρώπινο»]

«Κοίτα! Κοίτα! Τρέχει μακριά από τους ανθρώπους – αλλά αυτοί τον ακολουθούν, επειδή τρέχει μπροστά τους: τόσο πολύ είναι αυτοί αγέλη!»

[«Η Χαρούμενη Επιστήμη»]

«Δεν θέλω να μιμούνται το παράδειγμά μου – θέλω να διαμορφώνει ο καθένας το δικό του παράδειγμα, όπως κάνω εγώ.»

[«Η Χαρούμενη Επιστήμη»]

«Γι’ αυτό πηγαίνω στη μοναξιά – για να μην πίνω από τις στέρνες που είναι για όλους. Ύστερα από λίγο, αισθάνομαι σαν να ήθελε κάποιος να με εξορίσει από τον εαυτό μου και να μου κλέψει την ψυχή – και γίνομαι κακός με όλους και τους φοβάμαι όλους.»

[«Χαραυγή»]

«Σιγά σιγά φωτίστηκα για την πιο καθολική έλλειψη της παιδείας και της αγωγής μας: κανένας δεν μαθαίνει, κανένας δεν επιδιώκει, κανένας δεν διδάσκει – να αντέχουμε τη ΜΟΝΑΞΙΑ.»

[«Χαραυγή»]

Ο περιπλανώμενος

«Εκείνος που έχει φτάσει μόνον εν μέρει στην ελευθερία του Λόγου, δεν μπορεί να νιώσει διαφορετικά πάνω στη γη παρά σαν περιπλανώμενος – αν και όχι σαν περιπλανώμενος που κατευθύνεται σε έναν τελικό σκοπό, γιατί κάτι τέτοιο δεν υπάρχει. Αλλά θέλει να παρατηρεί και έχει τα μάτια του ανοιχτά για καθετί που συμβαίνει πραγματικά στον κόσμο• γι’ αυτό δεν πρέπει να συνδέσει πολύ την ψυχή του μ’ οποιοδήποτε μεμονωμένο πράγμα• πρέπει να υπάρχει μέσα του κάτι περιπλανώμενο, που χαίρεται με την αλλαγή και την προσωρινότητα. Σίγουρα, ένας τέτοιος άνθρωπος έχει κακές νύχτες, όταν είναι κουρασμένος και βρίσκει κλειστές τις πύλες της πόλης που έπρεπε να του προσφέρει ανάπαυση• ίσως μάλιστα, όπως στην Ανατολή, η έρημος φτάνει ως την πύλη• σαρκοφάγα θηρία ουρλιάζουν άλλοτε μακριά άλλοτε κοντά• ένας δυνατός αέρας σηκώνεται• ληστές του κλέβουν τα υποζύγιά του. Τότε η φοβερή νύχτα πέφτει πάνω του σαν δεύτερη έρημος πάνω από την έρημο και η καρδιά του κουράζεται από την περιπλάνηση.

Όταν ανατέλλει αργότερα ο πρωινός ήλιος, λάμποντας όπως μια θεότητα της οργής, και η πόλη ανοίγει τις πύλες της, βλέπει αυτός στα πρόσωπα των κατοίκων της ίσως περισσότερη έρημο, βρομιά, απάτη, αβεβαιότητα απ’ όση έξω απ’ τις πύλες – και η μέρα είναι σχεδόν χειρότερη απ’ τη νύχτα.

Αυτό μπορεί να συμβεί κάποτε στον περιπλανώμενο• μα τότε έρχονται, ως ανταμοιβή, τα γεμάτα τέρψεις πρωινά άλλων τόπων και ημερών, όπου βλέπει αυτός, καθώς βγαίνει το φως, τα σμήνη των Μουσών να χορεύουν ψηλά και κοντά, μέσα στην καταχνιά του βουνού• ύστερα, περπατάει ήσυχα, μέσα στην ισορροπία της προμεσημβρινής του ψυχής, κάτω από δέντρα, από των οποίων τις κορυφές και τις κρυψώνες των φυλλωμάτων τους μόνο καλά και φωτεινά πράγματα πέφτουν κάτω, κοντά του, τα δώρα όλων εκείνων των ελεύθερων πνευμάτων, που νιώθουν σαν στο σπίτι τους στο βουνό, στο δάσος και στη μοναξιά, και που είναι, σαν αυτόν, με τον άλλοτε χαρούμενο και άλλοτε στοχαστικό τρόπο τους, περιπλανώμενοι και φιλόσοφοι. Γεννημένοι από τα μυστήρια της αυγής, αναλογίζονται πως μπορεί να έχει η μέρα μια τόσο καθαρή, διαφανή, εκλαμπρυμένη, ευδιάθετη όψη ανάμεσα στις δέκα και δώδεκα η ώρα: αναζητούν τη φιλοσοφία της προ μεσημβρίας.»

[«Ανθρώπινο, πάρα πολύ Ανθρώπινο»]

Στάσεις απέναντι στη μοναξιά

«Στην πιο μακρόχρονη περίοδο της ανθρωπότητας δεν ήταν τίποτε πιο τρομερό από το να νιώθεις πως είσαι μόνος σου. Να ‘σαι μόνος, να έχεις έναν ιδιαίτερο τρόπο να αισθάνεσαι, να μην υπακούς ούτε να κυριαρχείς, να ‘σαι άτομο – αυτό άλλοτε δεν ήταν ευχαρίστηση, αλλά τιμωρία. Ήσουν καταδικασμένος σε ατομικότητα. Η ελευθερία της σκέψης θεωρούνταν η καθαυτό δυσκολία. Ενώ εμείς αισθανόμαστε το νόμο και την ένταξη ως εξαναγκασμό και στέρηση, οι παλιότεροι αισθάνονταν τον εγωισμό ως κάτι οδυνηρό, πραγματική συμφορά. Το να ‘σαι ο εαυτός σου, το να εκτιμάς τον εαυτό σου ανάλογα με τα δικά σου μέτρα και σταθμά – αυτό αντέβαινε στο γούστο εκείνες τις μέρες. Η κλήση να το κάνεις αυτό θεωρούνταν σίγουρα τρέλα – γιατί το να ‘σαι μόνος συνδεόταν με κάθε αθλιότητα και κάθε φόβο.

Εκείνες τις μέρες, η “ελεύθερη βούληση” γειτόνευε πολύ με την κακή συνείδηση. Και όσο πιο ανελεύθερες ήταν οι πράξεις σου και όσο πιο πολύ εκφραζόταν σε μία πράξη το αγελαίο ένστικτο και όχι το προσωπικό αίσθημα, τόσο πιο ηθικός ένιωθες. Ό,τι έβλαπτε την αγέλη, ανεξάρτητα από το αν το ήθελε ή δεν το ήθελε το άτομο, προκαλούσε τύψεις στο άτομο.

Σε αυτό ακριβώς το σημείο αλλάξαμε περισσότερο την κρίση μας.»

[«Η Χαρούμενη Επιστήμη»]

 

Ο δρόμος που οδηγεί στον εαυτό σου

«Ακόμη και αν το μέλλον δεν μας άφηνε να ελπίζουμε τίποτα – η ιδιόμορφη ύπαρξή μας ακριβώς σ’ αυτό το τώρα μας ενθαρρύνει πιεστικότατα να ζήσουμε συμφώνα με τον δικό μας νόμο και μέτρο: αυτό το ανεξήγητο πράγμα, το ότι ζούμε ακριβώς σήμερα, ενώ είχαμε άπειρο χρόνο για να γεννηθούμε, το ότι δεν κατέχουμε τίποτε άλλο από ένα βραχύτατο σήμερα και πρέπει μέσα σ’ αυτό να δείξουμε γιατί και προς τι γεννηθήκαμε τώρα ακριβώς. Οφείλουμε να αναλάβουμε απέναντι στον εαυτό μας την ευθύνη της ύπαρξής μας· συνεπώς, θέλουμε επίσης να αποκαλύψουμε τους πραγματικούς πηδαλιούχους αυτής της ύπαρξης και να μην επιτρέψουμε να μοιάζει αυτή με μια στερούμενη σκέψεως σύμπτωση. Πρέπει να την αντιμετωπίσουμε τολμηρά και ριψοκίνδυνα: αφού, ό,τι και να συμβεί, είμαστε υποχρεωμένοι πάντα να τη χάνουμε.

Γιατί να κρεμόμαστε απ’ αυτό τον σβώλο γης, από εκείνο το επάγγελμα, γιατί να ακούμε προσεκτικά ό,τι λέει ο γείτονας; Είναι τόσο επαρχιώτικο να υποχωρείς σε γνώμες οι οποίες παύουν να είναι δεσμευτικές μόλις διακόσια μίλια μακριά. Ανατολή και Δύση είναι γραμμές με κιμωλία, που κάποιος μας τις ζωγράφισε μπρος στα μάτια μας, για να περιπαίξει τη δειλία μας. Θέλω να κάνω μια προσπάθεια να φτάσω στην ελευθερία, μονολογεί η νεανική ψυχή· και σ’ αυτό μέλλει να την εμποδίσει το ότι δυο έθνη τυχαίνει να μισούνται και να πολεμούν το ένα το άλλο ή το ότι μια θάλασσα βρίσκεται ανάμεσα σε δυο κομμάτια γης ή το ότι γύρω της διδάσκεται μια θρησκεία, η οποία δεν υπήρχε βέβαια πριν από δυο χιλιάδες χρόνια. Όλα αυτά δεν είσαι εσύ, λέει στον εαυτό της. Κανένας δεν μπορεί να χτίσει για σένα τη γέφυρα, πάνω στην οποία ακριβώς πρέπει να περάσεις το ποτάμι της ζωής· κανένας εκτός από σένα.

Υπάρχουν, όντως, αναρίθμητα μονοπάτια και γέφυρες και ημίθεοι, που θέλουν να σε περάσουν από το ρεύμα αυτό· μόνον όμως με τίμημα τον εαυτό σου: θα έβαζες ενέχυρο τον εαυτό σου και θα τον έχανες.

Στον κόσμο υπάρχει ένας μόνο δρόμος, που άλλος εκτός από σένα δεν μπορεί να τον διαβεί: που οδηγεί; Μη ρωτάς, προχώρα. Ποιος ήταν εκείνος, που ξεστόμισε τη φράση: “ποτέ ένας άνθρωπος δεν σηκώνεται ψηλότερα, όσο όταν δεν ξέρει προς τα που μπορεί ο δρόμος του ακόμα να τον πάει”;»

[«Ο Σοπενχάουερ ως εκπαιδευτής»]

Εαυτο-ικανοποίηση

«Μόνο ένα πράγμα είναι απαραίτητο: να μπορέσει ένας άνθρωπος να ικανοποιηθεί με τον εαυτό του, είτε μέσω της μίας είτε μέσω της άλλης ποίησης και τέχνες – μόνο τότε είναι άνθρωπος ανεκτός στη θέα! Όποιος δεν είναι ικανοποιημένος με τον εαυτό του, είναι συνεχώς έτοιμος για εκδίκηση, και εμείς οι άλλοι θα είμαστε τα θύματά του, έστω και αν πρέπει απλώς να υπομένουμε το άσχημο θέαμά του. Γιατί η θέα της ασχήμιας σε κάνει κακό και μελαγχολικό.»

[«Η Χαρούμενη Επιστήμη»]

Να δίνεις στον εαυτό σου τους σκοπούς σου

«Στο άτομο, εφόσον θέλει την ευτυχία του, δεν πρέπει να δίνουμε οδηγίες για τον δρόμο που οδηγεί στην ευτυχία: διότι η ατομική ευτυχία ξεπηδά από ιδιαίτερους, άγνωστους νόμους• οι οδηγίες που δίνονται από έξω την εμποδίζουν και της βάζουν φραγμό.

Οι οδηγίες που ονομάζονται «ηθικές» κατευθύνονται στην πραγματικότητα εναντίον των ατόμων και δεν θέλουν καθόλου την ευτυχία τους. Εξίσου λίγο σχετίζονται οι οδηγίες αυτές με την «ευτυχία και την ευημερία της ανθρωπότητας» – διότι είναι εντελώς αδύνατο να συνδεθούν οι λέξεις αυτές με αυστηρές έννοιες και ακόμη περισσότερο να χρησιμοποιηθούν σαν πολικοί αστέρες στον σκοτεινό ωκεανό των ηθικών βλέψεων.

Δεν είναι αλήθεια αυτό που λέει η προκατάληψη, ότι δηλαδή η ηθικότητα είναι πιο ευνοϊκή για την ανάπτυξη του λογικού απ’ ό,τι η μη ηθικότητα. Δεν είναι αλήθεια ότι ο ασύνειδος σκοπός στην εξέλιξη κάθε συνειδητού όντος (ζώου, ανθρώπου, ανθρωπότητας κτλ.) είναι η «ύψιστη ευτυχία» του: σε όλα τα στάδια της εξέλιξης υπάρχει μάλλον μια ιδιαίτερη και ασύγκριτη ευτυχία, ούτε υψηλή ούτε χαμηλή, αλλά ακριβώς ατομική. Η εξέλιξη δεν θέλει την ευτυχία αλλά την εξέλιξη και τίποτε παραπάνω.

Μόνον αν είχε η ανθρωπότητα έναν γενικά αναγνωρισμένο σκοπό, θα μπορούσε κανείς να προτείνει «ότι πρέπει να δρούμε έτσι και έτσι»: για την ώρα τέτοιος σκοπός δεν υπάρχει. Άρα δεν πρέπει να συσχετίζουμε τις απαιτήσεις της ηθικής με την ανθρωπότητα, διότι αυτό είναι παραλογισμός και παιδιάρισμα.

Να συστήσουμε έναν σκοπό στην ανθρωπότητα είναι κάτι εντελώς διαφορετικό: διότι ο σκοπός συλλαμβάνεται τότε ως κάτι που εξαρτάται από την προαίρεσή μας• αν υποτεθεί ότι θα ταίριαζε στην ανθρωπότητα, τότε αυτή θα μπορούσε να δώσει στον εαυτό της και έναν ηθικό νόμο, και πάλι κατά την προαίρεσή της. Μέχρι τώρα όμως, ο ηθικός νόμος έπρεπε να στέκει πάνω από την προαίρεση: οι άνθρωποι δεν ήθελαν να δώσουν στον εαυτό τους αυτό τον νόμο, αλλά να τον πάρουν από κάπου ή να τον βρουν κάπου ή να τους τον έχουν επιβάλλει από κάπου.»

[«Χαραυγή»]

Όχι να μάθεις τον εαυτό σου – μα να ΓΙΝΕΙΣ ένας εαυτός

«Οι δραστήριες και πετυχημένες φύσεις, δεν ενεργούν σύμφωνα με το αξίωμα “γνώθι σαυτόν”, αλλά σαν να έβλεπαν να διαγράφεται μπροστά τους η εντολή: “Να θέλεις έναν εαυτό, άρα να γίνεις ένας εαυτός”. Η μοίρα μοιάζει να τους αφήνει πάντα την εκλογή• ενώ οι μη δραστήριοι και θεωρητικοί σκέφτονται πάνω σε αυτό που έχουν ήδη διαλέξει, μία φορά, τότε που εισήλθαν στη ζωή.»

[«Ανθρώπινο, πάρα πολύ Ανθρώπινο»]

Στα πλοία!

«Αφήσαμε τη γη και ανεβήκαμε στο πλοίο! Κόψαμε τις γέφυρες πίσω μας – και ακόμη περισσότερο αφήσαμε τη γη πίσω μας. Και τώρα, καραβάκι, πρόσεξε! Δίπλα σου είναι ο ωκεανός: δεν μουγκρίζει πάντα, είναι αλήθεια, και μερικές φορές απλώνεται σαν μετάξι και χρυσάφι και ονειροπόλημα καλοσύνης. Μα θα ‘ρθουν οι ώρες που θα καταλάβεις πως είναι απέραντος και πως τίποτε δεν είναι πιο φοβερό από την απεραντοσύνη.

Ω, φτωχό πουλί που ένιωθες ελεύθερο και τώρα χτυπιέσαι στα κάγκελα αυτού του κλουβιού! Αλίμονό σου αν σε πιάσει νοσταλγία για τη στεριά, σαν να υπήρχε εκεί πιο πολύ ελευθερία: γιατί τώρα δεν υπάρχει πια “στεριά”!»

[«Η Χαρούμενη Επιστήμη»]

«Ας δούμε πώς επηρεάζεται κάθε άτομο από μία συνολική φιλοσοφική δικαίωση του τρόπου να ζει και να σκέφτεται: την αντιλαμβάνεται σαν ήλιο που λάμπει μονάχα γι’ αυτό και του χαρίζει ζεστασιά, ευλογίες και γονιμότητα. Το κάνει ανεξάρτητο από τον έπαινο και τη μομφή, αύταρκες, πλούσιο, σπάταλο από ευτυχία και καλή θέληση. Αδιάκοπα ανασχηματίζει το κακό σε καλό, κάνει όλες τις δυνάμεις να ανθίζουν και να ωριμάζουν και δεν επιτρέπει στα μικρά και μεγάλα αγριόχορτα της θλίψης και της αθυμίας να ξεμυτίσουν καθόλου.

Πώς θα ‘θελα να δημιουργηθούν πολλοί τέτοιοι καινούργιοι ήλιοι! Ακόμη και ο κακός, ακόμη και ο δυστυχισμένος, ακόμη και ο άνθρωπος που αποτελεί εξαίρεση – όλοι πρέπει να έχουν τη δική τους φιλοσοφία, το δικό τους δίκαιο, το δικό τους ηλιοφωτο! Αυτό που τους χρειάζεται δεν είναι ο οίκτος! Πρέπει να ξεμάθουμε αυτή την αλαζονική ιδέα, μόλο που η ανθρωπότητα ξόδεψε μέχρι τώρα πολύ χρόνο για να τη μάθει και να την εφαρμόσει στην πράξη. Αυτό που χρειάζονται οι άνθρωποι αυτοί δεν είναι οι εξομολογητές, οι εξορκιστές των ψυχών και οι χορηγοί άφεσης αμαρτιών! Αυτό που χρειάζονται είναι μία καινούργια δικαιοσύνη! Και ένα καινούριο σύνθημα! Και καινούργιους φιλοσόφους! Η ηθική γη είναι κι αυτή στρογγυλή σαν την άλλη! Έχει κι αυτή τους αντίποδές της! Κι οι αντίποδες έχουν δικαίωμα να υπάρχουν! Υπάρχει ακόμη ένας κόσμος που πρέπει να ανακαλυφθεί – και παραπάνω από ένας!

Στα πλοία, φιλόσοφοι!»

[«Η Χαρούμενη Επιστήμη»]

Επίμετρο και βιβλιογραφία

Εδώ τελειώνει το πρώτο μέρος της σειράς αφιερώματων μας στον Φρίντριχ Νίτσε. Και αν, διαβάζοντας το κείμενο, ακούσατε ν’ αντηχεί κάπου μακριά ήχος που μοιάζει με κύματα που αφρίζουν σε κάποια θαλασσοδαρμένη ακτή – τότε κάνατε σωστή ανάγνωση! Μείνετε συντονισμένοι για τη συνέχεια των παρουσιάσεών μας.

Η μετάφραση όλων των αποσπασμάτων είναι του Ζήση Σαρίκα, πλην των αποσπασμάτων της «Χαρούμενης Επιστήμης», που είναι σε μετάφραση Λίλας Τρουλινου.

Βιβλιογραφία και χρονολογίες έκδοσης:

«Για το Μέλλον των Εκπαιδευτικών Ιδρυμάτων μας», 1872, διάλεξη, περιλαμβάνεται στα «Κείμενα της Νεότητας»

«Ωφέλεια και Μειονεκτήματα της Ιστορίας για τη Ζωή» [Friedrich Nietzsche, “Vom Nutzen und Nachteil der Historie für das Leben”, από το «Παράκαιροι Στοχασμοί», “Untimely Meditations”, “Unzeitgemässe Betrachtungen”, 1874]

«Ο Σοπενχάουερ ως εκπαιδευτής» [Friedrich Nietzsche, “Schopenhauer als Erzieher”, από το «Παράκαιροι Στοχασμοί», “Untimely Meditations”, “Unzeitgemässe Betrachtungen”, 1874]

«Ανθρώπινο, πάρα πολύ Ανθρώπινο» [Friedrich Nietzsche, “Human, All Too Human: A Book for Free Spirits” (“Menschliches, Allzumenschliches: Ein Buch für freie Geister”)
1878–80]

«Χαραυγή», Friedrich Nietzsche, “Morgenröte – Gedanken über die moralischen Vorurteile” / “The Dawn of Day” or “Dawn” or “Daybreak”, 1881]

«Η Χαρούμενη Επιστήμη» (Η Χαρούμενη Γνώση) [Friedrich Nietzsche, “Die fröhliche Wissenschaft” / The Gay Science or The Joyful Wisdom, 1882]

«Πέρα από το Καλό και το Κακό» [Friedrich Nietzsche, “Jenseits von Gut und Böse: Vorspiel einer Philosophie der Zukunft”/ Beyond Good and Evil: Prelude to a Philosophy of the Future, 1886]

Παρουσίαση και σχεδιασμός αρχικού σκίτσου: Το Φονικό Κουνέλι, Απρίλης 20.