Οι 50 Καλύτερες Ταινίες του Φιλμ Νουάρ… Μέρος 1

Οι Γάλλοι στη διάρκεια της δεκαετίας του 60 το ονόμασαν “μαύρο φιλμ”. Ήταν ένα μπάσταρδο που για δύο δεκαετίες αλώνιζε τα σκιερά κινηματογραφικά στενά στις πίσω γειτονιές των ΗΠΑ. Τις γειτονιές που δεν μιλάνε για ευημερία και πρόοδο και δεν υμνούν την παντοδυναμία της αναδυόμενης πολιτικής υπερδύναμης των καιρών. Επιλέγουν τα σκοτεινά σημεία, ξεδιπλώνουν αφανέρωτες ψυχικές ορμές, δεν ηθικολογούν, δεν γνωρίζουν από happy ending. Ο έρωτάς τους μπολιάζεται με δισυπόστατα χαμόγελα. Οι ήρωές τους μεταμορφώνονται σε αρπακτικά. Οι γυάλινες πολιτείες τους μοιάζουν με ζούγκλες. This is not a fairytale, this ain’ t Hollywood – και αν αναζητείς ιππότες σε αστραφτερές πανοπλίες, ψάξε αλλού. Αυτό το μπάσταρδο βρίσκεται πέρα από το καλό και το κακό.

Αυτό το μπάσταρδο έζησε 20 χρόνια δίχως όνομα – μέχρι που οι Γάλλοι το αγάπησαν, το υιοθέτησαν και του προσέδωσαν μία συνεκτική ταυτότητα. Και έτσι, ετεροχρονισμένα, δύο δεκαετίες μετά την εμφάνισή του, προσδόθηκε η ονομασία “Film Noir” σ’ ένα μεγάλο εύρος ταινιών που αποκάλυπταν ένα άλλο πρόσωπο της αναδυόμενης μεταπολεμικής ευημερίας. Το Φιλμ Νουάρ υπήρξε ο σκοτεινός κινηματογραφικός καθρέφτης του δυτικού πολιτισμού.

Στο σημερινό αφιέρωμα θα σου μιλήσω για το φιλμ νουάρ. Είναι ένα αφιέρωμα που ζέχνει ποτό και άρωμα κάποιας γυναίκας που γνωρίζει να πουλάει μονάκριβα χαμόγελα. Θα υποδυθώ τον ρόλο ενός χαρακτήρα των καιρών. Και σαν πρωταγωνιστής κάποιου ανάλογου έργου, περιφρονώ κάθε γλυκανάλατο ρομαντισμό και βυθίζω πρόθυμα τα χέρια μου στη χρυσή άμμο της διαφθοράς. Δεν αποτελώ πρότυπο και δεν με ενδιαφέρει κάτι τέτοιο. Είμαι ερευνητής, όχι παιδαγωγός. Βλέπω στις κλειδαρότρυπες της μεσοαστικής Αμερικής των χρόνων του ψυχρού πολέμου και της πρώτης καταναλωτικής έκρηξης – και αυτό που βλέπω δεν θα σου αρέσει, πριγκιπέσα. Φοράω την ομίχλη σαν παπούτσια, βαδίζω σαν τον μαύρο γάτο, τρυπώνω από το πίσω μέρος του καθρέφτη, ανοίγω το κουτί της Πανδώρας και μοιράζομαι έναν έκφυλο χορό με την Ελπίδα.

Αυτή είναι η ιστορία και οι καλύτερες ταινίες του κλασικού φιλμ νουάρ. Ούτε δέκα, ούτε είκοσι – μα πενήντα (50) ολόκληρες ταινίες. Πενήντα παρουσιάσεις, χωρισμένες σε δυο συνέχειες. Το αφιέρωμα συνοδεύεται με εικόνες-συνθέσεις που περιλαμβάνουν τις αφίσες των έργων, quotes, αναλύσεις, λόγια της νύχτας, λόγια του καπνού και του αέρα – τι άλλο θες, πριγκιπέσα. Κλείσε τα φώτα, άσε στην άκρη τα μαγικά γοβάκια, φέρε εκείνο το φθηνό σου άρωμα… κι έλα μαζί μου, αν τολμάς.

Newsletter. Για να μένετε ενημερωμένοι για τις νεότερες δημοσιεύσεις του Κουνελιού μέσω του email σας κάντε κι εσείς εγγραφή – είναι πολύ απλό: πηγαίνετε στη δεξιά στήλη και θα δείτε την επιλογή να συμπληρώσετε το email σας και να πατήσετε “εγγραφή”. Και αυτό ήταν – θα λαμβάνετε δύο με τρία γράμματα τον μήνα από το κουνέλι-ταχυδρόμο. Αν είστε σε κινητό, η συγκεκριμένη στήλη βρίσκεται στο κάτω μέρος της ανάρτησης, θα τη δείτε κάνοντας scroll down.

Οι καλύτερες ταινίες του Φιλμ Νουάρ, μέρος 1: Η δεκαετία του 40. Η παρουσίαση ακολουθεί χρονολογική σειρά

1 – Pepe Le Moco. [1937]

Θεώρησα σκόπιμο να ξεκινήσω την παρουσίαση με ένα γαλλικό έργο – στους Γάλλους, εξάλλου, χρωστάμε τη βάπτιση αυτού του κινηματογραφικού είδους. Το “Pepe Le Moco” φέρει τα χαρακτηριστικά εκείνου που θα λέγαμε “πρωτονουάρ”, συνδυάζοντάς τα με τον κινηματογραφικό πατέρα του φιλμ νουάρ: το γκάνγκστερ φιλμ. Έχουμε έναν πρωταγωνιστή που αμφιρρέπει μεταξύ του καλού και του κακού· μια αναπτυσσόμενη ερωτική ιστορία· τη σύγκρουση με το νόμο· και τους γενικότερους γκρίζους τόνους, όσο αφορά την εξέλιξη της ιστορίας.

O Jean Gabin υποδύεται τον Πέπε – ένας φημισμένος γκάνγκστερ που καταφεύγει στο Γαλλικό Αλγέρι, ώστε να ξεφύγει από την αστυνομία. Η γοητεία του είναι ανυπέρβλητη, το ίδιο και τα αμφιλεγόμενά του κίνητρα. Σε μία σκηνή του έργου γνωρίζει τη γυναίκα των ονείρων του: μία γαλλίδα καλλονή που έχει έρθει στο Αλγέρι για διακοπές. Την προσεγγίζει, της μιλάει, το χαμόγελό του σαγηνευτικό, η ομιλία του μαγνητική. Το βλέμμα του όμως πηγαινοέρχεται: από τη μία τον κεντρίζουν τα λαμπερά της μάτια· από την άλλη παρατηρεί με ενδιαφέρον τα εξίσου λαμπερά κοσμήματά της.

Στα επόμενα χρόνια οι Αμερικάνοι θα μας έδιναν τη δική τους εκδοχή του νουάρ αντιήρωα: δυναμικός και περιθωριακός ταυτόχρονα, ανεξαρτήτως αν τίθεται στην υπηρεσία του νόμου ή όχι. Μα για τους Γάλλους ο αντιήρωας οφείλει, πάνω από όλα, να είναι κομψός και γοητευτικός – είναι μέρος μιας παράδοσης που βρίσκουμε σε χαρακτήρες όπως ο μυθιστορηματικός “Φαντομάς”, ή ακόμα και το “Φάντασμα της Όπερας”… αμφότεροι Γάλλοι στην καταγωγή τους.

Το Αλγέρι είναι εξωτικό, μαγικό. Τα μικροσκοπικά σπιτάκια και τα πολυδαίδαλα στενά του μοιάζουν με λαβύρινθο – η ιδανική κρυψώνα από τις αρπάγες του νόμου. Παραμένει όμως μία κρυψώνα – άρα και μία φυλακή. Ο Πέπε νοσταλγεί την πατρίδα του – και νοσταλγεί τον έρωτα που θα μπορούσε να ζήσει ελεύθερος.

Εμείς όμως θα αφήσουμε το ηλιόλουστο Αλγέρι πίσω μας – η φαντασία του γραπτού λόγου αν μη τι άλλο μας παρέχει αυτή τη δυνατότητα. Και θα μεταβούμε στην σκυθρωπή Αμερική της δεκαετίας του 40…

2 – The Maltese Falcon [Το Γεράκι της Μάλτας, 1941]

“The stuff that dreams are made of”

Ο τίτλος αυτού του έργου, από μόνος του, θα ήταν αρκετός για να το συγκαταλέγει στη λίστα των κλασικότερων νουάρ όλων των εποχών. Ποιος δεν γνωρίζει το “Γεράκι της Μάλτας”; (από τις λίγες περιπτώσεις που οι εγχώριοι μεταφραστές τίτλων σεβάστηκαν την αυθεντική ονομασία του έργου και δεν του έδωσαν κάποιο όνομα τύπου “Έγκλημα και Πάθη στη Μάλτα”).

Είναι μία από τις πρώτες ταινίες, χρονολογικά, για τις οποίες θα μπορούσαμε να δώσουμε τον χαρακτηρισμό “φιλμ νουάρ” – μία ετικέτα που εμφανίστηκε πολύ αργότερα, σχεδόν δύο δεκαετίες μετά. Όλα όμως τα συστατικά που έμελλε να ταυτιστούν με το είδος βρίσκονται εδώ: Ο κυνικός ντετέκτιβ, δρώντας άλλοτε σε συμφωνία με το νόμο και άλλοτε πέρα από αυτόν (ο Humphrey Bogart στον ρόλο του μυθιστορηματικού Sam Spade, έναν ρόλο που ερμήνευσε τόσο πετυχημένα, ώστε να αποτελέσει πρότυπο για κάθε κινηματογραφικό ντετέκτιβ που έμελλε να ακολουθήσει)· η παρουσία ενός αστυνομικού μυστηρίου (ποια είναι, λοιπόν, η σημασία αυτού του περιβόητου γερακιού;)· η παρουσία της αμφιλεγόμενης και “μοιραίας” γυναίκας· η ομιχλώδης ατμόσφαιρα· οι “γκρίζοι”, ως επί το πλείστον, χαρακτήρες.

Ποιο είναι όμως το αλατοπίπερο κάθε φιλμ νουάρ που σέβεται τον εαυτό του; Είναι η ατμόσφαιρα; είναι η πλοκή; Όχι – είναι οι ατάκες του! Βγαλμένες κατευθείαν απ’ τις καπνισμένες σελίδες κάποιου pulp μυθιστορήματος.

Brigid: “I haven’t lived a good life – I’ve been bad, worse than you could know.”
Spade: “That’s good, because if you actually were as innocent as you pretend to be, we’d never get anywhere.”

Μα είμαστε ακόμα στην αρχή. Το “Γεράκι της Μάλτας” έθεσε τις βάσεις, έσκαψε ως ενός σημείου. Τα επόμενα χρόνια άλλα έργα θα έσκαβαν βαθύτερα στα σκοτεινά έγκατα του νουάρ ασυνειδήτου.

3 – I Wake Up Screaming. [1941]

“I’ll follow you into your grave. I’ll write my name on your tombstone.”

Αυτό εδώ θα το χαρακτηρίζαμε, επίσης, «πρώτο-νουάρ». Ο φόνος μιας όμορφης γυναίκας οδηγεί στη σύλληψη και την ανάκριση ενός άντρα – του Frankie. Εκείνος εξαγγέλλει την αθωότητά του – και αφηγείται την ιστορία του πώς συνδέθηκε με αυτή τη γυναίκα – η οποία ξεκίνησε ως μια άσημη σερβιτόρα για να εξελιχθεί σε ένα μοντέλο που δέσποζε στα πρωτοσέλιδα των κοσμικών στηλών του Τύπου. Η ιστορία ξετυλίγεται σε μορφή φλας-μπακ – στοιχείο που έμελλε να γίνει σήμα κατατεθέν άφθονων φιλμ νουάρ στη συνέχεια. Ποιος και γιατί σκότωσε την όμορφη Βίκυ Λιν; Πέραν του πρωταγωνιστή (Victor Mature), ξεχωρίζουν η αδερφή του θύματος (Betty Grable, ο ορισμός της «κουκλίτσας»), καθώς και ο γιγαντόσωμος και επιβλητικός αστυνομικός (Laird Cregar) που έχει θέσει στόχο να αποδείξει την ενοχή του πρωταγωνιστή. Ειδικά αυτός ο τελευταίος δεσπόζει με την – ολίγον τι, όσο πατάει η γάτα – ανατριχιαστική του παρουσία. Η ατάκα της εισαγωγής (“θα σε ακολουθήσω ως τον τάφο σου…”) είναι δική του. Γιατί έχει βαλθεί τόσο απεγνωσμένα να «αποδείξει» πως φταίει ο Frankie; Μήπως είναι ο αστυνομικός υπεύθυνος για το φονικό; Ή μήπως η αλήθεια βρίσκεται αλλού;

Κι όμως – κόντρα στον τίτλο και κόντρα στην κεντρική του υπόθεση, η συγκεκριμένη ταινία ανήκει στις περισσότερο «ανάλαφρες» της λίστας μας. Ως και στιγμές χιούμορ έχει. Ενδεχομένως και κάποια “cheesy” στοιχεία. Βρισκόμαστε ακόμα στο έτος 1941 – νωρίς, ακόμα, στη χρονολογική μας παρουσίαση. Στη διάρκεια των επόμενων χρόνων οι ιστορίες έμελλε να γίνουν περισσότερο σκοτεινές. Στο σημείο που είμαστε τώρα έχουμε ακόμα περιθώρια για κάποιο happy ending.

4 – Shadow of a Doubt. [Η Σκιά της Αμφιβολίας, 1943]

“Υπάρχει μέσα σου κάτι μυστικό… κάτι θαυμάσιο… θα το μάθω!”
“Δεν είναι καλό να μαθαίνεις πολλά πράγματα, Τσάρλυ”.

Δεν είναι τυχαίο πώς το κινηματογραφικό εκείνο δέντρο που έμελλε να ονομαστεί, ετεροχρονισμένα, “film noir”, άπλωσε κλαδιά στα πρώτα χρόνια του πολέμου: Η διάχυτη ανησυχία της δεκαετίας του 30 έσπειρε τους σπόρους, ο φόβος και η αμφιβολία των πρώτων χρόνων του 40 όργωσαν το έδαφος. Το φιλμ νουάρ ήταν ο καθρέφτης πάνω στον οποίο αντανακλούσε ένας κόσμος έτοιμος να καταρρεύσει.

“Η Σκιά της Αμφιβολίας” του Άλφρεντ Χίτσκοκ παρουσιάζει έναν τέτοιο κόσμο – μία φιλήσυχη γειτονιά των προαστιακών ΗΠΑ, που ζει τη φιλήσυχη ζωή της. Όλα μοιάζουν υπερβολικά καλά και ήρεμα, για να είναι αληθινά. Ποιος ξέρει τι σιγοβράζει στα υπόγεια ενός τέτοιου κόσμου; Ίσως τα υπέροχα εκείνα σπίτια, με τους ανθηρούς κήπους, τις φανταχτερές προσόψεις και τα μονίμως κολλημένα στο πρόσωπο χαμόγελα, να συντηρούν μία ψευδαίσθηση: Η ψευδαίσθηση πως ο κόσμος είναι πάντα δίκαιος και οι άνθρωποι είναι πάντα καλοί.

Μία τέτοια γειτονιά επισκέπτεται ο πρωταγωνιστής του έργου, Τσαρλς (τον οποίο υποδύεται ο Joseph Cotten). Οι συγγενείς του τον υποδέχονται περίχαροι – περισσότερο όλων, ενθουσιάζεται με την άφιξή του η ανιψιά του, συνονόματη Τσάρλι (η Teresa Wright, που ανήκει στη μειοψηφία των μελαχρινών πρωταγωνιστριών του Χίτσκοκ, συγκριτικά με τις ξανθές). Για την ανιψιά ο θείος Τσάρλι μοιάζει σαν πρότυπο. Τον κοιτάζει και τα μάτια της λαμποκοπούν, το χαμόγελο πάντα ζωγραφιστό στο πρόσωπό της.

Η λέξη-κλειδί που θα λέγαμε πως χαρακτηρίζει το έργο είναι εκείνη της “αποδόμησης”: οτιδήποτε σταθερό και δεδομένο υπάρχει μόνο για αποδομηθεί, να καταρρεύσει στη συνέχεια… Η φιλήσυχη πόλη, η τέλεια οικογένεια, η εξιδανικευμένη σχέση θείου και ανιψιάς, η ρομαντική θεώρηση της ανιψιάς πάνω στη ζωή. Ο κόσμος του φιλμ νουάρ είναι ένας κόσμος που παίζει με τις σκιές – διεγείρει την αμφιβολία και αναστατώνει κάθε στέρεο έδαφος. Η επικράτηση των ΗΠΑ στον πόλεμο, λίγα χρόνια μετά, δεν θα απομάκρυνε τις σκιές – μα θα τις έκανε πυκνότερες – καθώς μεταβαίνουμε σταδιακά στο απόλυτα γκρίζο κλίμα του ψυχρού πολέμου. Η σκιά της αμφιβολίας, αγγίζοντας τα όρια της παράνοιας, θα πλανιόταν πάνω από τους πάντες και τα πάντα. Στο μεταξύ, παραπέμπουμε στα λόγια του θείου Τσάρλι:

“Νομίζεις ότι ξέρεις κάτι, ε; Νομίζεις πως είσαι το έξυπνο κοριτσάκι που ξέρεις κάτι. Είναι τόσα εκείνα που δεν ξέρεις! Τόσο πολλά! Αλήθεια – τι γνωρίζεις; Δεν είσαι παρά ένα φυσιολογικό κορίτσι που ζει σε μία φυσιολογική πόλη. Ξυπνάς κάθε πρωί της ζωής σου και γνωρίζεις πως δεν υπάρχει τίποτα στον κόσμο να σε αναστατώσει. Συνεχίζεις να ζεις τη μικρή σου καθημερινότητα και τις νύχτες παραδίνεσαι στον μικρό κανονικό σου ύπνο, γεμάτο με ήρεμα, ηλίθια όνειρα. Εγώ όμως – εγώ φέρνω εφιάλτες! Ζεις μέσα σε ένα όνειρο. Είσαι υπνοβάτης, είσαι τυφλή. Γνωρίζεις, αλήθεια, τι είναι ο κόσμος; Γνωρίζεις πως ο κόσμος είναι ένα βρώμικο χοιροστάσιο; Γνωρίζεις πως αν ξεριζώσεις τις προσόψεις των σπιτιών, θα βρεις μέσα τους γουρούνια; O κόσμος είναι μία κόλαση. Ξύπνα, λοιπόν, Τσάρλι! Χρησιμοποίησε το μυαλό σου μία φορά…”

Το έργο περιλαμβάνεται επίσης στο αφιέρωμά μου για τις καλύτερες ταινίες του Άλφρεντ Χίτσκοκ (και μάλιστα σε ιδιαίτερα υψηλή θέση – εξακολουθώ να θεωρώ πως ανήκει στα κορυφαία έργα του).

5 – Double Indemnity. [1944]

“Τίποτα δεν είχε πάει λάθος, τίποτα δεν ξέφυγε, τίποτα δεν θα μπορούσε να μας προδώσει. Κι όμως, ενώ βάδιζα στο δρόμο προς το φαρμακείο, σκέφτηκα πως τα πάντα θα πήγαιναν στραβά. Θα ακουστεί τρελό, το ξέρω… μα δεν μπορούσα ν’ ακούσω τα ίδια μου τα βήματα στο πεζοδρόμιο. Ήταν το βάδισμα ενός νεκρού ανθρώπου.”

Υπάρχουν έργα τέχνης που σφραγίζουν ένα ολόκληρο είδος και χαράζουν μια εποχή. Είναι τα έργα που θέτουν τους άγραφους κανόνες, πάνω στους οποίους προσαρμόζονται, με μικρότερη ή μεγαλύτερη απόκλιση, όλα όσα μέλλουν να ακολουθήσουν. Είναι τα έργα που μας επιτρέπουν, για χάρη νοητικής διευκόλυνσης, να σχηματίζουμε “κατηγορίες” και “ταμπέλες”. Έτσι λοιπόν η “αναγεννησιακή τέχνη” έχει έναν Da Vinci, ο “ιμπρεσιονισμός” έναν Μανέ, ο “νατουραλισμός” έναν Ζολά, το “rock n’ roll” έναν Elvis Presley… Και το film noir, με τη σειρά του, έχει το “Double Indemnity”.

Είναι η κλασσικότερη ταινία μιας ταμπέλας που δόθηκε ετεροχρονισμένα για να περιγράψει ταινίες που της έμοιαζαν. Εκείνα που σε άλλα έργα φαίνονται σαν απομιμήσεις ορισμένου κανόνα, εδώ δεσπόζουν στην αυθεντική τους μορφή. Η σκοτεινή ατμόσφαιρα, η αφήγηση σε πρώτο πρόσωπο, το flashback, η οργάνωση του τέλειου εγκλήματος, το παιχνίδι του ποντικιού με τη γάτα, οι κυνικοί χαρακτήρες, η femme fatale. Η συνεργασία των Billy Wilder και Raymond Chandler απέδωσε τους τέλειους καρπούς – και το αποτέλεσμα είναι αλησμόνητο.

Τα πάντα σε αυτό το έργο μοιάζουν τόσο κλασσικά, που νιώθεις σαν να τα έχεις “ξαναδεί κάπου”. Όμως μην έχεις αμφιβολίες: This here, is the real thing. Η πηγή.

“Εγώ ήμουν που τον σκότωσα. Ναι εγώ ήμουν. Τον σκότωσα για λεφτά… και για μια γυναίκα. Μα δεν πήρα ούτε τα λεφτά… ούτε τη γυναίκα”.

6 – Gaslight. [Εφιάλτης, 1944]

Paula: “It’s all dead in here. The whole place seems to smell of death. No, I can’t stay here.”
Gregory: “Suppose we make it a new house, with new things, beautiful things for a new beautiful life for us? Later, yes, but not just at once. Let us have our honeymoon here by ourselves for a little longer.”

Συναντάς τον άντρα των ονείρων σου – έναν άντρα υπερβολικά καλό και ευγενικό. Τον παντρεύεσαι. Μετακομίζετε σε ένα καινούργιο σπίτι – ένα σπίτι υπερβολικά καλό και φανταχτερό. Ένας αρχοντικός άντρας και μία αρχοντική βίλα.

Κάτι δεν πάει καθόλου καλά.

Σωστά: Φταίει αυτό το σπίτι. Ένα σπίτι που άλλοτε έμενες εκεί, μα το εγκατέλειψες εκείνη την τρομακτική βραδιά: την βραδιά του φονικού.

Και νά που βρίσκεσαι ξανά εδώ – ο σύζυγος σου επέμενε να έρθεις, το σπίτι σου ανήκει σε τελική ανάλυση. Χρειάζεται να ξορκίσουμε τα φαντάσματα του παρελθόντος. Να προχωρήσουμε μπροστά με όπλο την παντοτινή μας αγάπη και αφοσίωση.

Και αν κάποιες νύχτες ο σύζυγός σου βγαίνει έξω… Και αν ακούς κάποιους ήχους πάνω στη σοφίτα… Και αν εκείνος σου έχει απαγορεύσει να κυκλοφορείς και να διατηρείς την οποιαδήποτε κοινωνική ζωή – ξέρει τι είναι καλό για σένα. Να ακούς τον σύζυγό σου.

Σε τελική ανάλυση, το πρόβλημα βρίσκεται μάλλον μέσα στο μυαλό σου. Ναι;

To “Gaslight” φέρει όλα τα χαρακτηριστικά ενός κλασικού νουάρ θρίλερ, με μία εμφανή διαφορά: εδώ το περιβάλλον δεν είναι η αστική νυχτερινή πόλη, μα το καταχνιασμένο βικτωριανό Λονδίνο. Ένα περιβάλλον που ταιριάζει γάντι στην ομιχλώδη, βαθύτατα ατμοσφαιρική, ιστορία του. Η ερμηνεία της μοναδικής Ingrid Bergman ανήκει σίγουρα στις κορυφαίες της, ενώ η παρουσία του Charles Boyer στον ρόλο του συζύγου εμπνέει δέος.

Δες αυτή την ταινία κάποιο βράδυ, με χαμηλωμένα φώτα. Και μη σε φοβίζουν τα σπίτια – τα αληθινά τέρατα βρίσκονται μέσα μας.

7 – Murder, My Sweet. [1944]

“You shouldn’t kiss a girl when you’re wearing that gun… leaves a bruise.”

Ένα έργο που συμπυκνώνει όλες τις αρετές και όλα τα χαρακτηριστικά ενός κλασικού φιλμ νουάρ. Παρέα με το “Double Indemnity”, το “Out of The Past” και το “The Big Sleep” θα έλεγα πως συνιστούν τα πλέον “τυπικά” της κατηγορίας – με την έννοια πως έθεσαν τα standards, πάνω στα οποία κινήθηκαν όλα τα υπόλοιπα.

Βασισμένο στο βιβλίο “Farewell, My Lovely” του Raymond Chandler, φέρει στο επίκεντρο της ιστορίας τον ντετέκτιβ Philip Marlowe – εδώ τον υποδύεται ο Dick Powell, αργότερα θα τον υποδυθεί ο Humphrey Bogart. Η ανάληψη μιας σκοτεινής υπόθεσης, η συναναστροφή με κάποια “μούτρα” της νύχτας, η αναπόφευκτη επαφή με την αναπόφευκτη femme fatale. Και οι ατάκες που ξεπετάγονται η μία μετά την άλλη, δίνοντας εκείνη την αφηγηματική αίσθηση στο έργο, εκείνη την αίσθηση του κινηματογραφικού μυθιστορήματος που το φιλμ νουάρ της δεκαετίας του 40 εξέλιξε σε βαθμό τελειότητας.

Μεταξύ άλλων, η ταινία ξεχωρίζει για μια χαρακτηριστική σκηνή στα μισά του έργου, όπου ο πρωταγωνιστής είναι εμποτισμένος με παραισθησιογόνα… Η απόδοση του εφιάλτη σε τόνους άσπρου-μαύρου είναι συχνά αποτελεσματικότερη – ένας λόγος για τον οποίο τα ασπρόμαυρα θρίλερ κάποιες φορές μοιάζουν περισσότερο “αυθεντικά”, σε σχέση με τα έγχρωμα. Τα δεύτερα μπορεί να σε πείθουν με τον ρεαλισμό τους, όχι όμως με την αισθητική τους.

Σε αυτό το έργο όμως περικλείεται όλη η ονειρική αισθητική του σκοτεινού αμερικάνικου ασυνείδητου της δεκαετίας του 40.

8 – Laura. [1944]

“I shall never forget the weekend Laura died. A silver sun burned through the sky like a huge magnifying glass. It was the hottest Sunday in my recollection. I felt as if I were the only human being left in New York.”

“Elegance”. Ίσως η κατάλληλη λέξη για να περιγράψει αυτό το φιλμ. Ένα φιλμ που, σαν τον ηλικιωμένο χαρακτήρα του κομψού κυρίου Waldo, μοιάζει να έχει ξεφύγει από κάποιες ξεστρατισμένες σελίδες του Oscar Wilde – εφόσον ο τελευταίος έγραφε ιστορίες μυστηρίου.

Μια διάχυτη ατμόσφαιρα αβεβαιότητας διέπει το έργο, ένας αινιγματικός αέρας που στροβιλίζεται γύρω από την παρουσία – ή, πιο σωστά, την απουσία – της Laura: της ηρωίδας, που στο ξεκίνημα κιόλας της ιστορίας ανακοινώνεται ο θάνατός της. Το φάντασμα της Laura διαχέεται σαν πλάνο άρωμα στην ατμόσφαιρα, στις σκέψεις και τις αφηγήσεις των χαρακτήρων που έζησαν μαζί της. Ένα πορτραίτο της που κρέμεται στον τοίχο μοιάζει να ξεδιπλώνει όλη την αλήθεια γύρω από την αινιγματική της απουσία… Τα όρια ανάμεσα στο όνειρο και την πραγματικότητα μοιάζουν ρευστά – η ιστορία ξετυλίγει αργά το νήμα της, σαν κάποιο φίδι που χορεύει στη μουσική ενός φακίρη.

Λιγότερο σκοτεινό, μα περισσότερο ατμοσφαιρικό από άλλα φιλμ νουάρ, η δύναμη της “Laura” δεν βρίσκεται τόσο στην πλοκή της (η οποία, στο τέλος, μου θυμίζει περισσότερο ένα συμβατικό ξύπνημα από ένα όμορφο όνειρο), όσο στην ατμόσφαιρα και την μυθιστορηματική γοητεία των χαρακτήρων της. Άλλα έργα της παρουσίασής μας μπορεί να ξεγυμνώνουν το νυχτερινό περιβάλλον της μεγαλούπολης – μα ο χώρος που ταιριάζει περισσότερο στην “Laura” είναι εκείνος ενός αρχοντικού σαλονιού.

9 – Detour. [Παράκαμψη, 1945]

“As I drove off, it was still raining and the drops streaked down the windshield like tears.”

Όλα αρχίζουν με ένα τραγούδι. Ένα τραγούδι που θέλεις να ξεχάσεις, γιατί σου θυμίζει ΕΚΕΙΝΗΝ – όπως τόσα τραγούδια που συνδέονται, άθελά μας, με αναμνήσεις που ζήσαμε (και, ενίοτε, δεν ζήσαμε). Και έτσι παίρνεις τον δρόμο, φεύγεις μακριά. Ένα μοναχικό ωτοστόπ στις αχανείς ερημιές της Route 66. Ένας οδηγός που σε φιλοξενεί στο αμάξι του. Και ξεκινάτε με σκοπό να απομακρυνθείς από το παρελθόν. Μα “η Μοίρα ή κάποια μυστηριώδης δύναμη μπορεί να στρέψει το δάχτυλό της εναντίον σου, χωρίς κανέναν απολύτως λόγο.” Και ξαφνικά μπορεί να βρεθείς ένοχος για ένα έγκλημα δίχως να φταις.

Αυτό, κύριοι, είναι Κάφκα μεταμορφωμένος σε αμερικάνικη road movie της δεκαετίας του 40. Μία ταινία που περισυλλέγει όλα τα κινηματογραφικά στερεότυπα για να τα καταργήσει, το ένα μετά το άλλο. Ένα έργο που γυρίστηκε μέσα σε έξι μέρες όλες κι όλες δίχως ιδιαίτερες αξιώσεις και με άγνωστους ηθοποιούς – και κατέληξε να θεωρείται ένα από τα πλέον ιστορικά και “καλτ” φιλμ νουάρ που γυρίστηκαν ποτέ.

Κάποια στιγμή, εκεί στον δρόμο της ερημιάς, ο ήρωας μας γνωρίζει μια κοπέλα. Ατίθαση, ανεξάρτητη, αθυρόστομη – μα διακρίνεις τον σπινθήρα στα μάτια της όταν κοιτάζονται. Σπινθήρας εκρηκτικής ύλης. “Αν αυτό ήταν μυθιστόρημα, θα ερωτευόμουν τη Βέρα, θα παντρευόμασταν, και θα την έκανα αξιοσέβαστη γυναίκα”, μας αφηγείται ο πρωταγωνιστής.

Μα αν ήταν τέτοιο έργο, δεν θα συζητούσαμε τώρα γι’ αυτό.

10 – Mildred Pierce. [1945]

“Δεν περίμενα πως θα τελείωνε έτσι”.
“Ποιος ξέρει πως θα τελειώσει το οτιδήποτε;”

Στο επίκεντρο αυτής της ιστορίας είναι δύο γυναίκες – μητέρα και κόρη. Η ζωή της μητέρας είναι ένας διαρκής αγώνας. Αγωνίζεται για να εξασφαλίσει τα παιδιά της, να τους παρέχει το καλύτερο δυνατό, να μην τους λείπει τίποτα. Μόνη της επιθυμία να την αγαπούν – και ταυτόχρονα, η μεγαλύτερή της ανασφάλεια. Αδυνατεί να πάει κόντρα στην μεγαλύτερη κόρη της, από φόβο μη χάσει την αγάπη της – και η κόρη, βαθιά χειριστική, το εκμεταλλεύεται στο έπακρο.

Ήδη στα πρώτα λεπτά της ιστορίας συμβαίνει εκείνο που συναντούμε στα περισσότερα έργα του είδους: ένα φονικό. Και όπως επίσης γίνεται συνήθως, αγνοούμε ποιος είναι ο δράστης. Ακολουθεί μία αναδρομή στο παρελθόν. Μέσω flashback βλέπουμε την ιστορία της μητέρας, την οποία υποδύεται αριστοτεχνικά η Joan Crawford.

Και όπως συμβαίνει σε όλα τα φιλμ του είδους, δεν θα συναντήσεις στη διαδρομή παρά πραγματικούς ανθρώπους, με σάρκα, οστά και αδυναμίες, πέρα από εξιδανικεύσεις. Η Mildred Pierce δεν είναι μόνο μία εξαιρετική ταινία, μα και ένα βαθύτατο ψυχογράφημα που παραδέρνει ανάμεσα στις προσδοκίες και τις απογοητεύσεις μας.

11 – Scarlet Street. [1945]

“Αναρωτιέμαι πως είναι να σε αγαπάει μια όμορφη νεαρή γυναίκα σαν αυτή. Εγώ ποτέ δεν αγαπήθηκα από κάποια τέτοια, ξέρεις, ακόμα κι όταν ήμουν νέος. Ονειρευόμουν να γίνω ζωγράφος… και τελικά έγινα ταμίας σε τράπεζα”.

Έχοντας αφήσει πίσω του τις πρωτοπόρες μέρες του Γερμανικού Εξπρεσιονισμού της δεκαετίας του 20, ζώντας πια στην Αμερική, ο Fritz Lang έμελλε να μας δώσει κάποια από τα κλασικότερα φιλμ νουάρ των καιρών. Δύο από αυτά μοιάζουν σαν δίδυμα αδερφάκια: Είναι το “Scarlet Street” (μεταφρασμένο στα ελληνικά ως… “Η Σκύλλα”!) και το “Woman In The Window”. Ίδιοι σχεδόν συντελεστές, ίδιοι ηθοποιοί, δύο έργα που γυρίστηκαν το ένα μετά το άλλο – μα όμως οδηγούν σε πολύ διαφορετικές κατευθύνσεις, σαν δρόμος που απολήγει σε διχάλα. Περιττό να πούμε πως τα έργα αυτά βλέπονται μαζί, η απόλαυση είναι ισάξια, η αξία τους το ίδιο. Μετά μπορούν να ακολουθήσουν όμορφες nerdy συζητήσεις για το ποια ταινία από τις δύο είναι η καλύτερη.

Ο φοβερός Edward G. Robinson εδώ υποδύεται έναν μεσήλικα ταμία τραπέζης, ονειροπόλο και ευαίσθητο, εγκλωβισμένο σε έναν αδιέξοδο γάμο με μία αναίσθητη σύζυγο, παθιασμένο με τη ζωγραφική, ανίκανο όμως να πουλήσει τους πίνακές του. Μέχρι που γνωρίζει τη γυναίκα των ονείρων του – η Joan Bennett στον κλασσικότερο ίσως femme fatale ρόλο της. Και για δες… Αυτή η γυναίκα, βγαλμένη από όνειρο, του δείχνει ένα αναπάντεχο ενδιαφέρον. Ένα προσωπικό ενδιαφέρον στον ίδιο σαν ζωγράφο και σαν άντρα – αυτή, η πεμπτουσία της ομορφιάς και της νιότης, σε αυτόν, έναν μικροκαμωμένο και αποτυχημένο αγαθιάρη μεσήλικα! Μήπως είναι όλα ένα όνειρο;

Η συνέχεια του έργου συνιστά μία εκσκαφή στα ορυχεία της ανθρώπινης ψυχοσύνθεσης. Και αποκαλύπτει τη λάσπη κάτω απ’ τον χρυσό. Αυτό είναι φιλμ νουάρ: Δεν υπάρχουν “καθαροί” χαρακτήρες και τα όρια ανάμεσα στο καλό και το κακό γίνονται συχνά δυσδιάκριτα. Όσο απατηλή μπορεί να αποδειχθεί η λάμψη της γυναίκας, άλλο τόσο επικίνδυνος μπορεί να αποβεί ο ακραιφνής συναισθηματισμός του πρωταγωνιστή. Γιατί σε τέτοιες ιστορίες, μην ξεχνάμε, δεν υπάρχουν θύτες… Μόνο θύματα.

12 – The Woman In The Window [1944]

“The streets were dark with something more than night.”

Να και το δίδυμο αδερφάκι του “Scarlet Street”. Ωστόσο το “The Woman In The Window” φέρει αισθητές διαφορές. Είναι το παιδάκι που αγάπησε περισσότερο η μαμά, ενώ το άλλο αγάπησε περισσότερο ο μπαμπάς.

Εδώ ο Edward G. Robinson υποδύεται έναν άντρα που βιώνει μικρότερη καταπίεση και έχει σαφώς λιγότερα απωθημένα. Ένας μεσήλικας καθηγητής πανεπιστημίου, φτασμένος, αξιοπρεπής, ώριμος και γιορτάζοντας με τους φίλους του την είσοδό του σε εκείνη την ηλικία όπου “οι περιπετειούλες δεν είναι πια για μας”. Η ζωή του δεν μοιάζει τόσο με ένα πνιγμένο μουγκρητό, όσο με έναν μελαγχολικό στεναγμό. Έναν στεναγμό που προκαλεί όχι η πραγματικότητα, αλλά η φαντασίωση. Η φαντασίωση εκείνης της “γυναίκας στην κορνίζα της βιτρίνας”.

Ο λόγος για το πορτρέτο μιας γυναίκας που διακοσμεί τη βιτρίνα ενός καταστήματος. Κοιτάζοντάς την, ο καθηγητής μας βυθίζεται σε ρεμβασμούς. Μελαγχολεί όχι για εκείνα που έζησε και τον έπνιξαν (όπως συμβαίνει στο “Scarlett Street”), μα για εκείνα που δεν έζησε ποτέ.

Μέχρι που… Η γυναίκα εμφανίζεται μπροστά του. Η γυναίκα του πορτρέτου, σάρκα και οστά. Του χαμογελάει και τον προσκαλεί να πάνε για ένα ποτό. Εκείνος, έκπληκτος με την απρόσμενη αυτή εξέλιξη, την ακολουθεί.

Το όνειρο δεν αργεί να μεταμορφωθεί σε εφιάλτη. Η συνέχεια της ιστορίας έχει στο επίκεντρό της ένα αναπάντεχο φονικό – και την προσπάθεια του πρωταγωνιστικού ζεύγους να ξεφύγουν από τα χέρια του νόμου. Κατά διαβολική σύμπτωση ένας από τους στενούς φίλους του καθηγητή έχει αναλάβει να εξιχνιάσει την υπόθεση – και έτσι αρχίζει το γνωστό παιχνίδι της γάτας με το ποντίκι (το οποίο μας φέρνει κατά νου μία άλλη ταινία, όπου οι ρόλοι ήταν αντεστραμμένοι και ο Edward G. Robinson υποδυόταν τον αστυνομικό: το “Double Indemnity”).

Σε αντίθεση με το “Scarlet Street”, εδώ η Joan Bennett δεν φέρει το διπρόσωπο χαρακτήρα της “femme fatale”. Ο λόγος της είναι αληθινός, το ενδιαφέρον της για τον καθηγητή αυθεντικό. Ο θεατής γνωρίζει πως το έγκλημα του ζεύγους έγινε από άμυνα, οι πρωταγωνιστές μοιάζουν εξαγνισμένοι, πλην καταραμένοι. Ενώ στο επίκεντρο του “Scarlet Street” βρίσκεται η ψυχογράφηση των χαρακτήρων – και η αποκάλυψη, στρώμα προς στρώμα, των πιο ταπεινών και ποταπών πτυχών τους -, το “The Woman In The Window” θέτει στο επίκεντρο της ιστορίας του όχι τους χαρακτήρες, μα το έγκλημα – και την προσπάθεια συγκάλυψής του.

Και στα δύο έργα ο πρωταγωνιστής φέρει το στίγμα του εγκλήματος. Και όμως: ένα από τα δύο έργα έχει happy ending… κατά κάποιον τρόπο. Μένει στον θεατή να διαπιστώσει ποιο.

13 – The Lost Weekend. [Το Χαμένο Σαββατοκύριακο, 1945]

“I know you’re trying, Don. We’re both trying. You’re trying not to drink and I’m trying not to love you.”

Το “Χαμένο Σαββατοκύριακο” του Billy Wilder δεν ανήκει στα τυπικά φιλμ νουάρ, όσο αφορά τη θεματολογία του – μα διεκδικεί μία σαφή θέση λόγω της ατμόσφαιρας, των κινηματογραφικών πλάνων και της ωμής ρεαλιστικής οπτικής του. Πρόκειται για ένα από τα δυνατότερα κινηματογραφικά ψυχογραφήματα της δεκαετίας του 40. Μία ματιά στη ζωή και την ψυχή ενός άνδρα εξαρτημένου από το αλκοόλ.

Κανένα άλλο έργο των καιρών δεν παρουσίασε την εξάρτηση του ποτού υπό τέτοιο φως. Ένα φως αποκαλυπτικό, διαπεραστικό και απαλό συνάμα. Η καταφυγή ενός ανθρώπου σε άλλο ένα ποτήρι, τα ψέματα που αναγκάζεται να πει, η συνεχής προσπάθειά του να ξεπεράσει την αδυναμία του – προσπαθώντας να εξασκήσει το συγγραφικό του ταλέντο. Μα κάθε φορά που πασχίζει να υψώσει τα φτερά του, καταλήγει στο τέλος να πέσει ακόμα βαθύτερα στον βούρκο.

Τα περισσότερα φιλμ νουάρ περιστρέφονται γύρω από κάποιο έγκλημα – σε αυτό το έργο όμως, το έγκλημα γίνεται απέναντι στον ίδιο τον εαυτό σου. Και εμείς ως θεατές παρακολουθούμε με αγωνία, έχοντας ένα και μοναδικό ερώτημα που μας κρατάει μέχρι τέλους: θα τα καταφέρει; O αγώνας αυτού του ανθρώπου μοιάζει με αγώνας όλων των ανθρώπων να ξεπεράσουν τις αδυναμίες τους.

“Συγγραφέας. Αστείο, δεν είναι; Ξέρεις, στο κολέγιο με θεωρούσαν ιδιοφυΐα. Δεν μπορούσα να βγάλουν το κολεγιακό περιοδικό, δίχως μία από τις ιστορίες μου. Φίλε μου, ήμουν καυτός! Φάση Χέμινγουεϊ, σου λέω. Έφτασα το αποκορύφωμά μου στα 19. Η μητέρα μου αγόρασε μία καινούργια γραφομηχανή και μετακόμισα στη Νέα Υόρκη. Ε λοιπόν, το πρώτο πράγμα που έγραψα μετά το κολέγιο δεν μου βγήκε. Στο δεύτερο, τα παράτησα. Το κοινό δεν ήταν έτοιμο για μένα. Ξεκίνησα ένα τρίτο, ένα τέταρτο. Τότε μόνο κάποιος κοίταξε πάνω από τον ώμο μου και σιγοψιθύρισε, σε μία ψιλή, καθαρή φωνή σαν χορδή βιολιού: “Ε, Ντον, δεν σου βγαίνει έτσι!, ψιθύρισε. “Τι θα έλεγες για ένα-δυο ποτά, ίσα για να πάρεις μπρος;” Και έτσι πήρα ένα-δυο ποτά. Τι ωραία ιδέα ήταν! Έκανε όλη τη διαφορά. Ξαφνικά μπορούσα να δω όλη την πραγματικότητα – το τραγικό βεληνεκές του μεγάλου μυθιστορήματος, σε τέλεια αναλογία. Μα πριν ακόμα προλάβω να το πιάσω και να το μεταφέρω όλο στο χαρτί, τα ποτά ξεθώριασαν και όλα χάθηκαν σαν οπτασία… Ακολούθησε η απελπισία – και ήπια για να μην απελπίζομαι. Και μετά ήπια ξανά. Και αυτός ο τύπος εμφανίστηκε ξανά… Ο άλλος μου εαυτός. Υπάρχουν δύο από μας, ξέρεις. Ο Ντον ο Πότης και ο Ντον ο Συγγραφέας…”

14 – The Big Sleep. [1946]

Vivian: “You go too far, Marlowe.”
Marlowe: “Those are harsh words to throw at a man, especially when he’s walking out of your bedroom.”

Η εισαγωγή του έργου στους τίτλους θα ήταν αρκετή, από μόνη της, για να το κατατάξει στα ορόσημα του είδους. Βλέπουμε τις σκοτεινές φιγούρες του Humphrey Bogart και της Lauren Bacall να καπνίζουν και να χάνονται στις ομίχλες των τσιγάρων τους. Αυτός είναι ο ντετέκτιβ Philip Marlowe, ήρωας των αστυνομικών μυθιστορημάτων του Raymond Chandler. Αυτή είναι μία από τις κόρες του ηλικιωμένου στρατηγού Sternwood, που προσλαμβάνει τον Μάρλοου ώστε να εξιχνιάσει μία μυστήρια ιστορία. Ο πατέρας δεν τρέφει αυταπάτες για τις κόρες του. “Οι κόρες μου μου μοιάζουν στο ότι είναι εξίσου διεφθαρμένες και οι δύο. Έχουν όλες τις συνηθισμένες ανηθικότητες… και μαζί με αυτές κάποιες λιγότερο συνηθισμένες, που εφηύραν οι ίδιες”.

Τον καιρό εκείνο τα έργα στηρίζονταν περισσότερο στον διάλογο και λιγότερο στη δράση. Η κεντρική πλοκή, οι δολοπλοκίες και τα πιστολίδια μοιάζουν περισσότερο να συνοδεύουν το απίθανο σενάριο – βλέπουμε χαρακτήρες που συνομιλούν ο ένας με τον άλλον λες και βρίσκονται σε κάποιον Διαγωνισμό Καλύτερης Ατάκας. Ένα σενάριο βασισμένο όχι μόνο στο βιβλίο του Raymond Chandler (από το οποίο όμως είχαν αμβλύνει ορισμένες επίμαχες σκηνές, λόγω του αυστηρού κώδικα λογοκρισίας των ταινιών της εποχής, του περιβόητου “Hays Code”), μα και στη σεναριακή συνεισφορά του συγγραφέα William Faulkner.

Το έργο μοιάζει τυλιγμένο στους καπνούς των τίτλων. Είναι εύκολο να χάσεις τον ειρμό μιας ιστορίας, για την οποία ο ίδιος ο σκηνοθέτης και οι σεναριογράφοι λέγεται πως δεν είχαν ξεκαθαρίσει τι ακριβώς συμβαίνει! Μία δεύτερη ή και τρίτη παρακολούθηση ενδεχομένως να κρίνεται απαραίτητη – ακόμα καλύτερη, η ανάγνωση του βιβλίου! Μα αν σκοπός ενός έργου τέχνης είναι πρώτα η τέρψη, μετά η κατανόηση – αν ο σκοπός του δηλαδή είναι αισθητικός και όχι επιμορφωτικός – τότε μπορούμε να πούμε με σιγουριά πως το συγκεκριμένο έργο πετυχαίνει τον σκοπό του.

Είναι ένα τοπίο στην ομίχλη, διανθισμένο με ορισμένους από τους καλύτερους διαλόγους που έχουμε δει στην ιστορία του κινηματογράφου. Απλά αφέσου και περπάτησέ το.

15 – Gilda. [1946]

Gilda: “Would it interest you to know how much I hate you, Johnny?”
Johnny: “Very much.”
Gilda: “I hate you so much I would destroy myself to take you down with me. Now I’ve warned you.”

Πώς να ξεκινήσεις να γράφεις για τη «Γκίλντα» και να αναφερθείς σε οτιδήποτε άλλο, πέραν της Ρίτας Χέιγουορθ; Να μιλήσεις, ας πούμε, για την κεντρική πλοκή, για εκείνο το καζίνο, ή τον ιδιοκτήτη του και τα επιχειρηματικά του συμφέροντα. Θα μπορούσες… μα δεν έχει νόημα. Αυτό είναι ένα έργο βουτηγμένο απ’ άκρη σ’ άκρη σε μια δεξαμενή γυναικείου αρώματος. Πνίγεται σε αυτή τη δεξαμενή – μα δεν επιθυμεί να βγει. Απ’ όπου και αν το πιάσεις, όσο και αν το μελετήσεις, στο τέλος μόνο μια γυναίκα έχει σημασία. Καλώς ή κακώς, οτιδήποτε άλλο πέραν της ίδιας της Γκίλντα, δηλαδή της Ρίτας Χέιγουορθ… μοιάζει επιμέρους στοιχείο, ένα καρύκευμα, ένα συνοδευτικό στο κύριο πιάτο. Ολόκληρη πλοκή δύο ωρών δείχνει να υφίσταται μόνο και μόνο για να δεις τη Γκίλντα να ξετυλίγει το γάντι της και να τραγουδάει το “Put The Blame On Mame”.

Ίσως υπερβάλλω. Ίσως μεροληπτώ. Μπορεί. Μα οι δημιουργοί του έργου ήξεραν καλά τι έκαναν όταν χάριζαν στη Ρίτα Χέιγουορθ τον ρόλο που έμελλε να την καταξιώσει – κι όταν βάπτιζαν την ταινία με το όνομα μιας γυναίκας. Έχω δει την ταινία δυο φορές – και αν προσπάθησα, τη δεύτερη φορά, να εστιάσω περισσότερο στην πλοκή και λιγότερο στην πρωταγωνίστρια… νομίζω πως απέτυχα. Στο τέλος μόνο η Γκίλντα έμοιαζε να έχει σημασία. Η Γκίλντα που τραγουδάει μόνη τις νύχτες με την κιθάρα στο χέρι… Η Γκίλντα που παγιδεύει και σέρνει ξωπίσω της τους άντρες… Η παγιδευμένη και μοναχική Γκίλντα, που πίνει για να ξεχάσει πως είναι ένα πουλί σ’ ένα κλουβί.

Η ταινία έχει ένα και μοναδικό ελάττωμα: το τέλος της. Είναι περισσότερο «συμβατικό» και «αμερικάνικο» απ’ ότι θα επιθυμούσα – δίχως να μπω σε λεπτομέρειες. Σαν πασπάλισμα ζάχαρης σ’ ένα γλυκό. Δεν είχε ανάγκη το γλυκό την έξτρα ζάχαρη. Κάποιοι καφέδες πίνονται καλύτερα γλυκόπικροι. Ας έχει όμως – ούτως ή άλλως, το κεντρικό νόημα αυτής της ιστορίας δεν είναι η ιστορία της, ούτε η κατάληξή της. Μα η γυναίκα που δεσπόζει στην αφίσα και τον τίτλο. It’s all about Gilda, nothing else.

“Τζόνυ, σε μισώ τόσο πολύ, που νομίζω θα πεθάνω από αυτό…”

16 – The Killers [1946]

“Right then, I knew the boat had sailed and poor Ole had fallen in love with dynamite.”

Στο ξεκίνημα της ταινίας, κι ενώ ξεδιπλώνονται οι τίτλοι της εισαγωγής, βλέπουμε να αναγράφεται, με κάποια έκπληξη, το όνομα του Ernest Hemingway, ως ένας από τους συντελεστές. Η ταινία είναι βασισμένη, μερικώς, σε μία ιστορία του.

Πολλά φιλμ νουάρ έφεραν κάποια βιβλιογραφική πηγή – για την πλειοψηφία όμως, η πηγή αυτή εντοπίζεται σε φθηνές “παλπ” αστυνομικές ιστορίες και θρίλερ που αντανακλούσαν το διάχυτο πνεύμα ανησυχίας των δεκαετιών του 30 και του 40. Ιστορίες φυγής και εγκλημάτων, που έμοιαζαν εξίσου περιθωριακές και αμφιλεγόμενες, όσο και οι κεντρικοί χαρακτήρες που τις διακοσμούσαν. Ανεξάρτητα αν ορισμένα κλασικά φιλμ νουάρ έμελλε στην πορεία να συνδεθούν με μεγάλους σταρ όπως ο Χάμφρεϊ Μπόγκαρτ και με σκηνοθέτες όπως ο Orson Welles και ο Βilly Wilder, οι ρίζες του είδους είναι γκρίζες και ομιχλώδεις, όπως ο κόσμος που αντανακλούσαν στις σελίδες τους. Το νουάρ, στη βάση του, όσο δημοφιλές ήταν, άλλο τόσο παρέμενε στο περιθώριο του mainstream. Στην αναδυόμενη ψυχροπολεμική γενιά, το film Noir δεν έμοιαζε σαν ο καλύτερος πρεσβευτής της αμερικανικής κοινωνίας στο εξωτερικό.

Το “The Killers” ανήκει στα κλασικά του είδους, επιβεβαιώνοντας ένα προς ένα όλα εκείνα τα στοιχεία που συνθέτουν ένα χαρακτηριστικό φιλμ νουάρ. Η οργάνωση της “τέλειας ληστείας”, οι συμμορίες των γκάνγκστερ, το σταδιακό flashback στην ιστορία του κεντρικού ήρωα και, φυσικά, η μοιραία γυναίκα – η εντυπωσιακή Ava Gardner, η οποία κάποια στιγμή στη διάρκεια του έργου εξομολογείται: “Είμαι δηλητήριο, για μένα και για κάθε έναν γύρω μου. Φοβάμαι να πάω με οποιονδήποτε αγαπάω, για το κακό που θα μπορούσα να του κάνω.”

Άντε να αντισταθείς μετά.

17 – The Postman Always Rings Twice. [Ο ταχυδρόμος χτυπάει πάντα δύο φορές, 1946]

Cora: “Don’t tell me you love me.”
Frank: “I do.”
Cora: “Oh, but love wouldn’t mean a thing to me.”
Frank: “Do you hate me?”
Cora: “I don’t know. But we’ve got to tell the truth for once in our lives.”

Τρία σημαδιακά έργα, βασισμένα στο ίδιο βιβλίο: “Ο Ταχυδρόμος Χτυπάει Πάντα Δυο Φορές” του James M. Cain. Η ομότιτλη ταινία με τον Τζακ Νίκολσον της δεκαετίας του 80· το “Ossessione” του Λουκίνο Βισκόντι του 1943, έργο ορόσημο του ιταλικού νεορεαλισμού· και η ομώνυμη αμερικάνικη ταινία του 1946 – ένα από τα κλασικότερα φιλμ νουάρ όλων των εποχών.

Το θέμα είναι γνωστό, το έχουμε δει ήδη και θα το ξαναδούμε σε άφθονες παραλλαγές: Το ερωτευμένο παράνομο ζευγάρι που συνωμοτεί ενάντια στον σύζυγο, με σκοπό την εξόντωσή του. Είναι όμως η εκτέλεση του θέματος που κάνει τη διαφορά – και σε αυτή τη μυθιστορηματική ταινία μπορούμε να πούμε πως η εκτέλεση αγγίζει την τελειότητα.

Εκείνος (John Garfield) είναι γοητευτικός και ερωτιάρης, ικανός όμως να προδώσει τη γυναίκα που αγαπά ώστε να σώσει το τομάρι του. Εκείνη (Lana Turner) είναι σεξουαλική και έτοιμη για όλα – ακόμα και για την πιο ανήθικη πράξη. Ο συνδυασμός τους είναι εκείνος της φωτιάς με δυναμίτη: μπαμ.

Οι ανατροπές διαδέχονται η μία την άλλη σε μία ταινία που σε κρατάει καθηλωμένο στη θέση σου. Η ερωτική χημεία του ζεύγους μοιάζει μ’ εκείνη δύο αγριμιών της ζούγκλας – μπλεγμένων σ’ ένα σφιχταγκάλιασμα που θυμίζει θαλάσσια δίνη, ανεμοστρόβιλο, ρουφήχτρα. Αγαπιούνται παλεύοντας με νύχια και με δόντια, κατασπαράζονται με λόγια αιώνιου έρωτα.

18 – Notorious. [1946]

Επιστρέφουμε στον μοναδικό κόσμο του Άλφρεντ Χίτσκοκ… και αυτή τη φορά θα μεταφέρω το κείμενο από την παλιότερη παρουσίασή μου για τις «25 (και μία) Καλύτερες Ταινίες του Άλφρεντ Χίτσκοκ»:

«Απ’ όλα τα ρομαντικά ζευγάρια στα έργα του Χίτσκοκ, εκείνο του “Notorious” υπήρξε ίσως το διασημότερο: Cary Grant και Ingrid Bergman, σ’ έναν από τους χαρακτηριστικότερους ρόλους τους και μια ταινία ιδιαίτερα προχωρημένη για την εποχή της. Μεταξύ άλλων, εδώ έχουμε μία εκ των τολμηρότερων σεκάνς… φιλιού στα δύσκολα εκείνα χρόνια της δεκαετίας του 40, μια εποχή κατά την οποία είχε επιβληθεί στις ΗΠΑ ο καταραμένος εκείνος Κώδικας Λογοκρισίας. Ο συγκεκριμένος Κώδικας απέτρεπε την οποιαδήποτε προβολή ερωτικού περιεχομένου – μη τυχόν και θιχτούν τα «χρηστά ήθη» και αποδοθεί στην κάμερα κάποια παραπανίσια δόση ερωτισμού. […]

Το “Notorious” περιλαμβάνει μια σκηνή φιλιού, η οποία δε θα έκανε καμία αίσθηση σήμερα, τότε όμως είχε ταρακουνήσει μερίδα κόσμου. Οι πρωταγωνιστές φιλιόντουσαν για διάρκεια που ξεπερνούσε τα δύο λεπτά, ενώ ο Κώδικας απαγόρευε ρητά οποιαδήποτε απεικόνιση φιλιού που να ξεπερνάει τα… τρία δευτερόλεπτα! Τι έκανε λοιπόν ο Χίτσκοκ προκειμένου να άρει το εμπόδιο; Απλά, τράβηξε το φιλί με άφθονα διαλείμματα κατά τη διάρκειά του… Βλέπουμε λοιπόν τους πρωταγωνιστές να φιλιούνται, μετά να σταματούν για ένα δευτερόλεπτο, μετά να αρχίζουν πάλι να φιλιούνται, και αυτό για τη διάρκεια 2μισι λεπτών – αυτό ήταν κάτι που δεν είχε συνηθίσει το Hollywood!

Προσοχή όμως, ας μη δοθεί λανθασμένη εντύπωση. Εδώ δεν έχουμε να κάνουμε με ένα γλυκανάλατο ρομαντικό φιλμ, μα με μία εκ των κυνικότερων ταινιών του σκηνοθέτη, μια οξυδερκή, ρεαλιστική ματιά στις ανθρώπινες σχέσεις και τα πάθη που τις αναμοχλεύουν. Ο T.R. Devlin (Cary Grant) εργάζεται εκ μέρους της αμερικανικής υπηρεσίας και δεν διστάζει να χρησιμοποιήσει τη φιλενάδα του, Alicia (Ingrid Bergman), ως σεξουαλικό δόλωμα προκειμένου ν’ αποσπάσει η χώρα του μυστικά από τους ναζί. Βλέπουμε τη Bergman να υιοθετεί καταναγκαστικά τον ρόλο της κατασκόπου και ερωμένης, παρατηρούμε πως ξετυλίγεται μέσα της η σύγκρουση ανάμεσα στους αντιφατικούς ρόλους που καλείται να υποδυθεί: πιόνι κρατικών συμφερόντων από τη μία, αντικείμενο ερωτικού πάθους από την άλλη.

Ακόμα μεγαλύτερη αίσθηση προκάλεσε η απεικόνιση του ναζί πράκτορα στον οποίο δίνεται η Alicia ως γυναίκα, προκειμένου να του αποσπάσει μυστικά. Ο Claude Rains, που υποδύεται τον συγκεκριμένο ρόλο, ανήκει στους δημοφιλέστερους και πλέον «γκρίζους» κακούς του Χίτσκοκ, και αναμφισβήτητα στους περισσότερο «συμπαθείς» του. Σύμφωνοι, είναι ένας ναζί, αλλά ο έρωτας του για την Alicia είναι γνήσιος – σε αντίθεση με εκείνον του Cary Grant, πίσω από τον οποίο ελλοχεύει το συμφέρον.»

19 – The Strange Love of Martha Ivers. [1946]

Αυτή η ταινία αποδόθηκε στα ελληνικά με τον εξαιρετικά εύστοχο τίτλο: «Αμαρτωλές Γυναίκες». Μια απόδοση που παραπέμπει περισσότερο σε κάποια cult τσόντα, παρά σε ένα κλασικό φιλμ νουάρ της δεκαετίας του 40. Και τώρα ξέρεις, αγαπητέ αναγνώστη, για ποιο λόγο παρουσιάζω εδώ τις ονομασίες των έργων με τον αυθεντικό τους τίτλο – και τις συνοδεύω μόνο περιστασιακά με την ελληνική απόδοση. Σκέψου να είσαι σπίτι με τη φιλενάδα σου, κάποιο βροχερό βράδυ, και να της λες: «είσαι να δούμε τις “Αμαρτωλές Γυναίκες”;». «Ω, ναι, κάτσε να προετοιμαστώ για την περίσταση», να σου απαντάει. Κι ενώ βάζεις την ταινία να παίζει, να ξεπροβάλλει η φιλενάδα με φλογερά εσώρουχα και ζαρτιέρες. «Καλά, γιατί ντύθηκες έτσι;», τη ρωτάς. Εκείνη κάθεται δίπλα σου, η ταινία παίζει, και αρχίζει να βαριέται. «Η τσόντα πότε ξεκινάει;»

Να με συγχωρείτε – μα όφειλα να γράψω αυτή την παράγραφο.

Το “The Strange Love of Martha Ivers” είναι σκοτεινό, σκιερό και ομιχλώδες – ιδανικό περιβάλλον για ένα φιλμ νουάρ. Ξεκινάει πίσω στον χρόνο, κάποιο βροχερό βράδυ, όταν οι πρωταγωνιστές του έργου ήταν παιδιά και η νεαρή Μάρθα αποζητάει να δραπετεύσει από την κηδεμονία της φρικαλέας θείας της. Συνεχίζει μετά από χρόνια, όταν η Μάρθα έχει γίνει πια γυναίκα και είναι παντρεμένη με μια σημαντική πολιτική φυσιογνωμία του τόπου – τον πιστό της ακόλουθο από τα χρόνια που ήταν παιδιά: έναν ανασφαλή, δολοπλόκο και διοπτροφόρο Kirk Douglas, στην πρώτη του κινηματογραφική εμφάνιση. Παρουσιάζει ενδιαφέρον να βλέπεις τον λεπτομακωμένο ακόμα Κερκ Ντάγκλας πριν μετατραπεί σε σούπερσταρ, κι ενώ το όνομά του στους τίτλους εμφανίζεται κατόπιν των κεντρικών πρωταγωνιστών: του Van Heflin, της Lizabeth Scott και – πρώτα απ’ όλα – της Barbara Stanwyck, που υποδύεται τον ρόλο της Μάρθας.

Δύο ζευγάρια πρωταγωνιστούν στο έργο: ένα ζεύγος «περιθωριακών» από τη μία κι ένα ζεύγος ευκατάστατων από την άλλη. Και αν οι δεύτεροι διαθέτουν πολιτική δύναμη, πλούτο κι εξουσία… φαίνεται πως αυτά δεν επαρκούν για να είναι ευτυχισμένοι. Ας προσθέσουμε τις ερμηνείες της τετράδας των πρωταγωνιστών, την υποψία ενός εκβιασμού για κάποιο παλιό φονικό, τους χαρακτήρες που βρίσκονται πέρα απ’ το καλό και το κακό, καθώς και τη σκοτεινή ατμόσφαιρα του έργου… όλα συνεισφέρουν σε ένα απολαυστικό κλασικό νουάρ δίωρο.

Όσο αφορά τις ζαρτιέρες και τα καυτά εσώρουχα… υπάρχει πάντα η δυνατότητα να δείτε μια κανονική τσόντα στη συνέχεια, αφού ολοκληρώσετε το φιλμ. Κι έτσι τίποτα δεν πάει χαμένο.

20 – Nightmare Alley. [1947]

“How can a guy get so low?”
“He reached too high.”

Εναλλακτικός τίτλος του έργου θα μπορούσε να είναι: “Η άνοδος και η πτώση ενός τσαρλατάνου”. Βασισμένη στο ομώνυμο βιβλίο του William Lindsay Gresham, η ταινία μας μεταφέρει από το θέαμα των πλανόδιων νομάδων ενός τσίρκου, στο θέαμα των μεταφυσικών θεαμάτων της καλοβαλμένης ανώτερης αστικής τάξης. Από τα θαύματα του δρόμου, στα θαύματα των αρχοντικών σαλονιών – κοινός συνδετικός τους κρίκος, η ευπιστία των ανθρώπων. Η ανάγκη τους να ποδηγετούνται – αρκεί να βρεθούν οι κατάλληλοι εκμεταλλευτές.

Καθώς φυσικά μιλάμε για ένα film noir, πρωταγωνιστής δεν είναι το θύμα, αλλά ο θύτης. Αν και εδώ μπορούμε να θυμηθούμε εκείνο τα λόγια του Καμύ: “Πάντοτε πίστευα ότι στην πραγματικότητα δεν υπάρχουν θύτες αλλά μόνο θύματα. Σε τελευταία ανάλυση είναι αυτονόητο. Όμως, αυτή η αλήθεια δεν είναι διαδεδομένη.”

Ο πρωταγωνιστής αποζητάει την κοινωνική του άνοδο και εκμεταλλεύεται, για τον σκοπό αυτό, την αφέλεια των ανθρώπων. Μπορεί κάποιος να δει το φιλμ υπό δύο οπτικές: Εκείνη που καταδεικνύει τη φούσκα της κοινωνικής ανόδου με κάθε μέσο, σε μία κοινωνία που έχει καταστήσει την κοινωνική άνοδο πρωταρχικό σκοπό… Και εκείνη που αποκαλύπτει την ευκολοπιστία των ανθρώπων.

Διότι δεν υπάρχει αλεπού, δίχως πλάσματα πρόθυμα να την πιστέψουν.

21 – Out of the Past. [1947]

“If you’re thinking of anyone else, don’t. It wouldn’t work. You’re no good for anyone but me. You’re no good and neither am I. That’s why we deserve each other.”

Όταν επιθυμείς να ξεχάσεις το παρελθόν – μα εκείνο επιστρέφει. Όταν θες να μπαλώσεις τις τρύπες – μα κινδυνεύεις να πέσεις μέσα τους και να σε καταπιούν. Στο βάθος, όμως, όλοι γνωρίζουμε το εξής σημαντικό: Όταν σε προστάζουν “μην κοιτάξεις πίσω”, δεν υπάρχει τίποτα πιο φυσικό και αυθόρμητο από το να κοιτάξεις. Ας μου το ζητούσες περισσότερο ευγενικά, σε τελική ανάλυση.

Ο γνωστός κριτικός κινηματογράφου, Roger Ebert, είχε χαρακτηρίσει το “Out of the Past” ως την “κορυφαία ταινία για καπνίζοντες όλων των εποχών”! Η αλήθεια είναι πως υπάρχει πολύ τσιγάρο σε αυτήν την ταινία. Κάθε λίγα λεπτά κάποιος ανάβει και από ένα. Αναρωτιέμαι πόσα εκατοντάδες πακέτα τσιγάρων σκόρπισαν στα γυρίσματα. Το τσιγάρο μοιάζει κολλημένο στα χείλη των πρωταγωνιστών, σαν φυσική προέκταση, σαν να ξεχάστηκε εκεί – υποθέτω στις αναγκαίες προϋποθέσεις του casting ήταν και η ικανότητα να ανάβεις το τσιγάρο και να καπνίζεις με τον κατάλληλο τρόπο.

Πέρα από το χιούμορ – αυτό είναι ένα από τα κορυφαία νουάρ φιλμ όλων των εποχών. Το αρχέτυπο νουάρ του καταπληκτικού Ρόμπερτ Μίτσαμ – που εδώ θέτει το πρότυπο του κινηματογραφικού ντετέκτιβ. Η Jane Greer, με τα μεγάλα μάτια της και το άσπιλο πρόσωπο, φέρει όλα τα κλασικά χαρακτηριστικά της αθώας, πλην επικίνδυνης, femme fatale. Το σενάριο βγάζει βγαλμένο από βιβλίο, η σκηνοθεσία χαρίζει μία από τις ωραιότερες ατμόσφαιρες σε έργα του είδους. Ατάκες όπως η ακόλουθη δικαιολογούν όσα γράψαμε πριν: “Δεν την έβλεπα ποτέ κατά τη διάρκεια της μέρας. Για μας φαινόταν να υπάρχουν μόνο οι νύχτες. Όλη η υπόλοιπη μέρα σκορπούσε, σαν ένα πακέτο με τσιγάρα που καπνίζεις”. Χαλάλι τα πακέτα με τσιγάρα που σκόρπισαν.

Και ποιος ξέρει… Ίσως το παρελθόν να μην έχει τόση σημασία τελικά. “Δε με έχεις ρωτήσει από που έρχομαι…” “Με ενδιαφέρει μόνο εκεί που πηγαίνουμε.”

22 – The Lady From Shanghai. [1947]

“Και οι καρχαρίες έφαγαν ο ένας τον άλλο, μεθυσμένοι από το αίμα τους”…

Το φιλμ νουάρ ετοιμάζει τις βαλίτσες του και πάει διακοπές. Μεταφερόμαστε από την καταχνιασμένη νυχτερινή μεγαλούπολη στην ηλιόλουστη Καραϊβική – κάνοντας και μία στάση στην εξωτική Chinatown. Αν όμως το σκηνικό αλλάζει, η ουσία κάθε νουάρ που σέβεται τον εαυτό του μένει ίδια: ο αμφίρροπος, μεταξύ καλού και κακού, κεντρικός χαρακτήρας· η μοιραία γυναίκα· η αφήγηση σε πρώτο πρόσωπο· το σχέδιο ενός εγκλήματος· το μη προβλέψιμο τέλος – και η σκοτεινή διάθεση που ελλοχεύει κάτω και από τον πιο καυτό ήλιο.

Ο Orson Welles σκηνοθετεί και πρωταγωνιστεί σε έναν ρόλο που του ταιριάζει γάντι: εκείνον ενός πρώην ιρλανδού επαναστάτη, που είχε “σκοτώσει κάποτε έναν πράκτορα του Φράνκο”. Η Ρίτα Χέιγουορθ επανεμφανίζεται, έναν χρόνο μετά την περίφημη “Gilda”, ως ξανθιά – και φορτωμένη με έξτρα δόσεις “μοιραιότητας” (ας μου επιτραπεί ο κάκιστος νεολογισμός). Μοιάζει να λέει στους θαυμαστές της πως η “Γκίλντα” δεν ήταν πάρα μία μικρή αθώα κορασίδα – τώρα θα δείτε μια αληθινή γυναίκα.

Η ιστορία κινεί ένα προς ένα τα πιόνια του σκακιού της πλοκής της, αντιπαραθέτοντας το άσπρο με το μαύρο, το μαύρο με το άσπρο, κι εσύ ακολουθείς, χαμένος όπως ο πρωταγωνιστής σε έναν αέναο λαβύρινθο από καθρέφτες – έναν κυριολεκτικό λαβύρινθο από καθρέφτες που εμφανίζεται κάποια στιγμή προς το τέλος του έργου, σε μία από τις ωραιότερες σκηνοθετικές στιγμές του κινηματογράφου της δεκαετίας του 40.

Κάπου εκεί, ανάμεσα στα δεκάδες είδωλα που αντανακλώνται προς όλες τις κατευθύνσεις, βρίσκεται και η λύση του μυστηρίου. Δεν έχεις παρά να ξεχωρίσεις το είδωλο από την πραγματικότητα.

23 – The Naked City. [Γυμνή Πόλις, 1948]

“There are eight million stories in the Naked City; this has been one of them.”

Α, ο γνωστός σε όλους μας Ζυλ Ντασέν [Jules Dassin]. Σκηνοθέτης της «Γυμνής Πόλης», πριν συνδέσει το όνομά του με τη Μελίνα Μερκούρη. Λοιπόν, αυτή είναι μία από τις περισσότερο ρεαλιστικές ταινίες της παρουσίασής μας. Υπάρχουν σημεία που μοιάζει – σχεδόν – με δημοσιογραφικό ρεπορτάζ. Περισσότερο από το να αφηγηθεί μια μυθοπλασία, ο Ζυλ Ντασέν φαίνεται πως επιθυμεί ν’ αποδώσει την καθημερινότητα της πολύβουης Νέας Υόρκης της μεταπολεμικής δεκαετίας του 40: το γλυκοχάραμα στις έρημες αποβάθρες, τους ανθρώπους που ξεκινούν για τις δουλειές, την κίνηση στους δρόμους, τις γυναίκες που χαζεύουν στις βιτρίνες, τα παιδιά που παίζουν στις φτωχοσυνοικίες, τους επιβάτες που διαβάζουν εφημερίδα στα κατάμεστα τρένα. Άφθονες τέτοιες «νατουραλιστικές» πινελιές παρεμβαίνουν στην κεντρική αφήγηση, όπου πρωταγωνιστές είναι οι ανώνυμοι άνθρωποι της καθημερινότητας. Πετάνε δυο ατάκες και φεύγουν, για να μην εμφανιστούν ξανά κατά τη διάρκεια του έργου και να αντικατασταθούν έπειτα από άλλους.

Κεντρικό νόημα; Η κίνηση δεν σταματάει ποτέ στον χαοτικό κόσμο της Γυμνής Πόλης. Και αν κάποια μέρα, σε κάποιο δωμάτιο ενός ξενοδοχείου, έγινε ένας φόνος… η γυναίκα που χάθηκε θ’ απασχολήσει τα πρωτοσέλιδα των εφημερίδων για μερικές μονάχα μέρες… μέχρι που τα πρωτοσέλιδα γίνουν χθεσινά, τα φύλλα κιτρινίσουν και οι εφημερίδες καταλήξουν (μαζί με την επικαιρότητα που τις απασχολεί) στον κάλαθο των αχρήστων. Και έτσι τέλειωσε μια ιστορία, για να τη διαδεχτεί κάποια άλλη. Μια ιστορία καταμεσής εκατομμυρίων. Η κίνηση δεν σταματάει ποτέ στον χαοτικό κόσμο της Γυμνής Πόλης.

Μα για τις δύο ώρες του έργου… αυτή η συγκεκριμένη ιστορία θα μας απασχολήσει. Ποιος είναι, λοιπόν, υπεύθυνος για τον φόνο της γυναίκας; Περισσότερο από άλλα φιλμ νουάρ, εδώ η αφηγηματική οπτική γωνία βρίσκεται όχι στο πλευρό των παρανόμων, ή ενός περιθωριακού ντετέκτιβ… μα σε εκείνο του νόμου. Πρωταγωνιστές είναι δύο αστυνομικοί – ένας ηλικιωμένος (συμπαθέστατος, ομολογουμένως, και με σπάνια για αστυνομικό αίσθηση του χιούμορ – credits στον εξαιρετικό Barry Fitzgerald) κι ένας νεαρότερος. Σκοπός τους είναι να συλλέξουν ένα-ένα τα κομμάτια του παζλ και να εξιχνιάσουν το έγκλημα. Απ’ όλες τις ταινίες της λίστας, η «Γυμνή Πόλη» είναι εκείνη που δείχνει να έχει την περισσότερο «παραδοσιακή» αστυνομική υπόθεση.

Μα δεν είναι η υπόθεση που κλέβει την παράσταση σε αυτό το έργο. Είναι η παρουσίαση. Η πόλη που δεσπόζει, πέρα και πάνω από τις μεμονωμένες ιστορίες της…

24 – The Third Man [Ο Τρίτος Άνθρωπος, 1949]

“I don’t want him anymore. I don’t want to see him, hear him… but he’s still a part of me, that’s a fact.”

Υπάρχει μία σκηνή, προς το τέλος της ταινίας, όπου ο Harry Lime – ο χαρακτήρας που υποδύεται ο Orson Welles – τρέχει στους δαιδαλώδεις υπονόμους της Βιέννης, για να διαφύγει από τους αστυνομικούς που τον καταζητούν. Και παρά το αδιαμφισβήτητο σκοτεινό του παρελθόν, για κάποιο λόγο, εσύ, ως θεατής, δεν επιθυμείς να τον συλλάβουν. Δεν ξέρεις γιατί. Είναι εκείνο το “απροσδιόριστο” στοιχείο που διέπει τα κορυφαία φιλμ νουάρ. Το ομιχλώδες πέπλο, που για κάποιον λόγο, δεν θες να σηκωθεί. Ανάμεσα στο άσπρο και το μαύρο, επιλέγεις το γκρίζο.

Ο πρωταγωνιστής του έργου όμως, παλιός φίλος του Harry Lime και συγγραφέας φτηνών μυθιστορημάτων περιπέτειας που καταλήγει στη Βιέννη προκειμένου να αναζητήσει τα ίχνη του, χρειάζεται να πάρει μία απόφαση. Να βοηθήσει στη σύλληψη του φίλου του ή όχι; Να πάρει το πλευρό του νόμου ή να προσπεράσει; Ένα είναι βέβαιο: κάθε απόφαση θα έχει και τις συνέπειές της. Το έργο θα έχει την κατάληξή του.

Το περιβάλλον της ταινίας είναι η μεταπολεμική Βιέννη. Άδειοι νυχτερινοί δρόμοι, θεόρατες σκιές σιωπηλών κτιρίων, μία πόλη βυθισμένη στη σιωπή – μα, για δες, εκεί, στο βάθος, κάποιος %