Οπτικές Απάτες. Εκεί που οι εντυπώσεις παραπλανούν… (revisited)

Είναι ο νους εκείνος που πρέπει να επεξεργαστεί εν συνεχεία το ερέθισμα, προκειμένου να απαλλαγεί από την πλάνη. 

Θέλετε και παράδειγμα από την καθημερινότητα; Σκεφτείτε πάλι τον τύπο στο πάρτυ, που έδειχνε να καλοπερνάει. Το εορταστικό πλαίσιο καθοδηγεί εσφαλμένα τις αισθήσεις και μας επηρεάζει, το ίδιο και την δική του συμπεριφορά – φέρεται απλά όπως θα ήταν “αποδεκτό” να φέρεται σε ένα πλαίσιο σαν αυτό. Όταν όμως σβήσουν τα φώτα και γυρίσει σπίτι του, το χαμόγελο μεμιάς θα ξεθωριάσει. Δεν περνούσε καλά, έδειχνε ότι περνούσε καλά – γιατί έχουμε και μια εικόνα που βγάζουμε προς τα έξω σε τελική ανάλυση. 

Κάπως έτσι προβαίνουμε στη καθημερινή διαμόρφωση της γνώσης. Διαβάζουμε εφημερίδες, βλέπουμε τα νέα, επηρεαζόμαστε από την οικογένεια, το περιβάλλον, τα ΜΜΕ… συνενώνουμε διάσπαρτες πληροφορίες, από δω κι από κει και σταδιακά οικοδομούμε μια κάποια “κοσμοθεωρία” – στηριζόμενοι σε υλικά που πήραμε από άλλους και ενώσαμε σε ένα καινούργιο, συνεκτικό σύνολο. Και, ασφαλώς, τα υλικά αυτά δε συνιστούν παρά ένα κόκκο άμμο μπροστά στην απεραντοσύνη της πληροφορίας – ωστόσο εμείς νομίζουμε πως “τα ξέρουμε όλα”.

Στην πραγματικότητα, το δωμάτιο του Ames συνιστά μια μοναδική κατασκευή, που φανερώνει για άλλη μια φορά πως ο εγκέφαλος μας λειτουργεί με τρόπο τέτοιο, ώστε να μας καθοδηγεί συχνά σε εσφαλμένα συμπεράσματα. Θεωρούμε δεδομένο, βλέπετε, το γεγονός πως ένα δωμάτιο οφείλει να έχει έναν τοίχο και ένα πάτωμα σε ευθεία γραμμή. Ο τοίχος πίσω από τα πρόσωπα της φωτογραφίας είναι ένας ευθύς τοίχος όπως όλοι οι τοίχοι, σωστά;

Όχι, μας επισημαίνει ο ίδιος ο Magritte, “αυτό δεν είναι μια πίπα“. Τι είναι τότε?

Όλη η ζωγραφική συνιστά μια ψευδαίσθηση αν το καλοσκεφτεί κανείς, έτσι όπως παίζει με την προοπτική, τις τρεις διαστάσεις, τα χρώματα και τις σκιές, δίνοντας μας την ιδέα πως απεικονίζει κάτι πραγματικό, σαν μια φωτογραφία, ενώ δεν είναι παρά χρώματα και σχήματα σ’ένα απλό χαρτί. Δεν είναι τυχαίο που ο Πλάτωνας είχε φτάσει ως και να την θεωρεί (μαζί με την ποίηση και τη μουσική) αντιπαιδαγωγική για τους νέους, καθώς τους βυθίζει σε έναν κόσμο πλάνης, μακριά από εκείνον της αληθινής Γνώσης… Την οποία “Γνώση” θεωρούσε πως μπορούν να προσεγγίσουν μονάχα με τη δύναμη του Νου, απαλλαγμένο από την παραπλανητική επιρροή των αισθήσεων…

Σκεφτείτε πάλι τα παραδείγματα από τον χώρο της Ψυχολογίας, που φέραμε στην αρχή του αφιερώματος μας. Οι οπτικές εκείνες πλάνες, εκ πρώτης όψεως, σε οδηγούν σε λανθασμένα συμπεράσματα. Χρειάζεται να βάλεις το μυαλό σου να δουλέψει, σε περισσότερο προχωρημένο επίπεδο και πέραν της αρχικής εντύπωσης, προκειμένου να τις ξεπεράσεις.

Αλήθεια, πόσος κόσμος σήμερα βάζει όντως το μυαλό του να δουλέψει και δε παρασύρεται από τα στιγμιαία του αντανακλαστικά;

μπορείτε να εντοπίσετε το παράδοξο στην συγκεκριμένη εικόνα? προσέξτε τον φωτισμό. στο πάνω μισό είναι μέρα. στο κάτω όμως είναι νύχτα!

Εδώ που τα λέμε, ακόμα και ένας Πλάτωνας έβλεπε όνειρα στον ύπνο του.

Υπάρχει μια αντίληψη στην σκέψη της Ανατολής, πως τα πάντα στον κόσμο συνιστούν μέρη ενός Ενιαίου Συνόλου, και στο σύνολο αυτό κάθε τι υπόκειται σε μια διαρκή διαδικασία κίνησης, μεταμορφώνεται στο αντίθετο του, κάθε ζώο, κάθε φυτό, κάθε άνθρωπος, η μικρότερη στάλα νερού και ο μεγαλύτερος ωκεανός, τα πάντα περιλαμβάνουν το ένα το άλλο και η ατομικότητα του καθενός δεν είναι παρά μία ψευδαίσθηση. Μία ακόμα πλάνη στον μακρύ αυτόν κατάλογο με τις πλάνες που απαριθμούμε σήμερα. Ίσως η μεγαλύτερη απ’ όλες.

Που βρίσκεται η αλήθεια λοιπόν;

Όπως είπαμε ήδη, η ζωγραφική φλερτάρει όσο καμία άλλη τέχνη με την ικανότητα να δημιουργεί ψευδαισθήσεις. Τα χρόνια της Αναγέννησης, όταν οι καλλιτέχνες ανακάλυψαν την προοπτική, την τέχνη να αποδίδεις την αίσθηση του βάθους σε μια επίπεδη επιφάνεια δύο διαστάσεων, είχε ανοίξει για τα καλά ο ασκός του Αιόλου. Και αν οι πίνακες της κλασικής Αναγέννησης αποδίδουν με γεωμετρική καθαρότητα και μια αίσθηση γαλήνης την αίσθηση της προοπτικής, τα χρόνια του Μανιερισμού και του Μπαρόκ, που θα ακολουθούσαν, ανατάραξαν τα νερά της κλασικής απεικόνισης. Σημασία κατείχε όλο και περισσότερο το στοιχείο του εντυπωσιασμού και του εφέ.

Ο δρόμος για το trompe l’ oeil είχε ανοίξει.

‘Ήδη ένας από τους κλασικότερους αναγεννησιακούς ζωγράφους, ο Andrea Mantegna, είχε ζωγραφίσει με έναν ιδιαίτερα ριζοσπαστικό για την εποχή του τρόπο την οροφή ενός παλατιού στην Ιταλία. Η οροφή φαίνεται να ανοίγει σε έναν θόλο που φανερώνει τον καταγάλανο ουρανό, ενώ μικροσκοπικοί άγγελοι, άνθρωποι και ένα παγόνι στέκουν ολόγυρα της, δίνοντας την αίσθηση πως σκαρφαλώνουν πάνω στον θόλο, ή πως σε κοιτάζουν από ψηλά – σαν από το στόμιο ενός υπερουράνιου πηγαδιού.

Φυσικά τα πάντα είναι ζωγραφισμένα σε δύο διαστάσεις, ωστόσο η ψευδαίσθηση του βάθους είναι εκπληκτική.

Δύο αιώνες μετά, την εποχή που μεσουρανούσε το Μπαρόκ, ένας συνονόματος του Mantegna, o Andrea Pozzo, επέκτεινε σε δυσθεώρητα ύψη την τεχνική του trompe l’ oeil. Η ακόλουθη εικόνα προέρχεται από την οροφή της St.Ignazzio Church. Μια πανδαισία από θεούς κι αγγέλους παρελαύνουν μπροστά στα έκπληκτα μάτια μας και μας δίνουν την αίσθηση πως οι ουρανοί οι ίδιοι έχουν ανοίξει και σύντομα θα βυθιστούμε, σαν από ρουφήχτρα, στην μαγευτική τους δίνη….

Ερχόμενοι όλο και πιο κοντά στην σύγχρονη εποχή, και ενώ η τέχνη μεταμορφωνόταν και αναζητούσε νέους τρόπους έκφρασης, δεν ήταν λίγοι εκείνοι που συνέχιζαν να γοητεύονται από την εικαστική δημιουργία ψευδαισθήσεων. Χαρακτηριστικός είναι ο ακόλουθος πίνακας του ισπανού Perre Borrel del Caso, με τον εύλογο τίτλο “Escaping Criticism”. Δεν είναι τυχαίος. Η απόδραση από την πραγματικότητα και η δημιουργία ψευδαισθήσεων είναι συγγενείς πρώτου βαθμού.

Έχουμε πια φτάσει στην γνώριμη μας αστική καθημερινότητα. Αστικά, συχνά αφιλόξενα περιβάλλοντα, πλήθος από ανώνυμους ανθρώπους με σκυθρωπά πρόσωπα, η αβάσταχτη διαδικασία της καθημερινής ρουτίνας, η πραγματικότητα που ζούμε όλοι μας. Πόσο μοναδικό είναι λοιπόν όταν κάποιοι σύγχρονοι καλλιτέχνες παίρνουν τα μαγικά τους σύνεργα, βγαίνουν στους δρόμους, στα πεζοδρόμια και στις πλατείες, και αποφασίζουν να τους μεταμορφώσουν κυριολεκτικά, ανοίγοντας έτσι ένα παράθυρο στην φαντασία, επιτρέποντας της να διεισδύσει λαθραία στον γκρίζο κόσμο της καθημερινότητας και να την πλημμυρίσει χρώματα.

Ο βρετανός Bansky, ο βασιλιάς του σύγχρονου graffiti, νομίζω είναι γνωστός σε όλους. Το ακόλουθο έργο του συνιστά μια χαρακτηριστική περίπτωση έργου που συνδυάζει την τεχνική του stencil με την οπτική ψευδαίσθηση του trompe l’ oeil. Και όπως τα περισσότερα έργα του, αφήνει τον κόσμο να διερωτάται: είναι απλά μια ζωγραφιά αυτό που βλέπω? Ή μήπως η υπηρέτρια που ύπουλα σπρώχνει την σκόνη, νομίζοντας πως κανείς δε την βλέπει, είναι περισσότερο πραγματική απ’ ότι φαίνεται εκ πρώτης όψεως; Μήπως συμβολίζει κάτι που ο καθένας κρύβει μέσα του;

Η τέχνη του δρόμου δεν γεννάει μόνο ψευδαισθήσεις. Γεννάει άφθονα επίσης ερωτήματα – σε όσους είναι διατεθειμένοι να τα θέσουν. Η βολεμένη αστική πραγματικότητα πολύ θα ήθελε να πάγωνε τον χρόνο και να παρέμενε στην ίδια κατάσταση για πάντα – άχρωμη, άψυχη, ανούσια. Η τέχνη όμως λειτουργεί όπως ο κλέφτης που εισβάλλει εκεί που δεν τον περιμένεις. Η εναλλακτική πραγματικότητα που παρουσιάζει θα μπορούσε να γίνει εφαλτήριο για μια συλλογική αφύπνιση του κόσμου. Η απεικόνιση του εξωτικού, του αλλόκοτου, καταμεσής ενός τυπικού, γκρίζου τοπίου, καταδεικνύει πως η φαντασία δε γνωρίζει όρια και μπορεί να εκδηλώνεται παντού και πάντα. Και όσο η φαντασία δε χαλιναγωγείται, άλλο τόσο δε μπορεί ποτέ να υπάρξει παγιωμένη κοινωνική κατάσταση, κανένα status quo δε μπορεί να νιώθει απολύτως ασφαλές.

Τα πάντα ρει. Και ο κόσμος που έχετε δημιουργήσει δεν είναι απαραίτητα ο μοναδικός. Θα μπορούσε να υπάρξει κι ένας άλλος κόσμος, κάπως, κάποτε. Είναι αυτός που διεισδύει, υπό το πέπλο της τέχνης, στην καθημερινότητα σας, στα πεζοδρόμια, στα κτίρια που βλέπετε γύρω σας.

Δείτε για παράδειγμα το ακόλουθο κτίριο. Πρόκειται για το Theatre Saint Georges στη Γαλλία. Η φωτογραφία φανερώνει το κτίριο όπως ήταν αρχικά, πριν την μεταμόρφωση του.

Αρκεί όμως να επέμβουν πάνω του οι ικανότητες των μάγων του trompe l’ oeil, για να μετατραπεί σε κάτι εντελώς διαφορετικό!

Προσοχή: Τα παράθυρα που βλέπετε δεν υπάρχουν πραγματικά – είναι ζωγραφισμένα πάνω στο κτίριο!

Δεν ήταν λίγοι οι καλλιτέχνες που προκάλεσαν ανάλογες μεταμορφώσεις, μικρότερου ή μεγαλύτερου βεληνεκούς και έκτασης, σε διάφορα κτίρια που συναντάει κανείς στις μεγάλες πόλεις. Τι θα λέγατε για παράδειγμα για την προσθήκη ορισμένων αξιαγάπητων σκυλιών?

Και αν ένας τοίχος από τούβλα φαντάζει υπερβολικά μονότονος και βαρετός, θα μπορούσαμε να αποκαλύψουμε μια άλλη, κρυμμένη διάσταση του! Ίσως εκείνη που θα όφειλε να είχε, αν οι αρχικοί δημιουργοί του είχαν λίγη φαντασία παραπάνω!

Ένα ακόμα εκληκτικό παράδειγμα trompe l’ oeil προέρχεται από ένα χωριουδάκι στην Γαλλία. Η φυσική ομορφιά του χωριού θα λεγε κανείς πως είναι από μόνη της αρκετή. Ωστόσο πάντα υπάρχουν περιθώρια για κάτι παραπάνω! Ας συμπεριλάβουμε λοιπόν ορισμένα επιπλέον σπίτια, με τις χαρακτηριστικές τους στέγες με τα κεραμίδια, τα γραφικά τους μπαλκόνια και τα στενά μονοπατάκια που τα διασχίζουν, παίρνοντας ελικοειδείς, ζωηρές στροφές, μέχρι να χαθούν στα βάθη του χωριού….

Με την ίδια λογική, μια κοινότυπη μάλλον πολυκατοικία θα μπορούσε να μετατραπεί σε πύλη για έναν άλλο, παλιότερο κόσμο και να μας οδηγήσει στην καρδιά μιας λαικής αγοράς… Σχεδόν μπορούμε να ακούσουμε τις φωνές των πωλητών ενώ διαλαλούν την πραμάτεια τους… Μια αληθινή εικόνα απ’ τα παλιά που θα λεγε κανείς επέζησε στον χρόνο τον ίδιο, και έφτασε ως εμάς, υπό την παραπλανητική μορφή της ζωγραφικής…

Ασφαλώς υπάρχουν και οι περιπτώσεις εκείνες που το άνοιγμα σε μια άλλη διάσταση γίνεται με ιδιαίτερα…. εκρηκτικό τρόπο! Μη ξεχνάς να επαναλαμβάνεις μαζί μου: είναι απλά μια οπτική απάτη, τίποτα περισσότερο…. Είναι απλά μια ζωγραφιά.

Υπάρχουν φυσικά και οι περιπτώσεις εκείνες των κτιρίων στις οποίες κάθε αίσθηση σταθερότητας εξανεμίζεται. Δεν υπάρχει παρά η αέναη ρευστότητα σαν αυτή που παρατηρούμε στη θάλασσα, ενώ ξεπετάει τα κύματα της στη στεριά.

Μεταβαίνοντας από τους τοίχους στους δρόμους, το αποτέλεσμα του trompe l’ oeil μπορεί να είναι ακόμα πιο επιβλητικό. Γιατί όπως και να το κάνουμε, ένα είναι να περνάς από ένα κτίριο με μια τρύπα στη μέση του. Και άλλο είναι να συναντάς την τρύπα αυτή στη μέση του δρόμου που περπατάς, ένα βήμα μπροστά σου!

Η ιδέα μιας μεγάλης πλημμύρας καταμεσής της πόλης εξάλλου έχει τη δική της γοητεία. Μιας πλημμύρας που θα σάρωνε όλη τη σαβούρα και θα άφηνε μόνο εκείνα που αξίζουν.

το ψήνω για ένα μπανάκι ομολογώ

Και όταν πια η πλημμύρα έχει τελειώσει, εκείνοι που δεν τους παρέσυρε στο διάβα της μπορούν να βγουν έξω και να διασκεδάσουν, παρέα με τα στοιχεία της φύσης. Για παράδειγμα με ένα υπερτροφικό βατράχι, γιατί όχι.

Ας παίξουν τα παιδιά με τα βατράχια. Εγώ προτιμώ να παίξω με την δεσποινίδα της φωτογραφίας.

Και αν κάποιους τα συγκεκριμένα οπτικά τρυκ τους φοβίζουν, να ξέρετε δεν συντρέχει λόγος ανησυχίας. Κινδυνεύεις να πέσεις στο κενό? Ο Μπάτμαν και ο Ρόμπιν θα σπεύσουν να σε σώσουν!

Κλείνω με δύο χαρακτηριστικές περιπτώσεις όπου η τεχνική του trompe l’ oeil εφαρμόζεται στα μέσα μεταφοράς. Για παράδειγμα, πείτε πως έχετε αυτοκίνητο, αλλά πάντα ονειρευόσασταν να είχατε και μια πρώτης τάξεως μηχανή. Ε, το κάτω αυτοκίνητο νομίζω εκπληρώνει και με το παραπάνω την επιθυμία σας!

…Ή μήπως πρόκειται για μηχανή, και το αυτοκίνητο είναι απλά ζωγραφισμένο πίσω στον τοίχο; Πραγματικά είναι δύσκολο να καταλάβεις ποιό από τα δύο είναι το αληθινό και ποιό το ψεύτικο!

Φύλαξα την καλύτερη φωτογραφία για το τέλος. Εκείνη ενός φίλου υδραυλικού, που σκάει μύτη με το ιδιαίτερο του αμάξι! Πόσο πιο ακαταμάχητος μπορεί να γίνει κάποιος, πόσο όμως.

Επίλογος…

Κάπως έτσι τελειώσαμε και για σήμερα. Αν η συγκεκριμένη ανάρτηση γινόταν εφαλτήριο για μια σειρά παραγωγικών σκέψεων από την δική σου πλευρά, φίλε αναγνώστη, τότε θα έχει πετύχει τον σκοπό της. Και το τέλος δε θα ήταν παρά μία ακόμα αρχή – καθώς, στην πραγματικότητα, τέλος δε γίνεται να υπάρχει.

Μπορούμε να ορίσουμε με βεβαιότητα λοιπόν ένα σημείο στο οποίο τελειώνει η πλάνη και αρχίζει η αλήθεια; Και αν η πραγματικότητα δεν είναι εκείνη που προσλαμβάνουμε αρχικά με τις αισθήσεις μας, αν ο ίδιος ο νους μας εξαπατά, σε τι μπορούμε να βασιζόμαστε; Γιατί ας λέμε τα πράγματα με το όνομα τους: αναζητούμε την αλήθεια, αγαπούμε την γνώση – ορισμένοι από μας τουλάχιστον. Για μας ακόμα και οι μύθοι χρησιμεύουν ως μια ακόμα μορφή με την οποία μπορούμε να προσεγγίσουμε, να δούμε βαθύτερα στην πραγματικότητα, και όχι να απομακρυνθούμε από αυτήν. Το αληθινό δεν είναι πάντα όμορφο, ωστόσο κανείς δε μπορεί να ικανοποιείται ζώντας μόνο με μύθους.

Η ευκολία και η σχεδόν ασυναίσθητη τάση που έχουμε να υποκύπτουμε σε πλάνες καταδεικνύει πολλά για το πόσο ελλιπώς ανεπτυγμένοι είμαστε ακόμα σαν είδος. Και ενδεχομένως λέει κάποια πράγματα για την τωρινή εικόνα της κοινωνίας μας, αλλά και για αρκετά προβλήματα που αντιμετωπίζουμε στην καθημερινότητα και στις μεταξύ μας σχέσεις.

Ωστόσο το ξεπέρασμα της πλάνης δεν είναι πάντα εύκολο – μερικές φορές οι πλάνες είναι απαραίτητες!

Εξάλλου όσο περισσότερο βλέπει κανείς τα πράγματα σε βάθος, τόσο συνειδητοποιεί πως η φαντασίωση η ίδια και τα συστατικά του μύθου, η επιθυμία, ο φόβος και το όνειρο δεν δρουν ως το αντίθετο της πραγματικότητας, μα ως το αναγκαίο αντίβαρο και συμπλήρωμα της – η πίσω όψη του νομίσματος, εξίσου αναγκαία και πολύτιμη. Και όσο το συγκεκριμένο νόμισμα περιστρέφεται στον αέρα, συχνά οι δύο όψεις μπλέκονται η μία με την άλλη, εισβάλλει η μία στον κόσμο της δεύτερης και είναι ικανή να την μεταμορφώσει….

Γιατί η πραγματικότητα έχει πάντα δυο διαστάσεις: εκείνη του υπαρκτού, του αληθινού… Και εκείνη του εφικτού και δυνατού. Η δεύτερη διάσταση συχνά μπορεί να εμπλακεί με την πλάνη και την πίστη στο ανύπαρκτο ή ανέφικτο. Εδώ είναι που πρέπει να δράσει η λογική μας και να μας καταδείξει τα σφάλματα στα οποία καταλήξαμε. Όταν όμως η πλάνη έχει απομακρυνθεί, εξαφανίζεται και το πλαίσιο της άγνοιας, σαν γκρίζο σύννεφο που σκορπά στους πέντε ανέμους.

Και όταν πια βλέπουμε τα πράγματα απελευθερωμένοι από τις αυταπάτες μας, τότε μπορούμε να μετατραπούμε οι ίδιοι σε μάγους, σαν άλλοι ζωγράφοι του trompe l’ oeil και να παίξουμε με την πραγματικότητα, εμπλουτίζοντας τη με την φαντασία μας, μεταμορφώνοντας αυτήν, μα και τους εαυτούς μας παράλληλα…

…Κάπως έτσι κλείνουμε λοιπόν… Και το κουνέλι παρατηρεί μία ακόμα φορά την ανάρτηση του, κουνάει με ικανοποίηση τα αυτιά του, και τρυπώνει στο λαγούμι του. Fare thee well!

YΓ – Credits στον δάσκαλο Ηλία Ταμπακέα, ο οποίος και με εισήγαγε πριν κάποια χρόνια σε πολλά από τα ενδιαφέροντα θέματα που έθιξα εδώ, και στο μοναδικό του Εργαστήρι Δημιουργικότητας!

Επίμετρο

Το κείμενο που μόλις διαβάσατε δεν είναι καινούργιο. Οι παλιότεροι θαμώνες του Blog σίγουρα το θυμούνται και αν ψάξετε, θα το βρείτε καταχωνιασμένο στα αρχεία της Κουνελοχώρας! Ωστόσο ήθελα να το μοιραστώ, εκ νέου, με τον κόσμο! Έκανα λοιπόν κάποιες μικρές τροποποιήσεις, πρόσθεσα ορισμένες παραγράφους, και… αυτό ήταν. Δημοσίευση για δεύτερη φορά – γιατί η επανάληψη είναι μητέρα της μάθησης, ως γνωστόν. Πάνω απ’ όλα όμως, είναι θεία και πρώτη ξάδερφη της απόλαυσης… Γι’ αυτό την αγαπάμε.