Περί Τυφλότητος… Μια περιπλάνηση στον κόσμο των τυφλών

Ένα αφιέρωμα στο «Περί Τυφλότητος» του Ζοζέ Σαραμάγκου

«“Πιθανότατα μόνο σ’ έναν κόσμο τυφλών τα πράγματα γίνονται αυτό που πραγματικά είναι”, είπε ο γιατρός.

“Και οι άνθρωποι;”, ρώτησε η κοπέλα με τα σκούρα γυαλιά.

“Και οι άνθρωποι το ίδιο, αφού δεν θα υπάρχει κανείς για να τους δει”».

Βιβλίο-κολοσσός. Έργο που σε ξεγυμνώνει και σε αφήνει εκτεθειμένο στα μάτια όλου του κόσμου – μόνο που ο κόσμος δεν έχει πλέον μάτια να σε δει. Ένα μυθιστόρημα στο οποίο η αλήθεια παρουσιάζεται τυφλή – κι εσύ την παρατηρείς με τα μόνα μάτια που σου έμειναν. Και προσπαθείς να πείσεις τον εαυτό σου πως ονειρεύεται… πως αυτά όλα είναι απλά ένα αποκύημα μιας αχώνευτης βραδιάς, μιας κακής ψυχολογίας… ή ενός φαντασμένου συγγραφέα.

Μα στο βάθος ξέρεις πως είναι αλήθεια. Πως κάποτε έτσι έγιναν τα πράγματα. Πως ίσως γίνουν πάλι έτσι. Όχι, αυτό δεν είναι ένα απλό μυθιστόρημα… είναι μια κραυγή εκατομμυρίων στη σιωπή. Ένας κεραυνός στην έρημο. Κι ένα σκοτάδι μες στο φως – φως αστραποβόλο, φως λευκό, φως που σε τυφλώνει. Φως που σε απομυζεί από κάθε τί ανθρώπινο μέσα σου.

Ο λόγος για το έργο του πορτογάλου Ζοζέ Σαραμάγκου που φέρει το όνομα «Περί Τυφλότητος» [José Saramago, “Ensaio sobre a cegueira”]. Δημοσιευμένο πρώτη φορά το 1995 και, δίχως πολλά λόγια – ένα απ’ τα κορυφαία μυθιστορήματα της λογοτεχνίας των τελευταίων 30 χρόνων. Αν αποζητάς λογοτεχνία φυγής, συγγνώμη, μα δεν είναι αυτός ο δρόμος σου… Αν γυρεύεις κάποιο ανάλαφρο ανάγνωσμα, ίσως πρέπει να στραφείς αλλού. Μα αν εκείνο που ζητάς είναι ένα βιβλίο-αποκάλυψη… ένα έργο ικανό να ταρακουνήσει κόσμους και να ραγίσει σαθρά θεμέλια προκατασκευασμένων αντιλήψεων… ένα έργο που θα σε συγκινήσει και θα σε κάνει ν’ αναλογιστείς για την ουσία της ανθρώπινης κατάστασης… τότε, φίλε μου, είσαι στο κατάλληλο μέρος. Συνέχισε να διαβάζεις.

Στον κόσμο των τυφλών οι παλιές συνήθειες δύσκολα ξεπερνιούνται. Σαν τον ανάπηρο που νιώθει το χαμένο μέλος του, ο τυφλός κοιτάζει ασυναίσθητα το ρολόι του να δει τι ώρα είναι…

«Δεν κατάφερε ν’ αποφύγει μια μηχανική κίνηση, σήκωσε τον αριστερό του καρπό και χαμήλωσε τα μάτια του για να δει τι ώρα είναι. Έσφιξε τα χείλη σαν να τον διαπέρασε ξαφνικά ένας πόνος κι ευχαρίστησε την τύχη του που δεν εμφανίστηκε εκείνη τη στιγμή κάποιος γείτονας, γιατί στην πρώτη κουβέντα που θα του απηύθυναν θ’ αναλυόταν σε δάκρυα».

Ή την τυφλή γυναίκα που γδύνεται ανάμεσα στους τυφλούς.

«“Θα ξαπλώσω”, είπε μ’ ένα ύφος σα να ήθελε να προειδοποιήσει, “Γυρίστε απ’ την άλλη για να γδυθώ”».

Στην αρχή η πολιτεία παίρνει τα μέτρα της με το μόνο τρόπο που γνωρίζει: αποφασίζει να κλείσει τους τυφλούς στην απομόνωση ενός ασύλου, με τη σκέψη πως έτσι δεν θα κολλήσουν τον υπόλοιπο πληθυσμό.

« Προσοχή, προσοχή, προσοχή. Η κυβέρνηση λυπάται που αναγκάστηκε ν’ ασκήσει αποφασιστικά αυτό που θεωρεί δικαίωμα και καθήκον της, να προφυλάξει δηλαδή με κάθε μέσο τον πληθυσμό ενώπιον της κρίσης που αντιμετωπίζουμε, η οποία κατά τα φαινόμενα μπορεί να προσδιοριστεί ως ένα είδος επιδημικού ξεσπάσματος τυφλότητας, που προσωρινά περιγράφεται ως λευκή πληγή, ελπίζει ότι μπορεί να βασίζεται στον πατριωτισμό και τη συνεργασία όλων των πολιτών για να σταματήσουμε τη διάδοση της μολυσματικής νόσου […] Η απόφαση να συγκεντρώσουμε στο ίδιο μέρος τους πληγέντες, και σε κοντινό μέρος, ξεχωριστό όμως, αυτούς που βρέθηκαν σε κάποιου είδους επαφή μαζί τους πάρθηκε κατόπιν σοβαρής και ωρίμου σκέψεως. Η κυβέρνηση έχει πλήρη συνείδηση των καθηκόντων της και αναμένει ότι αυτοί στους οποίους απευθύνεται το μήνυμα αυτό, θ’ αναλάβουν επίσης, ως ευσυνείδητοι πολίτες που οφείλουν να είναι, τις ευθύνες που τους αντιστοιχούν, λαμβάνοντας υπόψη τους ότι η απομόνωση στην οποία τώρα βρίσκονται συνιστά πράξη αλληλεγγύης προς το υπόλοιπο του έθνους μας. Τέλος, ζητούμε την προσοχή όλων σας στις οδηγίες που ακολουθούν:

Πρώτον, τα φώτα θα παραμείνουν αναμμένα και είναι ανώφελη κάθε προσπάθεια χειρισμού των διακοπτών, δεν λειτουργούν. Δεύτερον, η έξοδος από το κτίριο χωρίς προηγούμενη άδεια συνεπάγεται άμεση θανάτωση. Τρίτον, σε κάθε θάλαμο υπάρχει ένα τηλέφωνο του οποίου μπορεί να γίνει χρήση μόνο για να ζητήσετε απ’ έξω τη διάθεση προϊόντων ατομικής υγιεινής και καθαριότητας. Τέταρτον, οι τρόφιμοι υποχρεούνται να πλένουν οι ίδιοι το ρουχισμό τους καθημερινά. Πέμπτον, συνίσταται η εκλογή υπευθύνων θαλάμου, πρόκειται επομένως για σύσταση και όχι για διαταγή […] Έκτον, τρεις φορές την ημέρα θα τοποθετούνται κιβώτια με τρόφιμα στην πύλη της εισόδου, δεξιά και αριστερά, και προορίζονται, αντίστοιχα, για τους ασθενείς και τους εκτεθειμένους στη μόλυνση. Έβδομον, όλα τα υπολείμματα θα καίγονται […] Όγδοον, η καύση οφείλει να γίνεται στα εσωτερικά προαύλια του κτηρίου ή στον περίβολο. Ένατον, οι τρόφιμοι είναι υπεύθυνοι για τυχόν αρνητικά παρεπόμενα της καύσης. Δέκατον, σε περίπτωση πυρκαγιάς, τυχαίας ή σκόπιμης, οι πυροσβέστες δεν θα επέμβουν. Ενδέκατον, αντίστοιχα οι τρόφιμοι δεν πρέπει να υπολογίζουν σε κανενός είδους εξωτερική παρέμβαση στην περίπτωση που εκδηλωθούν ασθένειες, όπως επίσης και απείθεια ή επιθετική συμπεριφορά. Δωδέκατον, σε περίπτωση θανάτου, οποιαδήποτε κι αν είναι η αιτία του, οι τρόφιμοι θα θάψουν χωρίς επισημότητα το πτώμα στον περίβολο. Δέκατον τρίτον, η επικοινωνία μεταξύ των ασθενών και των εκτεθειμένων στη μόλυνση θα γίνεται από τον κεντρικό κορμό του κτηρίου. Δέκατον τέταρτον, οι εκτεθειμένοι στη μόλυνση που τυχόν τυφλωθούν θα μεταβαίνουν αμέσως στην πτέρυγα των ήδη τυφλών. Δέκατον πέμπτον, η ανακοίνωση αυτή θα επαναλαμβάνεται καθημερινά, την ίδια ώρα, για την ενημέρωση των νέων εισερχομένων.

Η κυβέρνηση και το έθνος αναμένουν από τον καθένα σας να εκπληρώσει το χρέος του. Καληνύχτα».

Οι τυφλοί, στα μάτια όσων ακόμα βλέπουν, δεν είναι πλέον άνθρωποι. Χρειάζεται να περιθωριοποιηθούν, να απομονωθούν – όλα «για το καλό του έθνους και της πολιτείας». Σαν τους φυλακισμένους, τους πάσχοντες από ανίατες νόσους, τους φτωχούς, τους άστεγους, εκείνους που χάσαν την πατρίδα τους. Μας ενοχλεί να τους κοιτάζουμε – ίσως γιατί εμείς ακόμα βλέπουμε, ενώ εκείνοι όχι. Ίσως γιατί ξέρουμε πως δεν θα κρατήσει για πολύ.

Μα οι αναγνώστες του βιβλίου, όσο και αν τρομάζουμε, άλλο τόσο συμπάσχουμε μαζί τους. Αναγνωρίζουμε την αδικία, το παράλογο της κατάστασής τους – «δεν έφταιξαν αυτοί γι’ αυτό που έπαθαν!», πιάνουμε τον εαυτό μας να λέει. «Ο καθένας θα μπορούσε να βρεθεί στη θέση τους», σκεφτόμαστε με αγωνία. Θέλουμε ν’ αντισταθούμε, να πάμε κόντρα στην απάνθρωπη αυτή μεταχείριση. Να τους βοηθήσουμε όπως μπορούμε. Ίσως γιατί φοβούμαστε πως, κάποτε, μπορεί να βρεθούμε κι εμείς στη θέση τους.

«Στην αρχή, τον πρώτο πρώτο καιρό, κάποιες φιλανθρωπικές οργανώσεις προσφέρθηκαν εθελοντικά να πάνε να φροντίσουν τους τυφλούς, να στρώνουν τα κρεβάτια τους, να καθαρίζουν τ’ αποχωρητήριά τους, να τους πλένουν τα ρούχα, να τους μαγειρεύουν φαγητό, αυτές τις ελάχιστες φροντίδες χωρίς τις οποίες η ζωή γίνεται γρήγορα ανυπόφορη, ακόμα και γι’ αυτούς που βλέπουν. Τα καημένα τα παιδιά τυφλώθηκαν αμέσως, αλλά τουλάχιστον πέρασε στην ιστορία η όμορφη χειρονομία τους».

Αλίμονο. Ακόμα και οι όμορφες χειρονομίες δεν καταλήγουν πουθενά. Ένας μετά τον άλλον, οι πάντες παραδίδονται στην τύφλωση.

Πες μου λοιπόν – αν γνωρίζεις πως όλα όσα κάνεις δεν κατορθώσουν να αλλάξουν την τελική κατάσταση… θα τα έκανες πάλι; Θα προσπαθούσες να βοηθήσεις, με όποιον τρόπο μπορείς – ή θα αδιαφορούσες πια;… Για σένα μετράει μόνο το αποτέλεσμα της πράξης; Ή η ίδια η πράξη;

Τι νόημα έχει η ηθική, το δίκαιο και η αλληλεγγύη σ’ έναν απάνθρωπο κόσμο; Θα τα έκανες λοιπόν; Ή θα σκεφτόσουν πως «δεν έχει πλέον νόημα»;

Οι περιγραφές των τυφλών που επιχειρεί ο Σαραμάγκου είναι ανατριχιαστικές. Θυμίζουν σκηνές Αποκάλυψης, ή κάποιου δυστοπικού μυθιστορήματος, στο οποίο η ανθρωπότητα έχει επανέλθει σε μια ζωώδη σχεδόν ύπαρξη. Παραδομένοι στα τυφλά τους ένστικτα. Σχεδόν νιώθεις πως διαβάζεις δημοσιογραφικό ρεπορτάζ, όχι μυθιστόρημα. Τόσο αληθοφανείς είναι οι περιγραφές του συγγραφέα – τόσο τρομακτικές.

«Ήταν οι τυφλοί, οδηγημένοι κοπαδιαστά, που κουτουλούσαν ο ένας πάνω στον άλλο, στριμώχνονταν στο κεφαλόσκαλο της πόρτας, μερικοί έχασαν τον προσανατολισμό τους και κατέληξαν σε άλλους θαλάμους, αλλά η πλειοψηφία, σκουντουφλώντας, μαζεμένοι σαν τσαμπί ή ξεστρατίζοντας ένας ένας, κουνώντας στενόχωρα τα χέρια τους όπως κάποιος που πνίγεται, μπήκαν στο θάλαμο σαν ανεμοστρόβιλος, σαν να τους έβγαλε έξω ένα έμβολο. Κάμποσοι έπεσαν, τσαλαπατήθηκαν. Στριμωγμένοι στο στενό διάδρομο, οι τυφλοί σε λίγο ξεχείλιζαν στα στενά ανάμεσα στα ράντζα, κι εκεί, σαν καράβι που μέσα στην τρικυμία κατάφερε εντέλει να βρει λιμάνι, έκαναν κατάληψη στο προσωπικό τους αγκυροβόλι, που ήταν το κρεβάτι του καθενός».

…….

«Από τη μια στιγμή στην άλλη ο κόσμος σταμάτησε να χρησιμοποιεί τα λεωφορεία κι όλοι έλεγαν ότι προτιμούσαν να τυφλωθούν οι ίδιοι, απ’ το να πεθάνουν επειδή τυφλώθηκαν κάποιοι άλλοι.

Κανείς πια δεν τολμούσε να οδηγήσει όχημα, ούτε για να μεταφερθεί παραδίπλα, τα αυτοκίνητα, τα φορτηγά, οι μηχανές, μέχρι και τα ποδήλατα, τα τόσο διακριτικά, ήταν σπαρμένα σε χαώδη κατάσταση σε όλοκληρη την πόλη, εγκαταλειμμένα σ’ όποιο σημείο ο φόβος είχε υπερισχύσει πάνω στο αίσθημα της ιδιοκτησίας, όπως έδειχνε με τρόπο κωμικοτραγικό εκείνος ο γερανός μ’ ένα μισοσηκωμένο αυτοκίνητο, με τον μπροστινό άξονα να αιωρείται, κατά πάσα πιθανότητα ο πρώτος που τυφλώθηκε ήταν ο οδηγός του γερανού».

……

«Αυτοί που έβλεπαν ακόμα το μόνο που σκέφτονταν ήταν να σώσουν τα πολύτιμα λεφτά τους, και εντέλει, όπως ήταν αναπόφευκτο, οι τράπεζες, χρεοκοπημένες ή όχι, έκλεισαν τις πόρτες τους και ζήτησαν αστυνομική προστασία, χωρίς αποτέλεσμα όμως, γιατί ανάμεσα στο πλήθος που μαζεύτηκε φωνάζοντας μπροστά στην τράπεζα υπήρχαν και αστυνομικοί με πολιτικά που απαιτούσαν αυτά που με τόσο κόπο είχαν κερδίσει […] Το χειρότερο όμως ήρθε αργότερα, όταν οι τράπεζες δέχτηκαν τις εξαγριωμένες επιθέσεις ορδών τυφλών και μη τυφλών, όλων τους απελπισμένων, γιατί εδώ δεν έλεγαν ειρηνικά στον υπάλληλο, “Θέλω ν’ αποσύρω το υπόλοιπο του λογαριασμού μου”, αλλά άπλωναν χέρι όπου μπορούσαν, στα χρήματα της μέρας, σε ό,τι είχε απομείνει στα συρτάρια, σε κάποια θυρίδα αφημένη απρόσεκτα ανοιχτή. […]

Κι εδώ θα πρέπει να αναφέρουμε μια λεπτομέρεια απ’ τις ταμειακές μηχανές, αφού διερράγησαν και λεηλατήθηκαν μέχρι το τελευταίο χαρτονόμισμα, στην οθόνη μερικών, αινιγματικά, εμφανίστηκε ένα μήνυμα ευχαριστίας που επέλεξαν αυτήν την τράπεζα, οι μηχανές είναι όντως ηλίθιες. […]

Τέλος πάντων, όλο το τραπεζικό σύστημα κατέρρευσε μ’ ένα φύσημα, σαν κάστρο από τραπουλόχαρτα, κι όχι γιατί η κατοχή χρήματος είχε πάψει να έχει σημασία, απόδειξη ότι όποιος το έχει δεν τ’ αφήνει από τα χέρια του, αλλά, όπως αυτοί υπαινίσσονται, δεν ξέρουμε τι ξημερώνει αύριο. Κάτι τέτοιο μάλλον θα σκέφτηκαν οι τυφλοί που εγκαταστάθηκαν στα υπόγεια των τραπεζών, όπου βρίσκονται τα χρηματοκιβώτια, και περιμένουν ένα θαύμα να ανοίξει διάπλατα τις βαριές πόρτες από ατσάλι και νικέλιο που τους χωρίζουν απ’ τον πλούτο, βγαίνουν μόνο για να ψάξουν για τροφή και νερό ή να ικανοποιήσουν τις άλλες σωματικές τους ανάγκες κι αμέσως επιστρέφουν στο πόστο τους, έχουν συνθήματα και σήματα με τα δάχτυλα για να μην μπορέσει κανένας ξένος να εισχωρήσει στο οχυρό, εννοείται βέβαια ότι ζουν στο πιο απόλυτο σκοτάδι, αλλά το ίδιο κάνει, σ’ αυτή την τυφλότητα όλα είναι λευκά».

Ασφαλώς το όχημα που καθιστά δυνατή την απόλυτα ρεαλιστική αυτή περιγραφή (μιας μη ρεαλιστικής πραγματικότητας) είναι τα μάτια της κεντρικής ηρωίδας του βιβλίου. Ο λόγος για την γυναίκα του γιατρού, τη μόνη ανάμεσα στους πάσχοντες που έχει διατηρήσει (άγνωστο πώς) την όρασή της. Μέσα από τα δικά της μάτια είναι που βλέπεις τη φρίκη – δεν θα μπορούσες αλλιώς, γιατί ταυτίζεσαι μαζί της. Μπαίνεις έτσι στη δική της θέση και σκέφτεσαι «θεέ μου – πως θα αντιμετώπιζα ο ίδιος άραγε μια τέτοια κατάσταση; Τι συμπεριφορά θα είχα;»

«Η γυναίκα του γιατρού σηκώθηκε απ’ το κρεβάτι, έσκυψε πάνω απ’ τον άντρα της, πήγε να τον ξυπνήσει, αλλά δεν βρήκε το κουράγιο να τον αποσπάσει απ’ τον ύπνο του, γνωρίζοντας ότι εξακολουθούσε να είναι τυφλός […] Κοιτούσε τον άντρα της που μουρμούριζε στον ύπνο του, τις φιγούρες των άλλων κάτω απ’ τα γκρίζα κλινοσκεπάσματα, τους βρόμικους τοίχους, τα άδεια, σε αναμονή, κρεβάτια, και γαλήνια ευχήθηκε να ήταν κι αυτή τυφλή, να προσπερνούσε την ορατή επιδερμίδα των πραγμάτων για να βρεθεί από τη μέσα τους πλευρά, στην εκθαμβωτική και ανίατη τυφλότητά της».

Όσο η επιδημία εξαπλώνεται πέραν του ασύλου, τόσο αποσυναρμολογείται σταδιακά ο κοινωνικός ιστός και εξασθενεί η οργάνωση της κοινωνίας. Και σκέφτεσαι τότε: «καλά, τόσο αδύναμοι είμαστε λοιπόν; Αρκεί να πάθουμε κάτι τέτοιο για να πετάξουμε στον κάλαθο των αχρήστων όλα όσα είχαμε χτίσει στους αιώνες;»

«Αιφνιδιάστηκε όταν άκουσε τη γυναίκα να λέει “Καλημέρα”, είχε χαθεί πια η συνήθεια να λέει ο κόσμος καλημέρα, όχι μονάχα γιατί η μέρα του τυφλού, αν μιλήσουμε κυριολεκτικά, δεν μπορεί να είναι καλή, αλλά και γιατί κανείς δεν μπορεί να είναι απολύτως βέβαιος αν είναι μέρα και όχι νύχτα […]

Ο άντρας είπε “Βρέχει”, και μετά “Ποια είστε;”, “Δεν είμαι από εδώ”, “Ψάχνετε για τρόφιμα;”, “Ναι, έχουμε να φάμε τέσσερις μέρες”, “Και πού το ξέρετε ότι είναι τέσσερις μέρες;”, “Τόσο το υπολογίζω”, “Είστε μόνη;”, “Είμαι με τον άντρα μου και μερικούς συντρόφους μας”. “Πόσοι είστε;”, “Όλοι μαζί εφτά”, “Από πού έρχεστε;”, “Είμαστε έγκλειστοί από τότε που ξεκίνησε η τύφλωση”, “Α, ναι, στην καραντίνα. Τελικά δεν ωφέλησε […] Όλος ο κόσμος τυφλώθηκε. Όλη η πόλη, η χώρα ολόκληρη. Αν υπάρχει κανείς που βλέπει, τότε δεν το λέει”.

“Και γιατί δεν μένετε στο σπίτι σας;”[τον ρώτησε η γυναίκα]. “Γιατί δεν ξέρω που είναι” […] Τώρα, όποιος είναι τυφλός και βγήκε απ’ το σπίτι του μόνο από θαύμα θα μπορούσε να το ξαναβρεί, δεν είναι όπως παλιά, που οι τυφλοί μπορούσαν να υπολογίζουν στη βοήθεια ενός περαστικού για να διασχίσουν το δρόμο, ή για να ξαναβρούν τη σωστή πορεία στην περίπτωση που είχαν παρεκκλίνει από απροσεξία απ’ τη συνηθισμένη τους ρότα […]

“Εμείς που πηγαίνουμε σε ομάδες όταν πρέπει να ψάξουμε για τρόφιμα είμαστε υποχρεωμένοι να πηγαίνουμε όλοι μαζί, είναι ο μόνος τρόπος για να μη χαθούμε μεταξύ μας, κι αφού πηγαίνουμε όλοι μαζί και δεν μένει κανείς να φυλάξει το σπίτι, είναι σίγουρο ότι, ακόμα κι αν υποθέσουμε ότι το ξαναβρίσκουμε, θα έχει καταληφθεί από άλλη ομάδα, που επίσης δεν κατάφερε να βρει το σπίτι της, περιπλανιόμαστε σαν την άδικη κατάρα, στην αρχή είχαμε κάποιες συμπλοκές, αλλά πολύ γρήγορα καταλάβαμε ότι εμείς, οι τυφλοί δηλαδή, δεν έχουμε σχεδόν τίποτα που θα μπορούσαμε να πούμε ότι είναι δικό μας, εκτός από αυτά που φέρουμε πάνω στο κορμί μας”».

Ο ένας μετά τον άλλο, οι πολίτες παραδίδονται στην Τυφλότητα, πέφτοντας σαν ντόμινο από τραπουλόχαρτα… όταν η πολιτεία, η χώρα, ο κόσμος όλος μετατρέπεται σε άθυρμα της παράλογης επιδημίας… τότε τα μέτρα παραχωρούν τη θέση τους σ’ έναν αγώνα όλων εναντίον όλων για την επιβίωση. Γιατί όταν κανένας άνθρωπος δεν βλέπει… Τότε δεν μπορεί να πάει στη δουλειά του… δεν βρίσκει το δρόμο για το σπίτι του… δεν του χρησιμεύουν τα λεφτά του… δεν παράγει ηλεκτρισμό, νερό, ή φρέσκια διατροφή… δεν επισκέπτεται θέατρα, κινηματογράφους, κέντρα διασκέδασης, κέντρα αναψυχής… δεν κάνει τίποτε απ’ αυτά. Απομένει μόνο να γυρίζει, σαν αδέσποτο ζώο, σε μια πόλη με χιλιάδες άλλους σαν αυτόν, άγνωστος μεταξύ αγνώστων, τυφλός μεταξύ τυφλών, ανώνυμος μεταξύ ανωνύμων, αποζητώντας τροφή και πόσιμο νερό• αφοδεύοντας στη μέση των δρόμων• λεηλατώντας καταστήματα και σπίτια, ίσα για να έχει μια ζεστή γωνιά να κοιμηθεί…

«Κατά μήκος του δρόμου πρόβαλαν ομάδες τυφλών, μεμονωμένα άτομα, άντρες στηριγμένοι στον τοίχο ανακουφίζονταν από την πρωινή ανάγκη της κύστης τους, οι γυναίκες προτιμούσαν το καταφύγιο των εγκαταλειμμένων αυτοκινήτων. Έτσι όπως είχαν μαλακώσει απ’ τη βροχή, τα περιττώματα εδώ κι εκεί απλώνονταν στο πλακόστρωτο. […] Ο αέρας ήταν βαρύς από τις δυσάρεστες οσμές, κι αυτό έκανε την απαράλλαχτη λευκότητα των πραγμάτων παράλογη. […]

Μέσα στο μαγαζί η εικόνα δεν διέφερε, άδεια ράφια, οι γυάλινες προθήκες αναποδογυρισμένες, ανάμεσα περιφέρονταν οι τυφλοί, οι περισσότεροι απ’ αυτούς στα γόνατα, σαρώνοντας με τα χέρια το βρόμικο πάτωμα, ελπίζοντας να βρουν κάτι που να τρώγεται, μια κονσέρβα που αντιστάθηκε στα χτυπήματα που προσπάθησαν να την ανοίξουν, ένα οποιοδήποτε πακέτο, με ό,τι να ‘ναι, μια πατάτα, έστω πατημένη, μια φέτα ψωμί, έστω ξερή. […]

Η γυναίκα του γιατρού κοίταξε τριγύρω, ό,τι φαγώσιμο υπήρχε ακόμα το διεκδικούσαν ανάμεσα σε κλοτσιές που σχεδόν πάντα δίνονταν στον αέρα και σπρωξιές που δεν έκαναν διάκριση ανάμεσα σε φίλους και αντιπάλους, έτσι που πολλές φορές το αντικείμενο της πάλης τούς ξέφευγε απ’ τα χέρια κι έπεφτε στο έδαφος, περιμένοντας να έρθει κάποιος να σκοντάψει πάνω του.» […]

Τα ακόλουθα ερωτήματα ανεγείρονται τότε: Τι απομένει από την κοινωνική οργάνωση και τους νόμους σε μια πολιτεία σαν αυτήν; Είναι δυνατόν να παράγουμε νέες μορφές κοινωνικής συνοχής, όταν κανένας πια δεν βλέπει; Τι νόημα έχουν η εξωτερική ομορφιά και η ασχήμια, το φαίνεσθαι και η επίδειξη σ’ έναν κόσμο δίχως μάτια να τα δει; Τι αξία έχει η δύναμη του χρήματος και του κοινωνικού status; Μπορείς να είσαι ειλικρινής και έντιμος όταν κανείς δεν βλέπει την κλοπή; Και όταν το φαγητό δεν φτάνει πια για όλους, πες μου… πόσο ομαδικός μπορείς να είσαι πλέον; Πόσο εγωιστής;

Τι απομένει από την ανθρωπιά μας;

«— Έχεις την εντύπωση ότι μας έκανε καλύτερους η τύφλωση.

— Δεν μας έκανε όμως και χειρότερους.

— Προς τα εκεί πηγαίνουμε, δες μονάχα τι γίνεται όταν έρχεται η ώρα της διανομής του φαγητού. […] Ο ευσπλαχνικός και ειδυλλιακός κόσμος των φτωχών τυφλών τελείωσε, τώρα ήρθε η σκληρή, άτεγκτη και αδυσώπητη βασιλεία των τυφλών».

Η Τυφλότητα που μας περιγράφει ο Ζοζέ Σαραμάγκου απογυμνώνει τους ανθρώπους• τους παρουσιάζει δίχως καλύμματα ηθικής, παλεύοντας για την επιβίωση σ’ έναν κόσμο που δείχνει να έχει χάσει κάθε σπιθαμή νοήματος. Ακόμα και η θρησκεία δεν προσφέρει πια παρηγοριά – σε μια εκκλησία, κάπου, τα αγάλματα των αγίων έχουν όλα καλυμμένα πια τα μάτια τους. Τυφλοί κι αυτοί σαν τους πιστούς τους. Οι εκκλησίες χρησιμεύουν πια σαν κέντρα στέγασης και προφύλαξης απ’ την κακοκαιρία – όχι για προσευχή ή λατρεία.

Η μουσική έχει στερέψει από τον κόσμο.

«Είτε περπατούν, είτε στέκονται, εντέλει τους κάνει το ίδιο, εκτός από την αναζήτηση τροφής δεν έχουν άλλους στόχους, η μουσική τελείωσε, ποτέ άλλοτε ο κόσμος δεν γνώρισε τέτοια σιωπή, οι κινηματογράφοι και τα θέατρα χρησιμεύουν μόνο γι’ αυτούς που απέμειναν χωρίς σπίτι κι έχουν παραιτηθεί απ’ την αναζήτηση […] Όσο για τα μουσεία, σου σπαράζουν την καρδιά, σου πονούν την ψυχή, όλοι αυτοί οι άνθρωποι, οι άνθρωποι, καλά το λέω, όλοι αυτοί οι πίνακες, όλα αυτά τα γλυπτά χωρίς έναν άνθρωπο να τα κοιτάξει».

H σιωπή είναι το τραγούδι του νέου κόσμου που αναδύεται στο εκτυφλωτικό άσπρο της τυφλότητας.

«Μαθημένη πια στους διαρκείς θορύβους του θαλάμου, η γυναίκα του γιατρού παραξενεύτηκε απ’ τη σιωπή, μια σιωπή που έμοιαζε να καταλαμβάνει το χώρο μιας απουσίας, λες κι ολόκληρη η ανθρωπότητα είχε εξαφανιστεί, αφήνοντας μονάχα ένα φως αναμμένο κι ένα στρατιώτη για να το φυλάει, αυτό κι ένα υπόλοιπο αντρών και γυναικών που δεν μπορούσαν να το δουν».

Εδώ κι εκεί στο μυθιστόρημα ξεπηδούν μικρές στιγμές γαλήνης. Μια σύντομη ανακούφιση, αναγκαία τόσο για τους χαρακτήρες του βιβλίου, όσο και για σένα που διαβάζεις με αγωνία – και ανασαίνεις με χαρά για τη μικρή αυτή στιγμή ηρεμίας.

«Ήταν ένα τραγούδι, ένα τραγούδι ασήμαντο, αλλά οι τυφλοί πλησίασαν αργά, δεν σπρώχνονταν, σταματούσαν αμέσως μόλις αισθάνονταν άλλη παρουσία μπροστά τους κι απόμεναν εκεί, ν’ ακούν, με τα μάτια ορθάνοιχτα προς την κατεύθυνση της φωνής που τραγουδούσε, μερικοί έκλαιγαν, όπως πιθανότατα μόνο οι τυφλοί μπορούν να κλάψουν, με τα δάκρυα να κυλούν αργά απ’ την πηγή τους.

Το τραγούδι τελείωσε κάποτε, ο εκφωνητής είπε “Προσοχή, στον τρίτο τόνο η ώρα θα είναι τέσσερις”. Μια τυφλή ρώτησε γελώντας, “Το απόγευμα ή τα ξημερώματα;” και το γέλιο αυτό λες και την πονούσε».

Όσο κυλάει η ανάγνωση αγωνιάς όλο και περισσότερο για τη μοίρα των κεντρικών χαρακτήρων του βιβλίου. Δεν είναι μόνο η επιβίωσή τους που σε απασχολεί – όχι. Ξέρεις πως υπάρχει κάτι βαθύτερο εδώ, κάτι που πηγαίνει πέρα από το ένστικτο μιας τυφλής (κυριολεκτικά) αυτοσυντήρησης. Δεν σε απασχολεί μόνο αν θα ζήσουν ή θα πεθάνουν…

Θες να δεις πώς τα καταφέρνουν – αν τελικά τα καταφέρνουν. Και αν επιζεί ο άνθρωπος μέσα τους – αν, κάπως, μες στον πανικό, διατηρούν κάποια ψήγματα ευαισθησίας· σύνεσης· λογικής· συντροφικότητας· διάθεσης για μοίρασμα· αλληλεγγύης· και αγάπης, ο ένας για τον άλλον. Θες να δεις αν κατορθώνουν, με κάποιο τρόπο, να συντηρήσουν ο ένας τον άλλον – αν υπερβαίνουν την ατομικιστική κατάσταση της ζωώδους αυτοσυντήρησης. Αν μπορείς να ελπίζεις.

Τι μένει τελικά από τον παλαιό κόσμο των ανθρώπων σε μια πραγματικότητα τυφλών; Από τα ανώτερα αισθήματα και τα ευγενή ιδανικά του;

«Τα αισθήματα με τα οποία ζούσαμε είναι που μας έκαναν αυτό που ήμασταν, γεννήθηκαν επειδή είχαμε μάτια, χωρίς μάτια τα αισθήματα γίνονται διαφορετικά […] Τώρα μόλις αρχίζουν να γεννιούνται τα αυθεντικά αισθήματα των τυφλών, κι ακόμα είμαστε στην αρχή, γιατί προς το παρόν ζούμε με την ανάμνηση αυτού που αισθανόμασταν… »

Σε αρκετά απ’ τα ερωτήματα (που με λαχτάρα περιμένεις μια απάντηση) ο Σαραμάγκου αποφεύγει να τη δώσει. Περιγράφει, σχεδόν δημοσιογραφικά – μα αφήνει σε σένα τις κρίσεις. Το έργο του πραγματικά θυμίζει νατουραλιστικό μυθιστόρημα ενταγμένο σε μια απολύτως σουρεαλιστική κατάσταση. Συνιστά εξάλλου ένα από τα χαρακτηριστικά του συγγραφέα, που θα βλέπαμε και σε άλλα μυθιστορήματά του, όπως το «Περί Θανάτου» και το «Περί Φωτίσεως».

Ο λόγος του συγγραφέα συχνά μοιάζει με κύμα, αποφεύγοντας αρκετά από τα παραδοσιακά σημεία στίξης – ο ίδιος επέλεξα να συμπεριλάβω κάποια από αυτά στα αποσπάσματα που ανέβασα, απλά και μόνο προς διευκόλυνση των αναγνωστών που δεν είναι εξοικειωμένοι με τη γραφή του.

Όπως χαρακτηριστικό του είναι η σατιρική του διάθεση – ακόμα και σ’ ένα «σκοτεινό» (ή πιο σωστά… φωτεινό, πιο φωτεινό δεν γίνεται) μυθιστόρημα όπως αυτό. Μα το μεγαλύτερο προσόν του είναι η ικανότητά του να δημιουργεί βαθιά ανθρώπινους χαρακτήρες – τέτοιους με τους οποίους μπορείς να ταυτιστείς – να πονέσεις με τον πόνο τους, να ελπίσεις τις ελπίδες τους. Αυτό εξάλλου καθιστά το «Περί Τυφλότητας» ένα υπέροχο βιβλίο – δεν είναι μόνο οι μετα-αποκαλυπτικές περιγραφές του και οι ηθικές-φιλοσοφικές του προεκτάσεις… μα και οι βαθιά ανθρώπινοί του χαρακτήρες. Και σ’ έναν κόσμο που δείχνει να χάνει την ανθρωπιά του μέρα με τη μέρα, κάθε στιγμή που περνάει, χαρακτήρες όπως ο ψύχραιμος γιατρός… η συμπονετική κοπέλα με τα σκούρα γυαλιά… ο φιλοσοφημένος γέρος με την καλύπτρα… και η γυναίκα του γιατρού, που παλικαρίσια αγωνίζεται για να βοηθήσει με κάθε δυνατό τρόπο… αυτοί οι χαρακτήρες φανερώνουν πως ίσως δεν έχουν χαθεί όλα τελικά.

Ναι, και αυτό το σκυλάκι ακόμα, που εγκαταλείπει τις αδηφάγες αγέλες των ομοίων του και ακολουθεί, πιστά, τους τυφλούς ανθρώπους στο δρόμο τους.

«Εκείνη τη στιγμή άρχισαν να μπαίνουν οι τυφλοί, ήταν πέντε, τρεις άντρες και δύο γυναίκες. Ο γιατρός είπε, υψώνοντας τη φωνή του, “Μη φοβάστε και μη θορυβείστε, είμαστε εδώ έξι άτομα, εσείς πόσοι είστε, έχει χώρο για όλους”. Εκείνοι δεν ήξεραν πόσοι ήταν, σίγουρα θα είχαν αγγιχτεί μεταξύ τους και ίσως σκουντηχτεί όταν τους έσπρωχναν απ’ την αριστερή πτέρυγα προς τα εδώ, αλλά πόσοι ήταν δεν ήξεραν […] Είπε τότε η γυναίκα του γιατρού, “Το καλύτερο είναι ν’ αριθμηθείτε λέγοντας ο καθένας ποιος είναι”.

Οι τυφλοί, ακινητοποιημένοι, δίστασαν, κάποιος έπρεπε να κάνει την αρχή, δύο από τους άντρες μίλησαν ταυτόχρονα, έτσι συμβαίνει πάντα, σώπασαν κι οι δυο τους και ξεκίνησε ο τρίτος, “Ένα”, έκανε μια παύση, φάνηκε σαν να πήγαινε να πει το όνομά του, αλλά τελικά είπε, “Είμαι αστυνομικός”, κι η γυναίκα του γιατρού σκέφτηκε, “Δεν είπε πως τον λένε, θα το ξέρει κι αυτός πως εδώ μέσα δεν έχει σημασία”, Να όμως που ένας άλλος άντρας συστηνόταν ήδη, “Δύο”, κι ακολουθώντας το παράδειγμα του πρώτου, “Είμαι οδηγός ταξί”. Ο τρίτος άντρας είπε, “Τρία, είμαι βοηθός φαρμακοποιού”.

Ύστερα μια γυναίκα, “Τέσσερα, είμαι καμαριέρα σε ξενοδοχείο”, κι η τελευταία, “Πέντε, είμαι υπάλληλος γραφείου”.

“Είναι η γυναίκα μου, η γυναίκα μου!”, φώναξε ο πρώτος τυφλός, “Που είσαι, που είσαι”, μουρμούριζε τώρα σαν να προσευχόταν. Το ένα χέρι βρήκε τ’ άλλο και την επόμενη στιγμή βρέθηκαν αγκαλιά, έγιναν ένα σώμα, τα φιλιά αναζητούσαν άλλα φιλιά, μερικές φορές χάνονταν στον αέρα γιατί δεν ήξεραν που ήταν τα μάγουλα, τα μάτια, το στόμα».

Ακόμα και σ’ έναν κόσμο που έχει παραδοθεί στην αποσύνθεση… υπάρχουν άνθρωποι που ερωτεύονται. Τυφλοί – μα δίχως ανάγκη να βλέπουν ο ένας τον άλλο για να μοιραστούν μαζί του σώμα και ψυχή.

«Τυφλοί βρίσκονταν ξαπλωμένοι πλάι στους τοίχους, ήταν απ’ αυτούς που δεν κατάφεραν φτάνοντας να καταλάβουν ένα κρεβάτι […] Στα δέκα μέτρα ένας τυφλός ήταν ξαπλωμένος πάνω σε μια τυφλή, αγκιστρωμένος ανάμεσα στα πόδια της, φέρονταν όσο πιο διακριτικά μπορούσαν, ήταν απ’ αυτούς που δείχνουν συστολή μπροστά σε κοινό, δεν χρειάζονταν όμως να έχει κανείς ιδιαίτερα οξυμένη ακοή για να καταλάβει με τί είχαν καταπιαστεί, πολύ περισσότερο τη στιγμή που ούτε ο ένας, ούτε ο άλλος μπορούσαν πια να πνίξουν τα αχ και τα βογκητά και κάποια άναρθρη λέξη, σημάδια που έδειχναν πως όλο τούτο όπου να ‘ναι θα τελείωνε.

Η γυναίκα του γιατρού απόμεινε ακίνητη να τους κοιτάζει, όχι από ζήλια, αλλά από μια αίσθηση άλλης τάξης, για την οποία δεν έβρισκε όνομα, θα μπορούσε να είναι κάποιο συναίσθημα συμπάθειας, σαν να ήθελε να τους πει “Μη δίνετε σημασία που είμαι εδώ, ξέρω πως είναι αυτά τα πράγματα, συνεχίστε” […]

Ο τυφλός και η τυφλή ξαπόσταιναν τώρα, είχαν πια ξεχωρίσει, ο ένας δίπλα στον άλλον, συνέχιζαν όμως να κρατούν ο ένας το χέρι του άλλου, ήταν νέοι, ίσως ένα ζευγαράκι που είχε πάει στον κινηματογράφο και τυφλώθηκε εκεί, ή κάποια θαυματουργή σύμπτωση τους ένωσε εδώ, αν είναι όμως έτσι, πώς αναγνωρίστηκαν, σιγά τώρα, από τις φωνές, φυσικά, δεν είναι μονάχα η φωνή του αίματος που δεν χρειάζεται μάτια, ο έρωτας, για τον οποίο λένε ότι είναι τυφλός, έχει κι αυτός κάτι να πει στο θέμα αυτό. Το πιο πιθανό πάντως είναι να τους έπιασαν ταυτόχρονα, στην περίπτωση αυτή εκείνα τα πλεγμένα χέρια δεν είναι τωρινά, είναι έτσι απ’ την αρχή.

Η γυναίκα του γιατρού αναστέναξε, έφερε τα χέρια της στα μάτια, χρειάστηκε να το κάνει γιατί δεν έβλεπε καλά, δεν τρόμαξε όμως, ήξερε πως ήταν μονάχα δάκρυα».

Προσπάθησα με αυτό το αφιέρωμα να ιχνηλατήσω (ποιος ξέρει, ενδεχομένως στα τυφλά) ορισμένες απ’ τις κεντρικές πτυχές ενός απ’ τα κορυφαία μυθιστορήματα της νεότερης λογοτεχνίας. Αυτό δίχως να αποκαλύψω λεπτομέρειες για την κατάληξη της ιστορίας και τη μοίρα των ηρώων. Σκοπός μου ήταν να κάνω τον αναγνώστη αυτού εδώ του κειμένου να ενδιαφερθεί – και ίσως, να προβληματιστεί μαζί μου. Μα και να τον ωθήσω να διαβάσει το βιβλίο, σε περίπτωση που δεν το έχει κάνει.

Και αν, φίλε αναγνώστη, θεωρείς πως είναι υπερβολικά «βαρύ» ανάγνωσμα για τα γούστα σου… Να ξέρεις πως μία από τις ικανότητες του συγγραφέα – του Ζοζέ Σαραμάγκου – είναι η αριστοτεχνική συνταίριαξη του δυνατού περιεχομένου με μια ανάλαφρη, σχεδόν ευχάριστη, περιγραφή. Υπάρχει μια γλυκύτητα στη γραφή του, όμοια με τη γλυκύτητα των απλών – μα τόσο ανθρώπινών του – χαρακτήρων. Το μυθιστόρημα αυτό θα σε προβληματίσει σίγουρα – μα δεν θα σου προκαλέσει κατάθλιψη. Δεν είναι αυτός ο σκοπός του.

Και αν ο ίδιος ο συγγραφέας αποφεύγει, τρόπον τινά, να πάρει «θέση» απέναντι στα γεγονότα που περιγράφει, δεν κάνουν το ίδιο και οι ήρωές του. Από τα δικά τους λόγια λοιπόν, ίσως να μπορούσαμε να καταλήξουμε σε ορισμένα συμπεράσματα…

«“Ο φόβος τυφλώνει. Ήμασταν ήδη τυφλοί τη στιγμή που τυφλωθήκαμε, ο φόβος μας τύφλωσε, ο φόβος θα μας κρατήσει τυφλούς”».

Όπως επίσης:

«Αν δεν είμαστε ικανοί να ζήσουμε εντελώς σαν άνθρωποι, τουλάχιστον ας κάνουμε ό,τι μπορούμε για να μη ζούμε εντελώς σαν ζώα».

Αξίζει, τέλος, να αναφέρουμε πως ορισμένοι από τους χαρακτήρες του «Περί Τυφλότητας» έμελλε να επανέλθουν σε μεταγενέστερο βιβλίο του Σαραμάγκου – κατά κάποιο τρόπο, μια άτυπη συνέχειά του. Ο τίτλος από μόνος του είναι ενδεικτικός: «Περί Φωτίσεως»…

Καλή συνέχεια – και εις το επανιδείν.

«Στο τέλος είπε, “Ας πιούμε”. Τα τυφλά χέρια έψαξαν και βρήκαν τα ποτήρια, τα ύψωσαν τρέμοντας. Στο κέντρο του τραπεζιού το λυχνάρι έμοιαζε με ήλιο περιτριγυρισμένο από αστραφτερά αστέρια».

Η μετάφραση του Ζοζέ Σαραμάγκου είναι της Αθηνάς Ψυλλιά. © Παρουσίαση και ψηφιοποίηση: Το φονικό κουνέλι, 2016-18. Δεν επιτρέπεται η αντιγραφή και αναδημοσίευση του κειμένου σε άλλες ιστοσελίδες.