25 Έργα Σταθμοί της Λογοτεχνίας ενάντια στον Πόλεμο

«Ο κόσμος είναι γεμάτος ήδη με τόσο πόνο, για να έχει και πολέμους να τον πολλαπλασιάζουν…», έγραφε ο Τζ. Ρ. Ρ. Τόλκιν στον «Άρχοντα των Δαχτυλιδιών». Εν έτει 2022, όμως, φαίνεται πως το ανθρώπινο είδος έχει πολλά να μάθει ακόμα. «Ο πόλεμος είναι εκείνο που συμβαίνει όταν αποτυγχάνει η γλώσσα», έλεγε μια άλλη συγγραφέας – η Μάργκαρετ Άτγουντ. Αλίμονο, η ανθρώπινη γλώσσα μοιάζει με μικροσκοπικό οχύρωμα, μπροστά στην ατέλειωτη επί τους αιώνες επέλαση της πολεμικής μανίας – που μοιάζει να τρώει τα σωθικά του ανθρώπινου είδους.

Παραμένει ένα οχύρωμα όμως – και μερικές φορές, είναι το μόνο που έχουμε στη διάθεσή μας. Εδώ έρχεται και η πελώρια σημασία της λογοτεχνίας, ως μέσου ικανού να χειρίζεται την ανθρώπινη γλώσσα και να τη μετατρέπει σε Λόγο – εκείνον τον Λόγο που τόσο έχουν υμνήσει οι φιλόσοφοι και τόσο έχει κατασπαράξει η Ιστορία.

Όσο υπάρχουν ανθρώπινοι πολιτισμοί, υπάρχει πόλεμος. Μα όσο υπάρχει πολιτισμός, υπάρχει επίσης τέχνη και λογοτεχνία. Η τελευταία δημιούργησε τα δικά της οχυρώματα απέναντι στη μανία του πολέμου: διδάσκοντας τους ανθρώπους ποια είναι η πραγματική του φύση και οι αληθινές του συνέπειες. Αυτό για όσους έχουν αυτιά ν’ ακούσουν και μάτια για να δουν: Τις μειοψηφίες των ανθρώπων που διαβάζουν.

Επιχείρησα μια βουτιά στην ιστορία της λογοτεχνίας – και αναδείχτηκα απ’ τον βυθό φέροντας μαζί μου 25 έργα-σταθμούς. Από τις «Τρωάδες» στον «Πόλεμο και Ειρήνη», από το «Ουδέν Νεότερον από το Δυτικό Μέτωπο» στο «Catch-22», από το «Για Ποιον Χτυπά η Καμπάνα» στη «Ζωή Εν Τάφω»… και πολλά ακόμα. Τα παρουσιάζω όλα σε χρονολογική σειρά, σε ένα από τα μεγαλύτερα αφιερώματα που έχω γράψει μέχρι σήμερα – και ένα από τα μεγαλύτερα του είδους που θα βρείτε στο διαδίκτυο: κουβαλάει 10.000 λέξεις στις αποσκευές του.

Ο ανθρώπινος Λόγος μοιάζει λίγος μπροστά στην επέλαση του πολεμικού μας Ασυνείδητου. Μα κάποιες φορές είναι το μόνο που έχουμε. Είναι χρέος μας να διαδώσουμε, ο καθένας με τον τρόπο του, τη γνώση γύρω απ’ την πραγματικότητα του πολέμου. Αλλιώς θα επιβεβαιωθεί ο H. G. Wells που έλεγε πως «εάν δεν τελειώσουμε τον πόλεμο, ο πόλεμος θα μας τελειώσει».

Προτού ξεκινήσουμε, θυμίζω στους φίλους που παρακολουθούν το Κουνέλι από τα social media, πως έφτιαξα ΝΕΑ Σελίδα στο Facebook. Στο εξής με παρακολουθείτε από τη Φωλιά του Κουνελιού (κλικ). Όσοι έχετε Instagram, μπορείτε να με παρακολουθείτε από τον λογαριασμό μου εδώ (κλικ). Τέλος, μπορείτε να κάνετε εγγραφή (subscribe) στο blog, για να λαμβάνετε ενημερώσεις ανά διαστήματα, μέσω email – δείτε τη στήλη εδώ δεξιά.

Πρόλογος. Η Ιλιάδα του Ομήρου

Θεώρησα σκόπιμο να προλογίσω την παρουσίαση με το έργο που έθεσε τις βάσεις για όλα τα υπόλοιπα. Και να υπενθυμίσω πως η ομηρική Ιλιάδα φέρει πτυχές και νοήματα που σκάβουν πολύ βαθύτερα απ’ τη ματοβαμμένη επιφάνεια του πολεμικού πεδίου.

Μελετώντας την Ιλιάδα, βρίσκει κάποιος σημεία που αποκαλύπτουν βαθύτατα υποστρώματα νοήματος, πέραν της εξύμνησης του πολεμικού ηρωισμού. Μοιάζει λες και ο Όμηρος τραγουδούσε για τον Τρωικό Πόλεμο, όχι με σκοπό να τον αποθεώσει, μα για να καταδείξει τη φρίκη του. Οι πολεμιστές μοιάζουν με ήρωες τραγωδίας: πιόνια στα χέρια δυνάμεων που τους υπερβαίνουν και τους εκμεταλλεύονται προς όφελός τους.

Χαρακτηριστικό είναι το ακόλουθο απόσπασμα από τη Ραψωδία Ε. Ο φοβερός και τρομερός Άρης έχει μόλις νικηθεί από την αδερφή του, Αθηνά, στο πεδίο της μάχης – και καταφεύγει κλαμένος στον πατέρα του, κάνοντας έκκληση για βοήθεια:

ΑΡΗΣ: Δία πατέρα, δε μισείς να βλέπεις τέτοια έργα;
Τραβούμε τα χειρότερα με μίσος μεταξύ μας
πάντοτε όλοι οι θεοί για των θνητών τη χάρη. […]

ΔΙΑΣ: Μην κάθεσαι, αλλοπρόσαλλε, και σιγοκλαίς κοντά μου.
Απ’ όλους τους Ολύμπιους πιο μισητός μου είσαι·
χαρά σου πάντα η έριδα, οι πόλεμοι κι οι μάχες.
Τ’ αβάσταχτο κι αλύγιστο της μάνας σου έχεις πείσμα,
της Ήρας· αυτή δύσκολα τα λόγια μου δαμάζει.
Μα συ να βασανίζεσαι κι άλλο εγώ δε θέλω·
μου είσαι γιος, η μάνα σου σε γέννησε για μένα·
αν ήσουν γιος άλλου θεού, έτσι κακός που είσαι,
θα σ’ έριχνα στα Τάρταρα, πιο κάτω απ’ τους Τιτάνες.

******

Το απόσπασμα περιλαμβάνει δύο συγκλονιστικά σημεία: πρώτον, ο Άρης τονίζει εμφατικά πως «οι θεοί τραβούν τα χειρότερα για των θνητών τη χάρη». Μοιάζει να δηλώνει πως είναι οι θνητοί που σπρώχνουν τους ίδιους τους θεούς στις ανόητες διαμάχες τους – πως είναι οι θνητοί που ευθύνονται για τα κακά του κόσμου.

Ακόμα δυνατότερη, όμως, είναι η απάντηση του Δία: «Απ’ όλους τους Ολύμπιους, πιο μισητός μου είσαι». Ο Άρης, ο θεός του πολέμου, είναι το πιο μισητό παιδί του πατέρα των θεών.

Αυτό είναι το βαθύτερο ήθος της ομηρικής Ιλιάδας, πίσω και πέρα απ’ την εξύμνηση των «ένδοξων ηρώων». Ένα ήθος που μοιάζει να δηλώνει εκείνο που ακόμα δεν έχει γίνει αυτονόητο σήμερα: πως δεν υπάρχει τίποτα χειρότερο από τον πόλεμο.

[Η μετάφραση του αποσπάσματος είναι του Θ. Μαυρόπουλου]

25 Έργα Σταθμοί της Ιστορίας της Λογοτεχνίας ενάντια στον Πόλεμο

Τρωάδες

Συγγραφέας: Ευριπίδης

415 π.Χ.

«Ω, Έλληνες, που βρήκατε να κάνετε βάρβαρες ενέργειες,
Γιατί σκοτώνετε το παιδί αυτό που δεν σας φταίει τίποτε;»

Ταξιδεύοντας ως τα βάθη της ελληνικής αρχαιότητας, ήδη στο έργο του Ομήρου συναντούμε ίχνη της αρχέγονης αποστροφής του ανθρώπου απέναντι στον πόλεμο. Δεν είναι τυχαίο πως ο Δίας στην «Ιλιάδα» αποκαλεί τον Άρη ως «τον λιγότερο αγαπημένο απ’ τα παιδιά του».

Ωστόσο έπρεπε να μεταβούμε στην εποχή της αθηναϊκής δημοκρατίας για να μετουσιωθεί η εμπειρία του πολέμου σε αντιπολεμικό λογοτεχνικό μήνυμα. Τα δεινά του Πελοποννησιακού Πολέμου απομυθοποίησαν κάθε προγενέστερη ηρωική αντίληψη και αποκάλυψαν στους Αθηναίους το αληθινό πρόσωπο της ανθρωποσφαγής. Πουθενά αλλού δεν γίνεται περισσότερο έκδηλο αυτό, παρά στις «Τρωάδες» του Ευριπίδη.

Περισσότερο ωμός και ρεαλιστής από τους άλλους τραγικούς ποιητές, ο Ευριπίδης παρουσιάζει τις επόμενες μέρες μετά την καταστροφή της Τροίας δίχως καμία διάθεση εξωραϊσμού. Πρωταγωνιστές εδώ δεν είναι οι ηρωικοί πολεμιστές, μα οι γυναίκες που θρηνούν την απώλεια των παιδιών και των σπιτιών τους. Οι έλληνες νικητές απεικονίζονται δίχως την παραμικρή διάθεση εξιδανίκευσης. Σκοτώνουν και λεηλατούν ανελέητα, παρουσιάζοντας το αληθινό πρόσωπο της αιματοβαμμένης κυρίαρχης δύναμης. Εξαπολύουν το μωρό της αιχμάλωτης Ανδρομάχης απ’ τα τείχη δίχως την παραμικρή συμπόνια, αγνοώντας τις κραυγές για έλεος, σκοτώνοντάς το – θέτοντας οριστικό τέρμα στους ανόητους διαχωρισμούς «έλληνα» και «βάρβαρου».

Έχω γράψει περισσότερα για τις «Τρωάδες» του Ευριπίδη εδώ:

Οι Τρωάδες του Ευριπίδη, ο πόλεμος και η αλαζονεία των ανθρώπων

Λυσιστράτη

Συγγραφέας: Αριστοφάνης

411 π.Χ.

Παρά τις άφθονες διαφορές του με τον Ευριπίδη και παρά το γεγονός πως νοσταλγούσε τις παλιότερες αξίες, ο Αριστοφάνης είναι επίσης παιδί της αθηναϊκής δημοκρατίας – και της κριτικής σκέψης που αναπτύχθηκε εκείνον τον καιρό. Η σάτιρά του δεν άφηνε τίποτα όρθιο. Ήταν ανελέητος απέναντι σε κάθε υποκρισία, κάθε παραλογισμό. Οι κωμωδίες του έμοιαζαν με αβυσσαλέο άνεμο που φυσούσε ξεγυμνώνοντας τους ανθρώπους και τα ήθη των καιρών του.

Η «Λυσιστράτη» συνιστά το αποκορύφωμα της αντιπολεμικής κριτικής του. Είχαν προηγηθεί οι «Αχαρνείς» [425 π.Χ.] και η «Ειρήνη» [421 π.Χ.].

Το θέμα του έργου παραμένει ασύγκριτα ιδιοφυές και διαχρονικό, μέσα στην απλότητά του: προκειμένου να μπει ένα τέλος στην ανελέητη σφαγή του Πελοποννησιακού Πολέμου, οι γυναίκες, με επικεφαλής τη Λυσιστράτη, αποφασίζουν να συνασπιστούν και να κηρύξουν σεξουαλική απεργία από τους πολεμιστές άντρες τους.

Αν το καλοσκεφτούμε πρόκειται για μια τακτική που θα έπιανε ακόμα και σήμερα. Σκέφτομαι όλες εκείνες τις προπαγανδιστικές αφίσες στη διάρκεια των περασμένων παγκοσμίων πολέμων, όπου εμφανίζονται όμορφες γυναίκες να ενθαρρύνουν τους επίδοξους πολεμιστές… και συνειδητοποιώ για άλλη μια φορά ποια είναι η δύναμη του γυναικείου φύλου. Πόσο θλιβερό να βλέπεις γυναίκες να παθιάζονται με τη βία και τον πόλεμο στις μέρες μας! Είναι λες και σκοτώνουν την ίδια την πολιτισμική κληρονομιά τους.

Δεν είναι τυχαίο πως στα δύο σημαντικότερα αντιπολεμικά έργα της ελληνικής αρχαιότητας πρωταγωνιστούν οι γυναίκες, όχι οι άντρες.

Καντίντ [Ο Αγαθούλης]

Συγγραφέας: Βολταίρος

Candide, ou l’Optimisme, Voltaire, 1759

«Αρχικά τα κανόνια θέρισαν σχεδόν έξι χιλιάδες άντρες από κάθε πλευρά. Έπειτα το πεζικό απάλλαξε τον τελειότερο των κόσμων από εννιά με δέκα περίπου χιλιάδες κατεργάρηδες που τον μόλυναν με την παρουσία τους. Η ξιφολόγχη αποδείχτηκε ο αποχρών λόγος για τον θάνατο μερικών ακόμα χιλιάδων αντρών. Η σούμα έφτασε τελικά καμιά τριανταριά χιλιάδες ψυχές.

Ο Καντίντ, που έτρεμε όπως αρμόζει σε φιλόσοφο, παρέμεινε κρυμμένος όσο καλύτερα μπορούσε καθ’ όλη τη διάρκεια της ηρωικής σφαγής.»

Ο περίφημος «Καντίντ» του Βολταίρου δεν είναι ένα βιβλίο για τον πόλεμο – είναι ένα βιβλίο για την ανθρώπινη πραγματικότητα. Ο πόλεμος ίσα που καταλαμβάνει μισό κεφάλαιο στο έργο.

Γιατί το επέλεξα τότε; Διότι αυτό το μισό κεφάλαιο αρκεί για να ξεσκεπάσει την αληθινή φύση του πολέμου, μ’ έναν τρόπο που δεν είχε όμοιό του ως τότε στην ιστορία της λογοτεχνίας – με εξαίρεση ίσως τον Τζόναθαν Σουίφτ και τα «Ταξίδια του Γκιούλιβερ», που διέπονταν από ανάλογη σατιρική διάθεση.

Κανένας ευρωπαίος συγγραφέας της εποχής του Διαφωτισμού δεν είχε το πνεύμα του Βολταίρου. Ήταν ικανός να ισοπεδώσει σε δυο παραγράφους ολόκληρο το κοινωνικό και ηθικό οικοδόμημα των καιρών του. Δεν είναι τυχαίος ο αντίκτυπος – και ο φόβος που προκαλούσε στις άρχουσες τάξεις των καιρών.

Ο «Καντίντ» είναι ένα αριστούργημα αντιπαράθεσης ιδεαλιστικών αντιλήψεων με μια κυνική πραγματικότητα. Σε δυο σελίδες όλες κι όλες εξαπολύει στον κάλαθο των αχρήστων όλη την «ηρωική σφαγή» που συνιστά ο πόλεμος. Για να ακολουθήσουν στη συνέχεια όλες οι υπόλοιπες όψεις της υποκριτικής ανθρώπινης πραγματικότητας.

Περιττό να πω πως έχουμε ανάγκη από νέους Βολταίρους στην εποχή μας.

[μετάφραση αποσπάσματος: Π. Κοντογιάννης]

Πόλεμος και Ειρήνη

Συγγραφέας: Λέων Τολστόι

War and Peace / Война и миръ, Leo Tolstoy, 1867

Το κλασικότερο έργο με θέμα του την αντιπαράθεση του πολέμου με την ειρήνη δεν θα μπορούσε να λείπει από τη λίστα μας. Η σημασία του μνημειώδους έργου του Τολστόι υπερβαίνει κατά πολύ το σημερινό μας θέμα. Ο «Πόλεμος και Ειρήνη» είναι ένα βιβλίο που παρουσιάζει ανάγλυφα τη ματαιότητα του πολέμου – μα αυτό συνιστά ένα μικρό μόνο μέρος του πελώριου εύρους του.

Η κενοδοξία των στρατηλατών· Ο ηρωισμός που σκορπίζεται μάταια· Τα δίχως νόημα ιδανικά των απολογητών του πολέμου· Τα ρηχά σύμβολα των ηγετών και των Μεγάλων Ιδεών τους· Ο φρούδος πολεμικός ενθουσιασμός των νεοφερμένων, που σύντομα σκορπίζεται σε αποκάλυψη της θλιβερής πραγματικότητας· Μα κι εκείνη η ανθρωπιά που βρίσκει τρόπο να φανεί ακόμα και στο φρικτότερο πεδίο μάχης…

Και αυτά που περιγράφω συνιστούν μόνο ένα μικρό μέρος αυτού του πολύ μεγάλου βιβλίου. Ένα βιβλίο που αποκαλύπτει το ανθρώπινο είδος σε όλη την τερατωδία και όλο το μεγαλείο του.

Είναι επίσης ένα βιβλίο που αντιπαραβάλλει το σπαρμένο με πτώματα πολεμικό πεδίο με την άσπιλη καθαρότητα του έναστρου ουρανού.

«Πάνω απ’ όλο το πεδίο, που πρωτύτερα ήταν τόσο χαρωπά όμορφο, με τις ξιφολόγχες που σπιθοβολούσαν σαν πούλιες και με τους καπνούς μέσα στον πρωινό ήλιο, απλωνόταν τώρα η θολούρα της υγρασίας και του καπνού και η παράξενη ξινή μυρουδιά του νίτρου και του αίματος. Μαζεύτηκαν κάποια συννεφάκια και μια ψιλή βροχούλα άρχισε να πέφτει πάνω στους νεκρούς, στους τραυματίες, στους κατατρομαγμένους και στους εξαντλημένους ανθρώπους, που βασανίζονταν απ’ την αμφιβολία. Σα να ‘λεγε: «Φτάνει, φτάνει, άνθρωποι. Πάψτε… Συνέλθετε. Τι κάνετε;»

Τους ταλαιπωρημένους ανθρώπους τόσο της μιας όσο και της άλλης πλευράς, που στέκονταν εκεί χωρίς τροφή και χωρίς ανάπαυση, άρχιζε το ίδιο να τους κυριεύει η αμφιβολία, αν έπρεπε ακόμα να εξακολουθήσουν ν’ αλληλοεξοντώνονται, και σ’ όλα τα πρόσωπα φαινόταν η αμφιταλάντευση και στην κάθε ψυχή γεννιόταν το ίδιο ερώτημα: «Γιατί, για ποιόν να σκοτώνω και να σκοτώνουμαι; Σκοτώστε όποιον θέλετε, κάντε ό,τι θέλετε, μα εγώ δε θέλω πια!». […]

[μετάφραση: Κ. Μακρή]

Η Πτώση

Συγγραφέας: Εμίλ Ζολά

La Débâcle, Émile Zola, 1892

Η «Πτώση» του Εμίλ Ζολά συνιστά μέρος της σειράς βιβλίων “Les Rougon-Macquart” – οι σειρές βιβλίων αγαπητές στους Γάλλους, ήδη από τα χρόνια του Μπαλζάκ. Θέμα της: ο γαλλοπρωσικός πόλεμος του 1870, μέσα από τα μάτια του πρωταγωνιστή του έργου, Jean Macquart – ο οποίος συμμετέχει στον πόλεμο σαν απλός στρατιώτης, έχοντας χάσει τη γυναίκα και τη γη του.

Όποιος έχει διαβάσει έργα του Ζολά, γνωρίζει καλά τί να περιμένει. Βαθύτατα ρεαλιστικές περιγραφές της πραγματικότητας δίχως την παραμικρή ρομαντική διάθεση. Το έργο του Ζολά μοιάζει με ντοκιμαντέρ – είναι ένα εξονυχιστικό ντοκουμέντο της πολεμικής εμπειρίας των Γάλλων, παρουσιάζοντας τη βαρβαρότητα του πολέμου με έναν αδυσώπητο (ειδικά για την εποχή του) μεγεθυντικό φακό. Η ματαιότητα των στρατιωτικών επεμβάσεων και των απανωτών πολεμικών τακτικών απεικονίζεται με επιστημονική, θα λέγαμε, ακρίβεια.

Περισσότερο και από ανάγνωση Ιστορίας, το έργο του Ζολά σε μεταφέρει στην καρδιά των γεγονότων, όσο ελάχιστα άλλα έργα των καιρών του. Είναι τρομακτικό πως έχουν γραφτεί τέτοια βιβλία, που ανατέμνουν την πραγματικότητα του πολέμου με χειρουργικό νυστέρι – και ωστόσο οι άνθρωποι συνεχίζουν να πολεμούν, 150 χρόνια μετά.

Η Καρδιά του Σκότους

Συγγραφέας: Τζόζεφ Κόνραντ

Heart of Darkness, Joseph Conrad, 1899

«Είμαστε ταξιδιώτες σε μια γη προϊστορική, μια γη που είχε την όψη άγνωστου πλανήτη. Δε θέλαμε πολύ για να πιστέψουμε πως είμαστε οι πρώτοι πρώτοι άνθρωποι, οι κληρονόμοι μιας καταραμένης κληρονομιάς που έπρεπε να τη δαμάσουμε πληρώνοντας με αβάσταχτο πόνο και υπέρμετρο μόχθο.»

Αυτό το σημαντικότατο βιβλίο του Τζόζεφ Κόνραντ φέρει το εξής παράδοξο: είναι ένα από τα σημαντικότερα αντιπολεμικά έργα που κατατέθηκαν ποτέ, δίχως να αναφέρεται καθόλου στον πόλεμο τον ίδιο. Αλήθεια: θέμα του βιβλίου είναι μια εμπορική αποστολή στην καρδιά του κατεχόμενου από το Βέλγιο (την εποχή εκείνη) αφρικανικού Κονγκό.

Όσο ο πρωταγωνιστής του βιβλίου, εμπορικός αντιπρόσωπος, εμβαθύνει στα άδυτα της ζούγκλας της μαύρης ηπείρου, τόσο συνειδητοποιεί ποιο είναι το αληθινό πρόσωπο της εκμετάλλευσης ανθρώπου από άνθρωπο. Το πρόσωπο της κυριαρχίας και της δύναμης.

Και ο πόλεμος; Υπάρχουν κι άλλα έργα που αναφέρονται στην ανθρώπινη εκμετάλλευση. Γιατί συμπεριέλαβες σε αυτό το αφιέρωμα την «Καρδιά του Σκότους»;

Η απάντηση είναι απλή: είναι το βιβλίο που ενέπνευσε τη σπουδαιότερη αντιπολεμική ταινία όλων των εποχών: το αριστουργηματικό «Αποκάλυψη Τώρα» του Φράνσις Φορντ Κόπολα. Οι εμπορικοί αντιπρόσωποι του Κόνραντ μετατρέπονται σε στρατιώτες του Βιετνάμ, στο έργο του Κόπολα. Και από τις ζούγκλες της Αφρικής μεταβαίνουμε στις ζούγκλες του Βιετνάμ και της Καμπότζης.

Τα υπόλοιπα όλα είναι σχεδόν ίδια.

Εν τέλει, το σημαντικότερο – και τρομακτικότερο – μήνυμα του βιβλίου είναι το ακόλουθο: η φρικωδία που βλέπουμε δεν είναι έργο απόκοσμων όντων. Είναι έργο ανθρώπων. Ανθρώπων… όπως εσύ κι εγώ.

«Ο κόσμος φαινόταν απόκοσμος. Είμαστε μαθημένοι να βλέπουμε την αλυσοδεμένη, την υποταγμένη μορφή του θεριού• αλλά εκεί – εκεί μπορούσες να δεις ένα πράγμα θηριώδες και ελεύθερο. Ήταν απόκοσμο και οι άνθρωποι ήταν – όχι, δεν ήταν απάνθρωποι. Για να πω την αλήθεια, αυτό ήταν το χειρότερο – αυτή η υποψία πως ήταν απλώς άνθρωποι. Ούρλιαζαν και πηδούσαν και γύριζαν γύρω γύρω και έκαναν απαίσιες γκριμάτσες, αλλά αυτό που σε συγκλόνιζε ήταν η επίγνωση πως ήταν άνθρωποι – όπως εσύ.»

[μετάφραση: Α. Παπαθανασοπούλου]

Η Φωτιά

Συγγραφέας: Ανρί Μπαρμπίς

Le Feu: journal d’une escouade, Henri Barbusse, 1916

Φτάσαμε λοιπόν στον εικοστό αιώνα – και στη συλλογική παράνοια του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου. Τον πόλεμο που οι πάντες ξεκίνησαν με… το χαμόγελο στα χείλη, δίχως ίχνος υπερβολής. Τον πόλεμο που «θα τελείωνε όλους τους πολέμους».

Τον πόλεμο των χαρακωμάτων, των χημικών όπλων, των τεθωρακισμένων, των εκατομμυρίων σφαγιασμένων. Τον πόλεμο που καταβαράθρωσε κάθε υπόλειμμα από την αισιοδοξία του περασμένου αιώνα. Τον πόλεμο που έδωσε διέξοδο στην καλά καταπιεσμένη μέχρι τότε τρέλα του ανθρώπου. Που φανέρωσε όσο τίποτα άλλο τον παραλογισμό της ύπαρξης.

Δεν είναι τυχαίο που ακόμη και σήμερα, ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος ξυπνάει περισσότερες συλλογικές μνήμες ματαιότητας, από οποιαδήποτε άλλη πολεμική σύρραξη. Και πως τα βιβλία που περιγράφουν τις εμπειρίες του, ανήκουν στα σκληρότερα που έχει καταγράψει το ανθρώπινο είδος.

Ερχόμαστε, λοιπόν, στη «Φωτιά» του Ανρί Μπαρμπίς. Ένα βιβλίο χωρισμένο σε ιστορίες, μέσω του οποίου ο Μπαρμπίς καταγράφει εν μέρει τις προσωπικές του εμπειρίες από το γαλλικό μέτωπο του πολέμου. Πιστός διάδοχος της σκληροπυρηνικής γαλλικής παράδοσης, ο Μπαρμπίς δεν χαρίζεται. Παρουσιάζει την πολεμική πραγματικότητα ωμά, σκληρά, δίχως την παραμικρή διάθεση εξωραϊσμού.

Πώς να εξωραΐσεις την ίδια την τρέλα, εξάλλου.

Ο Καλός Στρατιώτης Σβέικ

Συγγραφέας: Γιάροσλαβ Χάσεκ

The Good Soldier Švejk / Osudy dobrého vojáka Švejka za světové války, Jaroslav Hašek, 1923

Μεταβαίνουμε στο αντίπαλο στρατόπεδο, εκείνο της αυστροπρωσικής συμμαχίας… και συναντούμε έναν απλό ευτραφή στρατιωτάκο. Είναι αγαθός και μάλλον αφελής (για όσους δεν τον ξέρουν, τουλάχιστον). Παρά τις μύριες δυσκολίες που αντιμετωπίζει, φέρει πάντα το χαμόγελο στα χείλη. Και κατέχει τη μοναδική ικανότητα να εξοργίζει αδιάκοπα τους «ανωτέρους» του. Είναι ο Σβέικ, ο «καλός στρατιώτης» – ή αλλιώς, η συμπαθέστερη σατιρική περσόνα που γέννησε ποτέ αντιπολεμικό έργο στην ιστορία της λογοτεχνίας.

Από πολλές απόψεις το διαχρονικό αυτό έργο του τσέχου Γιάροσλαβ Χάσεκ συνεχίζει από εκεί που άφησε ο Βολταίρος με τον «Αγαθούλη» του. Κατέχεται από ανάλογη σατιρική διάθεση και καυτηριάζει ανελέητα την πραγματικότητα της εποχής του – και αυτό μέσα από τα μάτια ενός κεντρικού χαρακτήρα που μοιάζει με πρόβατο καταμεσής των λύκων.

Μα ο Χάσεκ πηγαίνει πολύ παραπέρα. Στην κυνική διάθεση του Βολταίρου, αντιπαραβάλλει ένα ευφυέστατο χιουμοριστικό κριτικό πνεύμα. Οι απανωτές «γκάφες» του Σβέικ θυμίζουν τον αλητάκο στις ταινίες του Τσάρλι Τσάπλιν: η βαθύτατη κριτική διάθεση κρύβεται πίσω από ένα υπόστρωμα αξιαγάπητης κωμωδίας. Μπορούμε να πούμε πως υπάρχει κρυμμένος κι ένας Αριστοφάνης εδώ: στο γλυκύτερό του, όμως, δίχως την υβριστική του διάθεση.

Η ματιά του Σβέικ είναι, στο βάθος της, εκείνη ενός παιδιού.

Δεν είναι τυχαίο που οι περιπέτειες του χαρακτήρα του Χάσεκ έγιναν τόσο δημοφιλείς στο κοινό της εποχής του: ο βασανισμένος άνθρωπος, που σπρωχνόταν στον πόλεμο σαν πιόνι σε μια ματοβαμμένη σκακιέρα, είχε ανάγκη να γελάσει. Να γελάσει με την ηλιθιότητα των αξιωματικών του και τον παραλογισμό του στρατιωτικού μηχανισμού. Ο «Σβέικ» λειτούργησε σαν καθαρτικός καθρέφτης, στον οποίο η ανθρωπότητα έβλεπε το πρόσωπό της. Το γελοίο πρόσωπο των σκυλιών του πολέμου, απ’ τη μία… και το ανθρώπινο πρόσωπο των απλών στρατιωτών από την άλλη – που, σαν τον Σβέικ, παρασέρνονται στον πόλεμο δίχως τη θέλησή τους και κάνουν ό,τι περνάει από το χέρι τους για ν’ απαλλαγούν μια ώρα αρχύτερα από αυτόν.

Η Ζωή Εν Τάφω

Συγγραφέας: Στρατής Μυριβήλης

1924

Το πρώτο βιβλίο του Στρατή Μυριβήλη παραμένει το σημαντικότερό του – και συνιστά ένα παντοτινό λογοτεχνικό κειμήλιο ενάντια στον παραλογισμό του πολέμου. Δεν υπάρχουν ήρωες εδώ, δεν υπάρχουν οι «δικοί μας» και οι «άλλοι» – η λαίλαπα του πολέμου αποκαλύπτει το φρικιαστικό πρόσωπο που κρύβει κάτω από τη μάσκα της σε όλους, δίχως εξαιρέσεις.

Παραθέτω ένα από τα ομορφότερα αποσπάσματα του βιβλίου. Όταν η ελπίδα ξεφυτρώνει καταμεσής της δυστυχίας, όπως ένα λουλούδι ανθίζει μες στα χαρακώματα.

«Ήταν ένα λουλούδι εκεί! Συλλογίσου. Ένα λουλούδι είχε φυτρώσει εκεί μέσα στους σαπρακιασμένους γεώσακους. Και μου φανερώθηκε έτσι ξαφνικά τούτη τη νύχτα που ‘ναι γιομάτη θάματα. Απόμεινα να το βλέπω σχεδόν τρομαγμένος. Τ’ άγγισα με χτυποκάρδι, όπως αγγίζεις ένα βρέφος στο μάγουλο. Είναι μια παπαρούνα. Μια τόση δα μεγάλη, καλοθρεμμένη παπαρούνα, ανοιγμένη σαν μικρή βελουδένια φούχτα.

Αν μπορούσε να τη χαρεί κανένας μέσα στο φως του ήλιου, θα ‘βλεπε πως ήταν άλικη, μ’ έναν μαύρο σταυρό στην καρδιά, με μια τούφα μαβιές βλεφαρίδες στη μέση. Είναι καλοθρεμμένο λουλούδι, γεμάτο χαρά, χρώματα και γεροσύνη. Το τσουνί του είναι ντούρο και χνουδάτο. ‘Εχει κι ένα κόμπο που δεν άνοιξε ακόμα. Κάθεται κλεισμένος σφιχτά μέσα στην πράσινη φασκιά του και περιμένει την ώρα του. Μα δεν θ’ αργήσει ν’ ανοίξει κι αυτός. Και θα ‘ναι δυο λουλούδια τότες! Δυο λουλούδια μέσα στο περιβόλι του Θανάτου. Αιστάνουμαι συγκινημένος ξαφνικά ως τα κατάβαθα της ψυχής.

Ακουμπώ πάνω στο προπέτασμα σαν να κουράστηκα ξαφνικά πολύ.

Από μέσα μου αναβρύζουν δάκρυα απολυτρωτικά. Στέκουμαι έτσι πολλήν ώρα, με το κεφάλι όλο χώματα, ακουμπισμένο στα σαπισμένα σακιά. Με δυο δάχτυλα λαφριά, προσεχτικά, αγγίζω την παπαρούνα. Ξαφνικά με γεμίζει μια έγνοια, μια ζωηρή ανησυχία πως κάτι μπορεί να πάθει τούτο το λουλούδι, που μ’ αυτό μου αποκαλύφθηκε απόψε ο Θεός. Παίρνω τότες στη ράχη ένα γερό τσουβάλι (δαγκάνω τα χείλια από την ξαφνική σουβλιά του ποδιού), και τ’ ακουμπώ με προφύλαξη μπροστά στο λουλούδι. Έτσι λέω θα ‘ναι πάλι κρυμμένο για όλους τους άλλους. Χαμογελώ πονηρά. Κατόπι σηκώνουμαι ξανά στα νύχια κι απλώνω το μπράτσο έξω. Ναι. Το άγγισα λοιπόν πάλι! Τρεμουλιάζω από ευτυχία. Νιώθω τα τρυφερά πέταλα στις ρώγες των δαχτύλων. Είναι μια ανεπάντεχη χαρά της αφής. Μέσα στο χέρι μου μυρμιδίζει μια γλυκιά ανατριχίλα. Ανεβαίνει ως τη ράχη. Είναι σαν να πεταλουδίζουν πάνω στην επιδερμίδα τα ματόκλαδα μιας αγαπημένης γυναίκας. Φίλησα τις ρώγες των δαχτύλων μου. Είπα σιγά σιγά:

– Καληνύχτα… καληνύχτα και να ‘σαι βλογημένη.»

Ουδέν Νεώτερον από το Δυτικό Μέτωπο

Συγγραφέας: Έριχ Μαρία Ρεμάρκ

All Quiet on the Western Front / Im Westen nichts Neues, Erich Maria Remarque, 1928

«Οι μέρες περνάνε και η κάθε ώρα είναι ακατανόητη. Η μία επίθεση διαδέχεται την αντεπίθεση κι ανάμεσα στα χαρακώματα σωρεύουνται οι πεθαμένοι. Τους λαβωμένους που δεν είναι πολύ μακριά μας μπορούμε να τους μεταφέρουμε. Τους άλλους τους ακούμε καμιά φορά να αργοπεθαίνουν.

Έναν τον αναζητάμε ανώφελα δυο μέρες τώρα. Έχει πέσει με την κοιλιά δίχως άλλο και δεν μπορεί να γυρίσει. Αλλιώς δεν εξηγιέται πως δεν τον βρίσκουμε. Γιατί είναι δύσκολο να ξεχωρίσεις από που έρχεται μια φωνή όταν ο άλλος φωνάζει έχοντας το στόμα του κολλημένο στο έδαφος.»

Αγαπητέ αναγνώστη. Αν έπρεπε να διαλέξεις ΕΝΑ μόνο βιβλίο από τη λίστα των 25 που σου προτείνω… θεωρώ πως είναι αυτό.

Να το θέσω διαφορετικά: αν κάθε άνθρωπος στον πλανήτη είχε διαβάσει το «Ουδέν Νεότερον από το Δυτικό Μέτωπο» του Έριχ Μαρία Ρεμάρκ… απλά δεν θα γίνονταν ξανά πόλεμοι στον κόσμο. Τέτοια είναι η δύναμη του παρόντος βιβλίου.

Μεταφέρεσαι στην καρδιά της μάχης, στον φρικαλέο πυρήνα των χαρακωμάτων. Ζεις με τους φαντάρους κάθε στιγμή της αγωνίας τους, πασχίζεις να γλιτώσεις ξεφυλλίζοντας τη μια σελίδα μετά την άλλη – λες και η βόμβα θα πέσει πάνω σου αν κάνεις λάθος κίνηση. Αν και οι κινήσεις σου δεν μετράνε: η βόμβα, αν πέσει, θα πέσει τυχαία. Και αυτό ακριβώς συνιστά την πεμπτουσία του παραλογισμού του πολέμου. Ο απάνθρωπος υπολογισμός για κάτι που παραδίδεται, εν τέλει, στην ακατανοησία του τυχαίου.

Αμέτρητοι θάνατοι, αμέτρητα χαμένα όνειρα ανθρώπων που μέχρι χθες έκαναν σχέδια στη ζωή τους. Και όλα αυτά… για ένα κομματάκι γης:

«Βλέπουμε ανθρώπους να ζουν ακόμα κι ας τους λείπει το κρανίο. Φαντάρους να τρέχουν κι ας τους κόπηκαν τα δυο τους πόδια. Σούρνονται ώσπου να βρουν την πρώτη τρύπα μπροστά τους. Ένας δεκανέας περπατά δυο χιλιόμετρα με τα χέρια, σούρνοντας πίσω του τα κατακομματιασμένα γόνατά του. Ένας άλλος πάει στον σταθμό πρώτων βοηθειών κρατώντας στα χέρια του τ’ άντερά του. Βλέπουμε ανθρώπους δίχως στόμα, δίχως κάτω σαγόνι, δίχως πρόσωπο. Βρίσκουμε κάποιον που κρατάει με τα δόντια του σφιχτά επί δυο ώρες την αρτηρία του χεριού του για να μη χάσει όλο το αίμα τους. Ο ήλιος σηκώνεται. Η νύχτα έρχεται. Οι οβίδες σφυρίζουν. Η ζωή πάει να τελειώσει. Κι όμως, αυτό το κομματάκι της καταξεσχισμένης γης το κρατάμε, μ’ όλο που ο εχθρός είναι πολύ δυνατός. Λίγες μονάχα εκατοντάδες μέτρα έχουμε αφήσει. Μα για κάθε μέτρο έχει χαμένο κ’ ένα νεκρό.»

[μετάφραση: Κ. Θρακιώτης]

Αποχαιρετισμός στα Όπλα

Συγγραφέας: Έρνεστ Χέμινγουεϊ

A Farewell to Arms, Ernest Hemingway, 1929

Είναι το βιβλίο που καθιέρωσε τον Έρνεστ Χέμινγουεϊ στις συνειδήσεις της νεότερης αμερικανικής λογοτεχνικής γενιάς. Γραμμένο σε απλή γλώσσα, αποφεύγοντας τους σύνθετους προβληματισμούς, ο «Αποχαιρετισμός στα Όπλα» παραθέτει την όψη του πολέμου με τρόπο που θυμίζει εκείνον ενός παιδιού: μένει στην ουσία των γεγονότων και αφήνει τα υπόλοιπα στην άκρη.

Εδώ υπάρχει χώρος και για ανάπτυξη ενός ρομαντικού ειδυλλίου. Ας μη ξεγελιόμαστε από το ρομαντικό περίβλημα όμως – τα έργα του Χέμινγουεϊ δεν χαρακτηρίζονται για τον οπτιμισμό τους. Η ανάπτυξη ενός έρωτα καταμεσής του πολέμου μοιάζει με την ανάπτυξη ενός υγιούς δέντρου καταμεσής ενός πεδίου παραδομένο στη φωτιά.

Παραθέτω ένα απόσπασμα από το βιβλίο, χαρακτηριστικό του ύφους του Χέμινγουεϊ. Με λίγα απλά λόγια ξεδιπλώνεται όλη η πραγματικότητα των πολέμων – τότε και για πάντα.

«ΥΠΟΛΟΧΑΓΕ. Το ξέρουμε πως μας επιτρέπετε να μιλάμε ελεύθερα. Λοιπόν ακούστε. Δεν υπάρχει τίποτα χειρότερο από τον πόλεμο. Όταν οι άνθρωποι συνειδητοποιήσουν τη φρίκη του πολέμου, θα είναι ανίκανοι να τον σταματήσουν γιατί εν τω μεταξύ θα έχουν τρελαθεί. Μερικοί δεν θα καταλάβουν ποτέ. Υπάρχουν άνθρωποι που φοβούνται τους αξιωματικούς τους. Μ’ αυτούς γίνονται οι πόλεμοι».

«Ξέρω πολύ καλά πως ο πόλεμος είναι φρικτός, αλλά πρέπει να τον τελειώσουμε».

«Δεν τελειώνει ποτέ», είπε ο Πασίνι. Ένας πόλεμος δεν έχει ποτέ τέλος. […] Τί κι αν πάρουμε το Σαν Γκαμπριέλε; Τι κι αν πάρουμε, το Κάρσο, το Μονφαλκόνε και την Τεργέστη; Πού θα βρεθούμε τότε; Είδατε σήμερα όλα εκείνα τα βουνά; Νομίζετε πως θα μπορούσαμε να τα καταλάβουμε κι αυτά; Μονάχα αν οι Αυστριακοί σταματήσουν να πολεμάνε. Ένας από τους δύο πρέπει να σταματήσει. Γιατί να μη σταματήσουμε εμείς;»

«Είσαι καλός ρήτορας».

«Σκεφτόμαστε. Διαβάζουμε. Δεν είμαστε χωριάτες. Είμαστε μηχανικοί. Ακόμη κι οι χωρικοί δεν είναι τόσο ηλίθιοι να πιστεύουν στον πόλεμο. Δεν υπάρχει άνθρωπος που να μην τον μισεί».

«Κάθε χώρα κυβερνιέται από μια τάξη ηλιθίων που δεν καταλαβαίνουν τίποτα και που ποτέ δεν θα μπορέσουν να καταλάβουν. Γι’ αυτό έχουμε πόλεμο».

«Κερδίζουν και χρήματα απ’ αυτή την ιστορία».

«Οι περισσότεροι δεν κερδίζουν», είπε ο Πασίνι. «Είναι απλώς ηλίθιοι. Το κάνουν χωρίς λόγο. Από βλακεία.»

[μετάφραση: Ε. Ρουφάνη]

Ταξίδι στην Άκρη της Νύχτας

Συγγραφέας: Λουί-Φερντινάν Σελίν

Voyage au bout de la nuit, Louis-Ferdinand Céline, 1932

Κι εδώ είναι που ο οικοδεσπότης και αφηγητής σας αφήνει στην άκρη το ποντίκι και απομένει να παρατηρεί την οθόνη του υπολογιστή του. Τί να γράψω τώρα γι’ αυτό εδώ το βιβλίο; Πώς μπορώ ν’ αποτυπώσω σε λίγες μόνο λέξεις το αξεπέραστο μεγαλείο ενός απ’ τα πιο πολυσυζητημένα έργα του εικοστού αιώνα, ενός απ’ τους πιο αντιφατικούς συγγραφείς της εποχής του;

Το «Ταξίδι στην Άκρη της Νύχτας» του Σελίν είναι αυτό που λέει ο τίτλος του: ένα ταξίδι στις εσχατιές της ανθρώπινης ψυχής. Το βιβλίο ξεκινάει περιγράφοντας τις εμπειρίες του αφηγητή κατά τη διάρκεια του πρώτου παγκοσμίου πολέμου και τις απόπειρές του να ξεφύγει από τον παραλογισμό της μάχης… και συνεχίζει ακολουθώντας την πορεία του σε τρεις διαφορετικές ηπείρους – από τις αφρικανικές ζούγκλες του ευρωπαϊκού επεκτατισμού ως τις απάνθρωπες αλυσίδες εργοστασίων των αμερικανικών επιχειρηματικών κολοσσών. Και πάει πέρα από αυτά, ακόμα πιο πέρα… σκάβοντας αλύπητα, όλο και πιο βαθιά.

Η γλώσσα του Σελίν είναι ταυτόχρονα κοφτερή σαν μαχαίρι και ποιητική σαν όνειρο. Και αν ο ίδιος ο Σελίν απογοήτευσε με τις επιλογές του, δεν ισχύει το ίδιο για τον πρωταγωνιστή του έργου του – ούτε για τις ιδέες που αναπτύσσει σε αυτό. Εδώ, κύριοι, έχουμε να κάνουμε με έναν λογοτεχνικό δυναμίτη, διαπνεόμενο από το πνεύμα των γάλλων πεσιμιστών και την ανατρεπτική διάθεση των αναρχικών συγγραφέων.

Αξίζει να παραθέσω ένα μεγάλο απόσπασμα. Ιδού ο πόλεμος, όπως τον ζει ένας άνθρωπος που σκέφτεται λογικά καταμεσής της συλλογικής τρέλας:

«Μην ήμουν λοιπόν ο μόνος δειλός επί της γης;» συλλογιόμουνα. Και με τί τρομάρα!… Χαμένος ανάμεσα σε δύο εκατομμύρια παλαβούς, ηρωικούς και ξέφρενους κι αρματωμένους ίσαμε τα μαλλιά; Με κράνη, δίχως κράνη, δίχως άλογα, με μοτοσικλέτες, ουρλιάζοντας, μ’ αμάξια, σφυρίζοντας, ακροβολιστές, συνωμότες, πετούμενοι, γονατιστοί, σκάβοντας λάκκους, κόβοντας λάσπη, κουτρουβαλώντας στα μονοπάτια, κροτώντας, θαμμένοι στο χώμα σάμπως σε καλύβι, για να τ’ αφανίσουν όλα, Γερμανία, Γαλλία και ηπείρους, ό,τι ανασαίνει, να τ’ αφανίσουν, πιο λυσσασμένοι κι από σκυλιά, λατρεύοντας τη λύσσα τους (κάτι που δεν κάνουν τα σκυλιά), εκατό, χίλιες φορές πιο λυσσασμένοι από χίλια σκυλιά και πόσο πιο ανώμαλοι! Ωραίοι ήμασταν! Μα την αλήθεια, το μυριζόμουνα, είχα μπλεχτεί σε σταυροφορία της Αποκάλυψης.

Μας τσακώνει παρθένους η Φρίκη, όπως κι η λαγνεία. Πού να τη φανταστώ εγώ τέτοια φρίκη αφήνοντας την πλατεία Κλισύ; Ποιος μπορούσε να προβλέψει προτού μπει πραγματικά στον πόλεμο όλα όσα χωρούσε η ηρωική και ρέμπελη βρομοψυχή των ανθρώπων; Ήμουνα τώρα παγιδευμένος σ’ αυτή τη μαζική φυγή, προς τον ομαδικό φόνο, προς τη φωτιά… Ερχόταν απ’ τα έγκατα κι ήταν πια εδώ. […]

Τι να πω. Μόλις είχα ανακαλύψει μεμιάς ολόκληρο τον πόλεμο. Είχα ξεπαρθενευτεί. Πρέπει να ‘σαι σχεδόν μόνος σου μπροστά του, πως ήμουν εγώ εκείνη τη στιγμή, για να τον δεις τον λεχρίτη, φάτσα και προφίλ. Τον ανάψαν τον πόλεμο ανάμεσα σ’ εμάς και τους αντικρινούς, και τώρα κόρωνε! Σαν το ρεύμα ανάμεσα στα δυο κάρβουνα του λαμπτήρα θερμότητας. Και δεν θα ‘σβηνε έτσι εύκολα το κάρβουνο! Θα ψοφάγαμε όλοι, κι ο συνταγματάρχης σαν τους άλλους, κι ας έμοιαζε να το παίζει μάγκας, και δεν θα καβουρδιζόταν το πετσί του καλύτερα απ’ το δικό μου όταν το ρεύμα απ’ αντίκρυ θα του διαπερνούσε τους ώμους.

Υπάρχουν κάμποσοι τρόποι να καταδικαστείς σε θάνατο. Α! τι δεν θα ‘δινα εκείνη τη στιγμή για να βρεθώ στη φυλακή αντί για δω, ο ηλίθιος! Επειδή, ο προνοητικός εγώ, θα ‘χα, για παράδειγμα, όταν ήταν τόσο εύκολο, κλέψει κάτι, κάπου, όσο ήταν ακόμη καιρός. Μυαλό κουκούτσι! Απ’ τη φυλακή βγαίνεις ζωντανός, απ’ τον πόλεμο όχι. Όλα τ’ άλλα είναι λόγια. […]

Πώς αλλάζουμε! Ήμουν παιδί τότε, με φόβιζε η φυλακή. Είναι γιατί δεν γνώριζα ακόμη τους ανθρώπους. Δεν θα ξαναπιστέψω ποτέ πια όσα λένε, όσα σκέφτονται. Τους ανθρώπους και μόνο αυτούς πρέπει να φοβάσαι, πάντοτε.

Πόσο καιρό έπρεπε να βαστήξει η μανία τους, για να σταματήσουν ξέπνοα, επιτέλους, αυτά τα τέρατα; Πόσο καιρό μπορεί να βαστήξει μια κρίση σαν κι αυτή; Μήνες; Χρόνια; Πόσο; Μπορεί κι ίσαμε το θάνατο όλου του κόσμου, όλων τον’ παλαβών; Ίσαμε τον στερνό;»

[μετάφραση: Ιγγλέση Μαργέλου Σεσίλ]

Φόρος Τιμής στην Καταλωνία (Πεθαίνοντας στην Καταλωνία)

Συγγραφέας: Τζορτζ Όργουελ

Homage to Catalonia, George Orwell, 1938

Ερχόμαστε, λοιπόν, και στο έργο του Τζορτζ Όργουελ – και μεταβαίνουμε, για πρώτη φορά, σ’ έναν άλλο πόλεμο. Εκείνον που αποτέλεσε προοίμιο του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου… και, από πολλές απόψεις, τον πιο σημαδιακό πόλεμο του 20ου αιώνα. Ο λόγος για τον Ισπανικό Εμφύλιο.

Γιατί είναι τόσο σημαντικός ο Ισπανικός Εμφύλιος; Διότι είδαμε να συγκρούονται εδώ δύο αντιδιαμετρικά αντίθετοι πολιτικοί κόσμοι, κατασπαράσσοντας τον πληθυσμό σε μια από ηρωικότερες και πιο ολέθριες εμφύλιες διαμάχες της Ιστορίας. Από τη μία ο φασισμός και η συντήρηση… από την άλλη οι συνασπισμένες δυνάμεις των δημοκρατών, των κομμουνιστών και των αναρχικών. Όλο το αλληλοσυγκρουόμενο πνεύμα του 20ου αιώνα διαχύθηκε για πρώτη φορά στο αιματηρό πεδίο της μάχης σε αυτόν εδώ τον αδελφοκτόνο πόλεμο – στον Ισπανικό Εμφύλιο.

Ο Όργουελ συμμετείχε στο πλευρό των σοσιαλιστών, πολεμώντας ενάντια στους φασίστες. Οι εμπειρίες του καταγράφονται σε αυτό το βιβλίο. Περισσότερο ίσως από οποιοδήποτε άλλο βιβλίο της λίστας, το «Πεθαίνοντας στην Καταλωνία» μοιάζει περισσότερο με δημοσιογραφικό ντουκουμέντο, παρά με λογοτεχνική αφήγηση.

Στο επίκεντρο του βιβλίου δεσπόζει η (θλιβερή μα αναπόφευκτη) εσωτερική διαμάχη που έμελλε να σπείρει τη διχόνοια στις συνασπισμένες ομάδες των δημοκρατών: η αντιπαράθεση μεταξύ των κομμουνιστών και των αναρχικών.

Κι εδώ ερχόμαστε πάλι στα αρχικά μας λόγια: ο Ισπανικός Εμφύλιος είναι σημαδιακός και γι’ αυτόν τον λόγο. Κατέδειξε όχι μόνο τις συγκρούσεις μεταξύ φασισμού και δημοκρατίας, μεταξύ συντήρησης και προόδου – μα κι εκείνες που έμελλε να κατακερματίσουν τον λεγόμενο χώρο της «αριστεράς» (ή πείτε τον όπως θέλετε, τέλος πάντων).

Όλη η ιστορία του 20ου αιώνα, με λίγα λόγια, δοσμένη σε μικρογραφία σε ένα βιβλίο.

Ο Τζόνι Πήρε τ’ Όπλο του

Συγγραφέας: Ντάλτον Τράμπο

Johnny Got His Gun, Dalton Trumbo, 1939

Ας είναι καλά οι Metallica, χάρη στους οποίους πολλοί ανάμεσά μας μάθαμε, όταν ήμασταν ακόμα έφηβοι, το σημαδιακό αυτό βιβλίο – που έμελλε να μεταφερθεί και στη μεγάλη οθόνη.

Η ιστορία ενός στρατιώτη που ξυπνά μια μέρα στο νοσοκομείο – έχοντας χάσει τα χέρια του, τα πόδια του και, πιθανότατα, το πρόσωπό του, στη διάρκεια του πολέμου. Ένας στρατιώτης που ζει πια σε μια γυάλινη σφαίρα, επικοινωνώντας με το προσωπικό του νοσοκομείου κοπανώντας το κεφάλι του πάνω στο μαξιλάρι σε σήματα μορς…

Δεν θα πω περισσότερα για το βιβλίο. Θα θυμηθώ μόνο τους στίχους από το “One” των Metallica. Όταν τρεις τέχνες (λογοτεχνία, κινηματογράφος, μουσική) ενώνουν τις δυνάμεις τους, το αποτέλεσμα δεν μπορεί παρά να είναι διαχρονικό όσο ελάχιστα.

I can’t remember anything
Can’t tell if this is true or dream
Deep down inside I feel the scream
This terrible silence stops in me

Now that the war is through with me
I’m waking up, I cannot see
That there is not much left of me
Nothing is real but pain now

Hold my breath as I wish for death
Oh please, God, wake me

Η Μάνα Κουράγιο και τα Παιδιά της

Συγγραφέας: Μπέρτολτ Μπρεχτ

Mutter Courage und ihre Kinder, Bertolt Brecht, 1939

«Δεκάξι χρόνια τώρα κρατάει ο μεγάλος θρησκευτικός πόλεμος. Η Γερμανία έχει χάσει πάνω απ’ τους μισούς της κατοίκους. Όσοι γλίτωσαν το μαχαίρι, βρήκαν το θάνατο απ’ την πανούκλα. Η πείνα θερίζει σε τόπους κάποτε καρπερούς. Το φθινόπωρο του 1634 συναντάμε τη Μάνα Κουράγιο στα γερμανικά βουνά Φίχτελ, στο μεγάλο δρόμο που ακολουθούν τα σουηδέζικα στρατεύματα. Χειμώνιασε πρόσκαιρα αυτή τη χρονιά και το κρύο είναι βαρύ. Οι δουλειές πάνε άσκημα και μόνη λύση απομένει η ζητιανιά…»

Ο Μπρεχτ έγραψε τη «Μάνα Κουράγιο» στο διάστημα μόλις ενός μήνα, κατόπιν της εισβολής των γερμανικών ναζιστικών στρατευμάτων στην Πολωνία το 1939. Σ’ ένα μήνα μόνο γράφτηκε ένα θεατρικό έργο που μοιάζει να συμπυκνώνει στις σελίδες του τη διαχρονικότητα του πολέμου στην πιο ρεαλιστική του διάσταση.

Τί είναι ο πόλεμος; Ένα πεδίο χιλιοσπαραγμένο από ανταγωνισμό για την επιβίωση του ισχυρότερου – ή εκείνου που αντέχει τα περισσότερα χτυπήματα, στην περίπτωσή μας. Επιβιώνει καλύτερα όχι εκείνος που χτυπάει καλύτερα – μα εκείνος που υπομένει περισσότερα. Η ιστορία που περιγράφει ο Μπρεχτ εξελίσσεται κατά τη διάρκεια του Τριακονταετούς Πολέμου – ενός πολέμου ορμώμενου από τον φανατισμό της μισαλλοδοξίας, περιβόητου για τη φρίκη που άφησε πίσω του, στον οποίο ο Μπρεχτ είδε μια καλή αναλογία με την αντίστοιχη φρικωδία που ζούσε η Ευρώπη την εποχή του Χίτλερ.

Πρωταγωνιστής εδώ όμως δεν είναι κάποιο απ’ τα αντίπαλα στρατεύματα – μα μια μητέρα τριών παιδιών, που αγωνίζεται να τα βγάλει πέρα όπως-όπως, μετακινούμενη σε μια άμαξα από τόπο σε τόπο καταμεσής της σπαραγμένης απ’ τις μάχες Ευρώπης, διαλαλώντας την πραμάτειά της, προσπαθώντας να βγάλει το ψωμί της πουλώντας διάφορα μικροπράγματα.

Αυτή είναι η «Μάνα Κουράγιο» – που βλέπει τα παιδιά της να χάνονται, το ένα μετά το άλλο, και συνεχίζει αδιάκοπα τον μικρό αγώνα της, παλεύοντας να επιβιώσει όπως-όπως καταμεσής της γενικευμένης τερατωδίας. Μη σας ξεγελάει το θέμα του έργου: στον Μπρεχτ δεν υπάρχει χώρος για συναισθηματικές εξάρσεις. Μόνο στυγνός και αποστασιοποιημένος ρεαλισμός. Τέτοιος που σε κάνει να προβληματιστείς για τα βαθύτερα αίτια που δεσπόζουν πίσω απ’ τις πολεμικές επιχειρήσεις.

Όπως τονίζει η ίδια η Μάνα, εξάλλου… ο πόλεμος είναι πάνω απ’ όλα μπίζνες.

«Αν ο πόλεμος τα κέφια σου χαλάει,
θα ξοφλήσεις απ’ τη νίκη πιο μπροστά,
μαγαζί είναι κι’ ο πόλεμος και πουλάει
το μπαρούτι και το βόλι αντί τυριά.»

[μετάφραση: Ιωάννης Αρζόγλου]

Για Ποιον Χτυπά η Καμπάνα

Συγγραφέας: Έρνεστ Χέμινγουεϊ

For Whom the Bell Tolls, Ernest Hemingway, 1940

Παράξενη σύμπτωση. Ένα ακόμα βιβλίο που αρκετοί ανάμεσά μας μάθαμε πρώτα μέσα από ένα τραγούδι των Metallica!

Ο «Αποχαιρετισμός στα Όπλα» μπορεί να ήταν το βιβλίο που καθιέρωσε πρώτα τον Χέμινγουεϊ… μα αν γυρεύετε το κορυφαίο έργο του, ήρθατε στο σωστό μέρος. Το «Για Ποιον Χτυπά η Καμπάνα» είναι αναμφισβήτητα η σημαντικότερη παρακαταθήκη του Χέμινγουεϊ στην ιστορία της λογοτεχνίας.

Περισσότερο σύνθετο και καλύτερα ψυχογραφημένο από τις προγενέστερες δουλειές του, πρόκειται για μια καθηλωτική περιγραφή της εμπειρίας ενός αμερικανού που πολεμούσε στο πλευρό των Δημοκρατών, κατά τη διάρκεια του Ισπανικού Εμφυλίου. Μέσα από τις σελίδες του βιβλίου μεταφέρεσαι κατευθείαν στην καρδιά των ανταρτικών ομάδων που πολεμούσαν τους φασίστες διασκορπισμένοι μέσα σε σπηλιές και δάση. Ο ηρωισμός, η αυτοθυσία, μα και η αμφισβήτηση, ο φόβος μπροστά στην ήττα, ο διχασμός και η προδοσία… και, ναι, ο έρωτας επίσης, μια που μιλάμε για βιβλίο του Χέμινγουεϊ.

Όλα όμως εδώ είναι εξωθημένα στο όριο της τελειότητας. Μεταξύ άλλων, το βιβλίο συμπεριλαμβάνει δύο από τους περισσότερο ανάγλυφους χαρακτήρες που γέννησε η πένα ενός συγγραφέα: τον ξεπεσμένο ισπανό αντάρτη Πάμπλο και τη δυναμική γυναίκα του, Πιλάρ. Η δεύτερη ανήκει στα κορυφαία σκιαγραφημένα γυναικεία πορτραίτα που έχουμε συναντήσει, ως τώρα, στη διαδρομή μας.

Στο τέλος όλων, εκείνο που μένει είναι η εικόνα ενός ανθρώπου σ’ έναν λόφο. Έναν λόφο σαν τόσους άλλους, σε τόσα αμέτρητα χρόνια ανθρώπινης αιματοβαμμένης ιστορίας…

«Αν ήξερε πόσοι άντρες στην Ιστορία βρέθηκαν στην ανάγκη να χρησιμοποιήσουν ένα λόφο για να πεθάνουν πάνω σ’ αυτόν, δε θα ‘νιωθε την παραμικρή ευχαρίστηση, γιατί, σε στιγμές σαν κι αυτές που περνούσε, οι άνθρωποι δεν επηρεάζονται από τα περιστατικά που συνέβησαν σε άλλους ανθρώπους σε ανάλογες περιστάσεις, όπως ακριβώς και μια χτεσινή χήρα δεν την παρηγορεί καθόλου η σκέψη πως και άλλες γυναίκες έχουν χάσει αγαπημένους άντρες. Είτε τον φοβάται κανείς το θάνατο είτε όχι, δεν είναι καθόλου εύκολο να τον αποδεχτεί. Εκείνος, βέβαια, τον είχε αποδεχτεί, όμως η αποδοχή δεν του ήταν καθόλου γλυκιά, παρ’ όλα τα πενήντα δύο του χρόνια και τα τρία του τραύματα, παρ’ όλο που ήταν πάνω σ’ ένα λόφο, κυκλωμένος.

Κορόιδευε γι’ αυτό τον εαυτό του, μα κοίταζε τον ουρανό και τα μακρινά βουνά, κατάπινε το κρασί του και καταλάβαινε πως δεν τον ήθελε το θάνατο. Αν πρέπει να πεθάνουμε, σκέφτηκε, κι είναι φανερό πως έτσι θα γίνει, μπορώ να πεθάνω, Δεν τον θέλω όμως το θάνατο.

Ο θάνατος δεν ήταν τίποτα, κι ούτε την εικόνα του έβλεπε με τα μάτια της φαντασίας του, ούτε και φόβο ένιωθε. Μα η ζωή ήταν ένας κάμπος με μεστά στάχυα, που τα χαϊδεύει το αεράκι πάνω σε μια λοφοπλαγιά. Η ζωή ήταν ένα γεράκι, ψηλά στον ουρανό. Η ζωή ήταν μια χωματένια στάμνα με νερό μέσα στη σκόνη του αλωνιού, όταν ο καρπός πέφτει βαρύς στη γη και τ’ άχυρο φτερουγίζει στον αέρα.»

[μετάφραση: Ι. Αποστολόπουλος]

Οι Γυμνοί και οι Νεκροί

Συγγραφέας: Νόρμαν Μέιλερ

The Naked and The Dead, Norman Mailer, 1948

Είναι το βιβλίο που κατοχύρωσε το νεανικό αποτύπωμα του Νόρμαν Μέιλερ στον λογοτεχνικό χάρτη της μεταπολεμικής γενιάς. (αξιοσημείωτη σκέψη: γράφω «μεταπολεμικής γενιάς», εννοώντας τη γενιά μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο… μα σκέφτομαι πως ΚΑΘΕ γενιά είναι «μεταπολεμική», αν σκεφτούμε πως είχε προηγηθεί κάποιος πόλεμος πριν την εμφάνισή της… πως πάντα προηγείται «κάποιος» πόλεμος σε αυτή την αδιάκοπη παράνοια που λέγεται «ανθρώπινη ιστορία» και πως κάθε γενιά έχει να λέει για έναν άλλο πόλεμο…)

Ο Μέιλερ ολοκλήρωσε το βιβλίο σε ηλικία μόλις 25 χρόνων. Αυτή η νεανική φρεσκάδα είναι εμφανής μέσα από τις σελίδες του. Περιγράφει τη συλλογική εμπειρία μιας ομάδας νέων στρατιωτών που είχαν ριχτεί καταμεσής του κολασμένου ασιατικού μετώπου, στη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Η ζωή τους κινδυνεύει ανά πάσα στιγμή να τιναχτεί στον αέρα και το μόνο που συγκρατεί τη λογική τους είναι κάποια σκόρπια όνειρα – σκόρπια όνειρα για τη ζωή που θα χτίσουν όταν επιστρέψουν σπίτια τους.

Τα όνειρα… και η δύναμη της φιλίας τους. Περισσότερο από οποιοδήποτε άλλο βιβλίο με θέμα του τον πόλεμο, βλέπουμε να ξεδιπλώνεται εδώ η ακατανίκητη αυτή δύναμη που αποκαλύπτει – επιτέλους – το ανθρώπινο πρόσωπο του ανθρώπου. Το πρόσωπο που κρύβει πίσω από τις τερατώδεις πολεμικές μάσκες του.

1984, Ο Μεγάλος Αδερφός

Συγγραφέας: Τζωρτζ Όργουελ

1984, George Orwell, 1949

Είναι το περίφημο «1984» του Τζορτζ Όργουελ ένα βιβλίο με θέμα του τον πόλεμο; Όχι. Το «1984» είναι ένα βιβλίο πάνω στα έσχατα όρια που μπορεί να φτάσει μια απόλυτα ολοκληρωτική κοινωνία, ώστε να θέσει υπό τον απόλυτο έλεγχό της κάθε πτυχή του ανθρώπινου πληθυσμού. Από τον χειρισμό της γλώσσας στην καθημερινή επίβλεψη, από την αναδιαμόρφωση της Ιστορίας στην ασταμάτητη προπαγάνδα.

Σε αυτό το έσχατο όριο του ολοκληρωτισμού, ο πόλεμος συνιστά ένα ΤΕΛΕΙΟ ΜΕΣΟ χειραγώγησης. Και σε αυτό ο Όργουελ είναι απολύτως σαφής: δεν έχει σημασία αν ο πόλεμος γίνεται για τον έναν ή τον άλλο σκοπό. Αρκεί να γίνεται πόλεμος. Αρκεί η κοινωνία να βρίσκεται σε διαρκή εμπόλεμη κατάσταση, να νιώθει πως περιβάλλεται πάντα από κάποιον «εξωτερικό εχθρό». Ο αδιάκοπος αγώνας απέναντι σ’ έναν «εξωτερικό εχθρό» παρεμποδίζει τον πληθυσμό από την κατανόηση των εσωτερικών προβλημάτων του καθεστώτος. Όσο γίνεται πόλεμος, όσο ο πληθυσμός ενημερώνεται για συνεχείς και υποτιθέμενες «νίκες απέναντι στον αντίπαλο», το εσωτερικό status quo παραμένει αλώβητο.

Ο Όργουελ πηγαίνει ακόμα παραπέρα – τονίζοντας την οικονομική διάσταση του ζητήματος του πολέμου. Το ακόλουθο απόσπασμα από το βιβλίο:

«Μια ιεραρχική κοινωνία δεν μπορούσε να σταθεί παρά μόνο βασισμένη στη φτώχεια και στην άγνοια. Η επιστροφή στο αγροτικό παρελθόν δεν ήταν λύση. […] Ούτε η διατήρηση των μαζών στη φτώχεια, με τον περιορισμό της παραγωγής αγαθών, ήταν ικανοποιητική λύση. […] Το πρόβλημα ήταν πώς να συνεχιστεί η βιομηχανική παραγωγή χωρίς να αυξηθεί ο παγκόσμιος πλούτος. Τα προϊόντα έπρεπε να παράγονται, αλλά να μη διανέμονται.

Στην πράξη, ο μόνος τρόπος για να το πετύχουν αυτό, ήταν να κάνουν συνεχώς πόλεμο.

Ο πόλεμος κατ’ ουσίαν είναι η καταστροφή, όχι απαραίτητα της ανθρώπινης ζωής, αλλά των προϊόντων του ανθρώπινου μόχθου. Ο πόλεμος είναι ο τρόπος με τον οποίον μπορούν να καταστραφούν, να διαλυθούν στη στρατόσφαιρα ή να βυθιστούν στα βάθη της θάλασσας υλικά, που αλλιώς θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για να κάνουν τις μάζες να ζουν πιο άνετα και κατά συνέπεια να σκέφτονται περισσότερο απ’ όσο είναι επιθυμητό.»

Περισσότερα από το «1984» μπορείτε να διαβάσετε σε αυτή την παλιότερή μου ανάρτηση:

Τζορτζ Όργουελ: Η αναγκαιότητα του πολέμου για την κοινωνική ιεραρχία

Ο Ήσυχος Αμερικανός

Συγγραφέας: Γκράχαμ Γκρην

The Quiet American, Graham Greene, 1955

Προφητικό βιβλίο, από μια άποψη. Βιβλίο που ενόχλησε άφθονους Αμερικανούς την εποχή που κυκλοφόρησε – και συνεχίζει να ενοχλεί. Μα αυτή παραμένει μια διαχρονική πραγματικότητα, όχι μόνο του αμερικανικού πληθυσμού – μα του ανθρώπινου πληθυσμού στο σύνολό του: η επιθυμία να έχουν «την ησυχία τους». Από μια άποψη, συνιστά την κρυμμένη όψη πίσω απ’ τον καθρέφτη κάθε πολεμικής εκστρατείας. Όσο υπάρχουν εκείνοι που τις ενορχηστρώνουν, άλλο τόσο υπάρχουν εκείνοι που τις υποβαστάζουν με τη σιωπηλή τους ανοχή.

Το εκπληκτικό με το συγκεκριμένο βιβλίο είναι πως γράφτηκε για το Βιετνάμ ΠΡΙΝ εμπλακούν ενεργά οι Αμερικανοί στον πόλεμο – βρισκόμαστε ακόμα στα μισά της δεκαετίας του 50, τον καιρό της γαλλικής κατοχής της Ινδοκίνας. Πρωταγωνιστής εδώ είναι ένας βρετανός δημοσιογράφος που αναλαμβάνει να καλύψει τον πόλεμο – θυμίζοντας τα αντίστοιχα εγχειρήματα του Χέμινγουεϊ. Αυτός ο δημοσιογράφος, λοιπόν, ερωτεύεται μια βιετναμέζα κοπέλα. Η παρουσία του σταδιακά αρχίζει να ενοχλεί τους αμερικανούς πράκτορες της C.I.A. – που ήδη έθεταν τους σπόρους της διαμάχης που έμελλε να καρποφορήσει στο σαρκοφάγο φυτό της ερχόμενης δεκαετίας.

Ο πρωταγωνιστής του βιβλίου δεν διστάζει να ασκήσει δριμύτατη κριτική στην πολιτική και τις πρακτικές των αμερικανών – και αυτό ήταν που ενόχλησε τόσο κόσμο την εποχή εκείνη. Μια εποχή που οι Αμερικάνοι αναλάμβαναν να πάρουν τα ηνία από τους Γάλλους στη συνέχιση της διαμάχης. Δεν θα ήταν υπερβολή αν λέγαμε πως το βιβλίο του Μέιλερ έμοιαζε με εκείνη την ενοχλητική σωκρατική «αλογόμυγα». Αποκάλυπτε δυσάρεστες αλήθειες σ’ έναν πληθυσμό που ήθελε να κλείσει σφιχτά τ’ αυτιά του.

Δεκαπέντε χρόνια μετά η διαμαρτυρία απέναντι στον πόλεμο του Βιετνάμ ήταν κοινός τόπος. Μα εν έτει 1955 ήταν κάτι σπάνιο – και βαθύτατα ενοχλητικό. Εξ’ ού και η αδιαφιλονίκητη σημασία του έργου του Γκράχαμ Γκρην.

Catch-22

Συγγραφέας: Τζόζεφ Χέλερ

Catch-22, Joseph Heller, 1961

«Έξω από το νοσοκομείο ο πόλεμος συνεχιζόταν ακόμα. Άνθρωποι τρελαίνονταν και ανταμείβονταν με μετάλλια. Σε ολόκληρο τον κόσμο, αγόρια από κάθε πλευρά του μετώπου έδιναν τη ζωή τους για αυτό που τους είχαν πει ότι ήταν η πατρίδα τους»

Έχουν γραφτεί αρκετά βιβλία που περιγράφουν την πραγματικότητα των στρατιωτικών επιχειρήσεων και τον αδιάκοπο αγώνα της πολεμικής επιβίωσης. Πολύ λιγότερα όμως είναι τα βιβλία που στρέφουν τον συγγραφικό μεγεθυντικό φακό τους όχι στο πολεμικό πεδίο, μα στους ανθρώπους που τρέχουν απάνω-κάτω σαν ταλαίπωρα πιόνια στη σκακιέρα. Στους ανθρώπους που έχουν συνειδητοποιήσει την παράνοια αυτής της ιστορίας και γυρεύουν τρόπους να γλιτώσουν.

Στους ανθρώπους που τρέχουν σαν τα πιόνια… και στους καλοθρεμμένους παράγοντες που κινούν αυτά τα πιόνια, καλά κρυμμένοι στ’ απομακρυσμένα αρχηγεία τους, συμμετέχοντας στον πόλεμο κινώντας πούλια πάνω σε χάρτες, δίνοντας διαταγές απ’ το τηλέφωνο, καταστρώνοντας πολεμικά πλάνα στις αφράτες πολυθρόνες τους, παρακολουθώντας στατιστικές και νούμερα και μοιράζοντας μετάλλια.

Στους ανθρώπους που κοκορεύονται στα Μέσα Ενημέρωσης για τις επιτυχίες των στρατευμάτων τους και φουσκώνουν σαν υπερτροφικά μπαλόνια στη θέα στρατιωτικών παρελάσεων και στο άκουσμα πολεμικών εμβατηρίων.

Το “Catch-22” είναι ένα από αυτά τα βιβλία. Μα είναι κι άλλα ακόμα: απέναντι στην τρέλα του πολέμου, αντιπαραθέτει τη δική του τρέλα – λειτουργώντας έτσι σαν καθρέφτης. Γραμμένο με χιούμορ σπάνιο για τα δεδομένα των καιρών, τέτοιο που αγγίζει τα όρια του απόλυτου σουρεαλισμού, το “Catch-22” είναι μια ανυπέρβλητη σάτιρα, που, στα έσχατά της όρια, προσεγγίζει εκείνο το χιούμορ που έμελλε ν’ αναδείξουν οι Monty Python.

Ο πρωταγωνιστής του βιβλίου, Γιοσάριαν, μέλος της αμερικανικής πολεμικής αεροπορίας, βρίσκει καταφύγιο στο στρατιωτικό νοσοκομείο – εκεί νιώθει ασφαλής, ακόμα και αν άλλοι τον θεωρούν τρελό. Μα εδώ τίθεται το ερώτημα: Μέσα στον γενικευμένο παραλογισμό, πού τελειώνει η τρέλα και πού αρχίζει η λογική;

Ο Γιοσάριαν φέρει ένα σημαντικότατο ελάττωμα: σκέφτεται για λογαριασμό του. Θέτει ερωτήματα – εντός ενός πλαισίου όπου τα ερωτήματα μοιάζουν με τρέλα. Τα ερωτήματα ΔΕΝ προβλέπονται στο νέο κανονισμό. «Σύμφωνα με τον κανονισμό του αντισμήναρχου Κορν, οι μόνοι στους οποίους επιτρεπόταν να κάνουν ερωτήσεις ήταν αυτοί που δεν έκαναν ποτέ.»

Το Catch 22 είναι μία παγίδα λογικής: Κάποιος πρέπει να είναι τρελός για να δέχεται να διακινδυνεύει συνέχεια τη ζωή του, πετώντας σε νέες αποστολές – και υγιής αν απέφευγε να το κάνει. Σωστά; Αν όμως κάποιος θεωρείται υγιής, τότε ΟΦΕΙΛΕΙ να πετάξει. Γιατί μόνο ένας υγιής άνθρωπος, σε σώμα και σε πνεύμα, μπορεί να συμμετέχει στις στρατιωτικές αποστολές. Και ο μόνος τρόπος να είναι κάποιος πραγματικά υγιής εκεί μέσα, είναι να συνειδητοποιεί πόσο παράλογα είναι όλα.

Το βλέπεις το παράδοξο ε; Σαν μια τανάλια που σφίγγει τον εγκέφαλό σου.

Ο Γιοσάριαν απέχει πολύ από το εξιδανικευμένο πρότυπο του “ηρωικού αγέρωχου στρατιώτη” – Όταν βρίσκεται στον αέρα και βάλλεται από παντού, όταν το μόνο που τον χωρίζει από τον βομβαρδισμό και τον θάνατο είναι μερικοί παραπανίσιοι ελιγμοί, προς τα πάνω ή προς τα κάτω, όταν οι βόμβες σφυρίζουν γύρω του σαν ουρλιαχτά αγγέλων, όταν ο συνάδελφος αεροπόρος έχει τραυματιστεί και σφαδάζει από τους πόνους, όταν όλη η ζωή και τα όνειρά σου απομακρύνονται απ’ τα μάτια σου με ταχύτητες αεροπορικών βλημάτων – τότε δεν μπορείς παρά να ΦΟΒΑΣΑΙ, να ΦΟΒΑΣΑΙ, να ΤΡΕΜΕΙΣ ΑΠ’ ΤΟΝ ΦΟΒΟ ΣΟΥ. Και ο Γιοσάριαν ΦΟΒΑΤΑΙ και ΘΕΛΕΙ ΝΑ ΖΗΣΕΙ. Βάζει τη ζωή του πάνω απ’ την τιμή του.

Και γι’ αυτό είναι τρελός. Και γι’ αυτό είναι απόλυτα υγιής.

Και επειδή ακριβώς είναι υγιής στο σώμα και τη σκέψη, περισσότερο από άφθονους άλλους συναδέλφους του… ο αδηφάγος μηχανισμός του στρατού το εκμεταλλεύεται, αξιοποιώντας τον σε ακόμα περισσότερες αποστολές – γιατί χρειάζονται “υγιείς άνθρωποι στο στράτευμα, όπως αυτός”.

Αν ο Κάφκα έγραφε βιβλία για τον πόλεμο και διέθετε περισσότερο χιούμορ… θα έγραφε βιβλία σαν το “Catch-22”. Ίσως η κορυφαία πολεμική σάτιρα όλων των εποχών.

Η Ώρα των Περιστεριών (Πλατεία Διαμαντιού)

Συγγραφέας: Μερσέ Ροδορέδα

The Time of the Doves / La plaça del Diamant, Mercè Rodoreda, 1962

Και εκείνοι που «έμειναν πίσω»; Τί λέμε για τα αμέτρητα πλήθη των αμάχων, όλων όσων έζησαν και ζουν τον πόλεμο όχι στα πεδία της μάχης… μα στην καθημερινότητά τους, παλεύοντας όπως-όπως να τα βγάλουν πέρα, να συνεχίσουν μια ζωή που χάνει κάθε μέρα που περνά το νόημά της; Τί λέμε για τα πλήθη των γυναικών που είδαν τους άντρες και τους αδερφούς τους να φεύγουν σαν τα πρόβατα στη σφαγή και απέμειναν θαρρείς μόνες στη γη, σαν άλλοι Άτλαντες, πασχίζοντας να κουβαλήσουν τα βάρη ενός αποτρελαμένου κόσμου στις πλάτες τους;

Μόνο μια γυναίκα θα μπορούσε να εξιστορήσει αυτή τη ζοφερή πραγματικότητα, κατά τον τρόπο που την έζησε η ίδια. Αυτό ακριβώς κάνει η καταλανή συγγραφέας Μερσέ Ροδορέδα στην «Ώρα των Περιστεριών» – ένα έργο που αρκετός κόσμος θεωρεί το σημαντικότερο στην ιστορία της καταλανικής λογοτεχνίας.

Η Ροδορέδα περιγράφει τους τρόμους του πολέμου από την οπτική γωνία ενός πολίτη που φλερτάρει με την ίδια την αυτοκτονία, προκειμένου να πάψει πια να βασανίζεται. Η ζωή στην κατασπαραγμένη από τον Ισπανικό Εμφύλιο Βαρκελώνη περιγράφεται με εξονυχιστικό τρόπο και συ, ο αναγνώστης, παρακολουθείς με αγωνία τα βήματα της γυναίκας που παλεύει για την επιβίωση όχι μόνο του κορμιού, μα και του μυαλού της.

Το βιβλίο είναι γραμμένο με την τεχνική της «ροής της συνείδησης». Γίνεσαι συνοδοιπόρος των σκέψεων και των εντυπώσεων της γυναίκας, μπλέκεσαι στο κουβάρι των φόβων της, αποζητάς μια διέξοδο στο μικροσκοπικό φως της ελπίδας σας – και πασχίζεις ν’ ανασάνεις, αναζητώντας κι εσύ ένα τέλος στην παράνοια – όπως αμέτρητοι άνθρωποι έκαναν και κάνουν, τότε και τώρα και για πάντα δυστυχώς.

Τί στο διάολο κουβαλάει το ανθρώπινο είδος στο κεφάλι του και καταλήγει να σκορπάει τη ζωή του με αυτόν τον ηλιθιοδέστερο των τρόπων;…

Σφαγείο Νο.5

Συγγραφέας: Κερτ Βόνεγκατ

Slaughterhouse-Five, Kurt Vonnegut, 1969

Αυτή η λίστα δεν θα μπορούσε να είναι πλήρης δίχως την παρουσία του Κερτ Βόνεγκατ. Ένας συγγραφέας που εξέθεσε τη θλιβερή πραγματικότητα του πολέμου σε άφθονα βιβλία του – μεταξύ άλλων, και στο περίφημο «Σφαγείο Νο.5».

Χρειάζεται να διαβάσει κάποιος αυτό το βιβλίο για να καταλάβει πως μια σύντομη περιγραφή δεν επαρκεί για να αποδώσει την ιδιαιτερότητά του. Το «Σφαγείο Νο.5» είναι ένα βιβλίο για τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο – μα είναι ταυτόχρονα ένα βιβλίο που περιλαμβάνει στοιχεία επιστημονικής φαντασίας και μια απίθανη απαγωγή ανθρώπων από εξωγήινους… Μια απαγωγή που τη διαδέχεται η τοποθέτηση των ανθρώπων σε κλουβιά ενός «εξωγήινου ζωολογικού κήπου» – έτσι ώστε να παρακολουθήσουν από κοντά οι εξωγήινοι το θέαμα του εντελώς ακατανόητου αυτού είδους: του ανθρώπινου.

Μα την αλήθεια.

Μεταξύ άλλων, το βιβλίο περιλαμβάνει τη συγκλονιστική μαρτυρία ενός αμερικανού που έζησε τη γερμανική πολιτεία της Δρέσδης – πριν και μετά τον βομβαρδισμό της. Δεν έχει σημασία που η Δρέσδη ανήκε στο στρατόπεδο των αντιπάλων… ήταν μία από τις ομορφότερες πόλεις της Ευρώπης, μια αληθινή «χώρα του Οζ» (όπως αναφέρουν οι μαγεμένοι χαρακτήρες του βιβλίου, όταν την αντικρίζουν), μια αιωνόβια πολιτεία που παρακολουθούσε ανήσυχη τις εξελίξεις, παραδομένη σαν άλλη Ωραία Κοιμωμένη στο κρεβάτι του νοσταλγικού της λήθαργου.

Μια πολιτεία που έγινε στάχτες. Μια Ωραία Κοιμωμένη που έγινε σκόνη. Κι εδώ έρχεται η φράση του Βόνεγκατ που συνιστά σήμα-κατατεθέν του βιβλίου:

«Έτσι πάει…». So it goes.

«Μια πύρινη καταιγίδα λυσσομανούσε έξω. Η Δρέσδη είχε μετατραπεί σε μια πελώρια φλόγα. Η φλόγα κατάπινε οτιδήποτε οργανικό, οτιδήποτε μπορούσε να καεί.

Μέχρι το μεσημέρι της επόμενης ημέρας δεν ήταν ασφαλές να βγουν έξω. Όταν οι Αμερικανοί και οι φρουροί τους βγήκαν από το καταφύγιο, ο ουρανός ήταν μαύρος από τον καπνό. Τώρα η Δρέσδη έμοιαζε με σεληνιακό τοπίο, δεν υπήρχε τίποτα εκτός από μεταλλικά στοιχεία. Οι πέτρες έκαιγαν. Όλοι οι άνθρωποι στη γύρω περιοχή ήταν νεκροί.

Έτσι πάει.

Οι φρουροί μαζεύτηκαν ενστικτωδώς μεταξύ τους, γούρλωσαν τα μάτια τους. Πειραματίστηκαν με διάφορες εκφράσεις, τη μια μετά την άλλη, εντελώς άφωνοι, μολονότι τα στοματά τους ήταν συχνά ορθάνοιχτα. Έμοιαζαν με βουβή ταινία του φωνητικού κουαρτέτου.

“Αντίο για πάντα”, πιθανώς να τραγουδούσαν, “παλιά φιλαράκια και φιλενάδες, αντίο για πάντα, παλιές αγάπες και κολλητοί – ο Θεός να τους έχει καλά…”».

[μετάφραση: Φίλιππος Χρυσόπουλος]

Η Αυτοκρατορία του Ήλιου

Συγγραφέας: Τζέιμς Μπάλαρντ

Empire of the Sun, J. G. Ballard, 1984

Η «Αυτοκρατορία του Ήλιου» του Τζέιμς Μπάλαρντ κατέχει μια σημαντική πρωτιά στη λίστα μας: για πρώτη φορά εδώ βλέπουμε τον πόλεμο να εξιστορείται μέσα από τα μάτια ενός παιδιού. Ο λόγος για τον νεαρό Βρετανό Τζιμ, ο οποίος στο ξεκίνημα της ιστορίας ζει με τους γονείς του στην Σαγκάη. Ο βομβαρδισμός του Περλ Χάρμπορ, όμως, και η είσοδος της Ιαπωνίας στον Πόλεμο, μετατρέπει την κινεζική Σαγκάη από τη μία μέρα στην άλλη σε χάος. Ο Τζιμ χάνει τους γονείς του στον πανικό και καταλήγει μόνος, παλεύοντας να επιβιώσει μέσα στον γενικευμένο πολεμικό πανικό.

Ο καθημερινός αγώνας της επιβίωσης αποδεικνύεται βαθύτατα σκληρός για ένα παιδί – και ο Τζιμ κάνει ό,τι περνάει από το χέρι του, προκειμένου να αιχμαλωτιστεί από τους Ιάπωνες κατακτητές – ελπίζοντας πως η ζωή του ως αιχμαλώτου να είναι λιγότερο επώδυνη και πως θα του εξασφαλίζει, τουλάχιστον, ένα κομμάτι ψωμί για την επιβίωσή του.

Αξίζει να σημειώσουμε εδώ πως το βιβλίο μεταφέρθηκε με ιδιαίτερη επιτυχία στον κινηματογράφο, σε σκηνοθεσία Στίβεν Σπίλμπεργκ… Υποψηφιότητα για έξι Όσκαρ δεν είναι λίγο πράγμα. Για τον σκοπό της παρουσίασής μας, όμως, μένουμε στις σελίδες του βιβλίου – και στη βαθύτατη ευαισθησία που το χαρακτηρίζει.

Ο Πόλεμος Δεν Έχει Πρόσωπο Γυναίκας

Συγγραφέας: Σβετλάνα Αλεξίεβιτς

The Unwomanly Face of War, Svetlana Alexievich, 1985

Ένα ακόμα βιβλίο για τον πόλεμο γραμμένο από την οπτική ματιά μιας γυναίκας – με τη διαφορά πως εδώ οι γυναίκες δεν ανήκουν στον άμαχο πληθυσμό, μα στην πρώτη γραμμή της μάχης. Ο λόγος για τις χιλιάδες των γυναικών που πολέμησαν στη Ρωσία ενάντια στη ναζιστική εισβολή των χρόνων του 40: υπολογίζεται πως τουλάχιστον 500.000 σοβιετικές γυναίκες έλαβαν μέρος στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Μεταξύ άλλων, ως ελεύθεροι σκοπευτές, ως αεροπόροι, ως πολυβολήτριες, κλπ.

Ιστορίες γυναικών που έφταναν να σκάβουν τις τάφρους του θανάτου με τα ίδια τους τα χέρια. Γυναίκες που σωρεύονταν, ισότιμα πλάι στους άντρες, στα υψώματα των νεκρών της μάχης. Ήταν η αντίσταση στους Γερμανούς μια αναγκαιότητα; Ήταν. Αυτό όμως δεν μειώνει στο ελάχιστο τη φρικωδία της πολεμικής διαμάχης – και οι σκηνές που παραθέτει στο βιβλίο της η λευκορωσίδα Αλεξίεβιτς δίνουν νέο φως στην ιστορική πραγματικότητα του πολέμου.

Καταμεσής του σπαραγμένου από θανάτους δρόμο, σανίδα σωτηρίας της Αλεξίεβιτς ήταν ο Ντοστογιέφσκι. Ήταν εκείνος που της έμαθε τον «παλμό της αιωνιότητας», όπως αναφέρει. Μέσα στο σκοτάδι, έμοιαζε με το φως ενός κεριού που διατηρούσε άσβεστη τη φλόγα. Ένα κερί που την έκανε να θέτει το ερώτημα: «πόσος άνθρωπος υπάρχει μέσα στον άνθρωπο, και πώς μπορώ να προστατεύσω μέσα μου τον άνθρωπο αυτό;»

Τα Πράγματα Που Έφεραν

Συγγραφέας: Τιμ Ο’ Μπράιαν

The Things They Carried, Tim O’ Brien, 1990

Κλείνω την παρουσίαση με άλλο ένα βιβλίο για το Βιετνάμ – αυτή τη φορά, δοσμένο από την οπτική γωνία των Αμερικανών στρατιωτών που έδωσαν το παρόν σε μια από τις περισσότερο τραυματικές συλλογικές εμπειρίες της αμερικανικής ιστορίας του 20ου αιώνα. Τραυματική διότι υπενθύμισε σε πλήθη Αμερικανών εκείνο που πολύ θα ήθελαν να θάψουν στην απέραντη έρημο της λησμονιάς: πως καμία υπερδύναμη δεν βγαίνει αλώβητη από έναν πόλεμο. Πως ο κατακτητής αργά ή γρήγορα θα πληρώσει με το δικό του νόμισμα για τον όλεθρο που έσπειρε.

Αλίμονο, όμως: εκείνοι που πληρώνουν τις περισσότερες φορές δεν είναι εκείνοι που πραγματικά κινούν τα νήματα. Είναι ο απαράβατος κανόνας του ανελέητου κοινωνικού Status Quo να βγαίνει αλώβητος αυτός που κατέχει τα ηνία της ιεραρχίας – και να δέχεται τα πλήγματα ο αθώος και ασθενέστερος.

Ο Τιμ Ο’ Μπράιαν εξιστορεί την εμπειρία του Βιετνάμ μέσα από διαφορετικές ιστορίες ανθρώπων που έζησαν τον εφιάλτη της πύρινης ζούγκλας. Το βιβλίο του αγαπήθηκε ιδιαίτερα από τους νέους τον καιρό που βγήκε – και αυτό ήταν ένα ελπιδοφόρο μήνυμα, αν μη τι άλλο. Πόσο θλιβερό όμως που οι λαοί του κόσμου δεν έκαναν ακόμα συνολικό κτήμα τους τα αντιπολεμικά μηνύματα τέτοιων έργων! Και οι στρατιωτικές εκστρατείες σε διάφορα μέρη του πλανήτη, ορμώμενες απ’ τη γνωστή δίψα για εδάφη, ύλες και αγαθά, έμελλε να συνεχίζονται αμείωτες ως τις μέρες μας.

Φταίνε οι πολιτικοί; Ναι – μα και τους πολιτικούς κάποιος τους ψηφίζει, ας μην το ξεχνάμε αυτό. Φταίνε οι αόρατοι οικονομικοί παράγοντες που δεσπόζουν πίσω απ’ τα προσωπεία των αρχηγών του κόσμου; Ασφαλώς – μα όσο οι λαοί εξακολουθούν ν’ αναμασούν τη μασημένη τροφή των εθνικισμών και της μισαλλοδοξίας… τόσο οι παράγοντες που κινούν τα νήματα θα συνεχίσουν να διεκπεραιώνουν ανενόχλητοι τις δουλειές τους.

Μην ξεχνάμε: όπως έλεγε με τον τρόπο του ο Μπρεχτ, όλα είναι μπίζνες.

Επίμετρο. Μερικά ακόμα βιβλία για περαιτέρω αναγνώσεις

Κι εδώ τελειώνει η τιτάνια παρουσίασή μας! Έδωσα έμφαση σε 25 λογοτεχνικά έργα (συν ένα), δίχως να σημαίνει πως υπήρξα κατ’ οποιονδήποτε τρόπο εξαντλητικός. Αλίμονο – το θέμα του πολέμου είναι τόσο παλιό, όσο ο άνθρωπος. Όποιος ψάχνει, βρίσκει πλήθος σπουδαίων έργων που αξίζουν να συμπεριλαμβάνονται σ’ ένα αφιέρωμα όπως αυτό.

Ήδη όμως επέλεξα να καλύψω το θέμα με τρόπο που υπερβαίνει σε όγκο κάθε αντίστοιχο αφιέρωμα στο διαδίκτυο. Χρειαζόταν να βάλω μια τελεία. Τα υπόλοιπα έργα μπορεί να τ’ ανακαλύψει ο αναγνώστης μόνος του.

Μόνος; Ας κάνω μια μικρή ακόμα συνεισφορά! Ας δούμε, πολύ συνοπτικά, δεκαπέντε ακόμα σημαντικά βιβλία που καταπιάνονται, άμεσα ή έμμεσα, με το θέμα του πολέμου:

Όσα Παίρνει ο Άνεμος της Margaret Mitchell. Εμβληματικό βιβλίο και ακόμα πιο εμβληματική ταινία.

Birdsong του Sebastian Faulks. Ο αγώνας του ανθρώπου για επιβίωση σε μία από τις διαχρονικότερες ιστορίες του.

Ερρίκος ο Έκτος, του Ουίλιαμ Σαίξπηρ. Στον Σαίξπηρ βρίσκει κανείς τα ΠΑΝΤΑ όσο αφορά την ανθρώπινη φύση. Στα ιστορικά του έργα δεν θα μπορούσε ν’ απουσιάζει το θέμα του πολέμου.

Η Ιστορία, της Έλσα Μοράντε. Κατά τη γνώμη μου ένα από τα κορυφαία βιβλία γυναικών συγγραφέων του 20ου αιώνα. Ο πόλεμος καλύπτει ένα μικρό μόνο μέρος ενός πελώριου (σε έκταση και σημασία) βιβλίου, γι’ αυτό και δεν το συμπεριέλαβα στην κεντρική παρουσίαση.

Το Τενεκεδένιο Ταμπούρλο, του Γκύντερ Γκρας. Ένα ακόμα πελώριο σε σημασία βιβλίο, του οποίου ο πόλεμος συνιστά περισσότερο το πλαίσιο εντός του οποίου εξελίσσεται ένα μέρος της ιστορίας, παρά η καθημερινή πραγματικότητα. Πέραν αυτού όμως, πρόκειται για ένα λογοτεχνικό ορόσημο.

Οι Αδερφοφάδες, του Νίκου Καζαντζάκη. Μια σπαρακτική αφήγηση για μια από τις τραυματικότερες εμπειρίες της νεοελληνικής ιστορίας μας: τον Εμφύλιο. Ας μου συγχωρέσει ο Καζαντζάκης τη σύντομη αυτή αναφορά – αναφέρομαι πολύ συχνά στο έργο του εδώ μέσα ούτως ή άλλως και ο παλιός αναγνώστης γνωρίζει πόσο τον εκτιμώ.

Το Ουράνιο Τόξο της Βαρύτητας, του Τόμας Πίντσον. Ο μόνος λόγος που δεν συμπεριέλαβα αυτό το πελώριο (σε όγκο και όχι μόνο) βιβλίο στην κεντρική λίστα είναι γιατί δεν έχω μπορέσει να καταπιαστώ ακόμα μαζί του.

Δόκτωρ Ζιβάγκο, του Μπορίς Παστερνάκ. Γνωστό και από την υπέροχη ταινία της δεκαετίας του 60, το βιβλίο είναι ένα χρονικό της Ρωσίας πριν και μετά τον Πόλεμο, πριν και μετά την Επανάσταση – που έχει αφήσει τη δική του ιστορία στον χάρτη της λογοτεχνίας.

Το Κυνήγι του Κόκκινου Οκτώβρη, του Tom Clancy. Ένα ακόμα βιβλίο που έγινε πασίγνωστο από την ομότιτλη ταινία. Ο Ψυχρός Πόλεμος ιδωμένος από μια ιδιαίτερη οπτική ματιά.

Men At Arms του Evelyn Waugh. Θεωρείται από τα σημαντικότερα βρετανικά έργα με θέμα τους τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο.

Parade’s End του Ford Madox Ford. Ένα ακόμα σημαντικότατο βρετανικό έργο για τα χρόνια του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου – που στην πραγματικότητα είναι τέσσερα βιβλία, όχι ένα, μια που συνιστούν μέρος μιας τετραλογίας.

From Here To Eternity του James Jones. Κι αυτό το βιβλίο έγινε γνωστό από την περίφημη κινηματογραφική μεταφορά της δεκαετίας του 50. Ένα έργο που αποκαλύπτει πως στον πόλεμο συχνά ο μεγαλύτερος αντίπαλος δεν είναι ο «εξωτερικός εχθρός» – μα οι άνθρωποι του δικού σου στρατοπέδου: εκείνοι που στέκουν ψηλότερα από σένα στην ιεραρχία και μοιράζουν διαταγές αριστερά και δεξιά.

Υπόθεση Αρχείου, του Κλαούντιο Μαγκρίς. Βιβλίο που δεν έχω διαβάσει τη στιγμή που γράφονται αυτές οι γραμμές, αντιγράφω όμως από την περίληψή του στο οπισθόφυλλο: «Η Υπόθεση Αρχείου μιλάει για ένα γκροτέσκο Μουσείο Πολέμου που ευαγγελίζεται την ειρήνη, για τις αίθουσες και τα όπλα του, που το καθένα αφηγείται γεγονότα πάθους και παράνοιας». Ένα βιβλίο που καταπιάνεται με τις σκοτεινότερες πτυχές της ανθρώπινης ιστορίας, από την εξορία των Εβραίων ως τη σκλαβιά των μαύρων. Το έχω ήδη συμπεριλάβει στα άμεσα υποψήφια για ανάγνωση.

Βιβλία με θέμα τους τα ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης: Έργα όπως το «Εάν Αυτό Είναι ο Άνθρωπος» του Πρίμο Λέβι και το «Μαουτχάουζεν» του Ιάκωβου Καμπανέλλη. Πελώρια έργα, τα οποία θα μπορούσαν να βρουν θέση σε ένα άλλο αφιέρωμα, περισσότερο εξειδικευμένο. Έχω γράψει πάντως τόσο για το ένα, όσο και για το άλλο, εδώ στο Λαγούμι.

Νεότερη Προσθήκη: Πεθαίνοντας την Άνοιξη, του Ραλφ Ρότμαν. Βιβλίο που διάβασα λίγες μέρες αφού μοιράστηκα το αφιέρωμα και το προσθέτω εκ των υστέρων. Οι τελευταίες μέρες του πολέμου το 1945, μέσα από τα μάτια ενός γερμανού νεαρού που στρατολογείται δίχως τη θέλησή του στη ναζιστική πολεμική μηχανή. Το βιβλίο είναι συγκλονιστικό, δίχως πολλά λόγια. Παρακολουθείς εκ των έσω την τρέλα ενός στρατεύματος που ήξερε πως έχει ηττηθεί – και ήταν διατεθειμένο να “πολεμήσει ως εσχάτων”, ακολουθώντας τον αρχηγό του στον γκρεμό – και οδηγώντας με το ζόρι στον ίδιο γκρεμό κάθε άνθρωπο που δεν επιθυμούσε να συμμετέχει σε αυτή την παράνοια… Αν το είχα διαβάσει λίγο νωρίτερα, εύκολα θα το συμπεριελάμβανα στη λίστα των 25 – ή εναλλακτικά, θα έφτιαχνα μια νέα λίστα με 30 βιβλία.

Διαβάζοντάς το, σκέφτηκα για άλλη μια φορά: τί τερατωδίες έχει διαπράξει το ανθρώπινο είδος… Μια σκέψη που είναι κοινή, θα έλεγα, κατόπιν της εμβάθυνσης σε όλα τα βιβλία που παραθέσαμε σε αυτό το αφιέρωμα.

Κι εδώ μπορούμε να βάλουμε μια τελεία. Άνω τελεία, έστω. Δεν μπαίνει ποτέ τελεία σ’ ένα τέτοιο θέμα. Και γνωρίζω πως θα επανέλθουμε, με τον έναν ή τον άλλο τρόπο.

Ευχαριστώ, αναγνώστη, για τον χρόνο που πέρασες μαζί μου. Αν σου άρεσε αυτό που διάβασες, μοιράσου το! Τα ξαναλέμε στο Λαγούμι, σε κάποια άλλη από τις άφθονες στοές του.

Παρουσίαση: Το Φονικό Κουνέλι, Μάρτιος 22