Είναι Μια Υπέροχη Ζωή… ένα αφιέρωμα στην ταινία του Φρανκ Κάπρα

It’s a Wonderful Life (after all)

Μοιάζει σχεδόν ειρωνικό, μα η ταινία που σήμερα θεωρείται η κλασικότερη από τις παλιές χριστουγεννιάτικες ταινίες – και λέγοντας «παλιές» αναφέρομαι ασφαλώς στη προ-“Μόνος Στο Σπίτι” εποχή! – αντιμετώπισε σημαντικές δυσκολίες τον πρώτο καιρό που προβλήθηκε στους κινηματογράφους. Το κόστος παραγωγής ήταν κατά πολύ υψηλότερο από τα έσοδα, ενώ αρκετές από τις κριτικές ήταν αρνητικές. Συγκριτικά με τις παλιότερες μεγάλες επιτυχίες του σκηνοθέτη Frank Capra – όπως τα “It Happened One Night” και “Mr. Smith Goes To Washington” – το “It’s A Wonderful Life” φάνηκε να λυγίζει μπροστά στην υπερβολικά φιλόδοξη παραγωγή του και το ιδεαλιστικό του σενάριο.

Ο George Bailey ζει καταμεσής μιας κοινότητας που θυμίζει περισσότερο κάποια εξιδανικευμένη πραγματικότητα, παρά τον αληθινό κόσμο που ζούμε. Οι κάτοικοι γνωρίζονται όλοι μεταξύ τους και είναι διατεθειμένοι να βοηθήσουν ο ένας τον άλλο σε στιγμές ανάγκης. Σα να μην έφταναν αυτά, ένας άγγελος παρουσιάζεται στον πρωταγωνιστή και τον βοηθάει να ξεπεράσει τα προβλήματά του. Όσο αφορά το τέλος;… Πρόκειται για ένα κλασικό Happy Ending από εκείνα που συναντούμε συχνά στα παραμύθια.

Δεν είναι δύσκολο να αντιμετωπίσεις το φιλμ με μια κυνική ματιά – γιατί ξέρουμε καλά πως οι κοινωνίες όπως τις ζούμε απέχουν πολύ από το εξιδανικευμένο, προ-αστικό πρότυπο, που παρουσιάζει ο Κάπρα. Και στις στιγμές της ανάγκης σου όχι μόνο δεν θα έρθουν καλπάζοντας οι άγγελοι… μα μπορεί να απέχουν ακόμα και οι φίλοι – ή τουλάχιστον όσοι δηλώνουν τέτοιοι.

Σα να μην έφταναν αυτά, το φιλμ έφτασε ως και να κατηγορηθεί από το FBI για χρήση αρνητικών στερεοτύπων όσο αφορά τους τραπεζίτες και την ανώτερη αστική τάξη. Ο τραπεζίτης (και «κακός» της ιστορίας) Mr. Potter “παρουσιάζεται ως ένας ακόμα τύπος “Scrooge”, με σκοπό να υποβαθμιστεί έτσι η τάξη του – συχνό κόλπο που χρησιμοποιούν οι Κομμουνιστές”, σύμφωνα με κείμενο του FBI που εκδόθηκε το Μάιο του 1947.

Αρκεί φυσικά να θυμίσουμε πως βρισκόμαστε στην πρώιμη ψυχροπολεμική περίοδο, όταν και ξέσπασε η παράνοια του Μακαρθισμού. Έργα όπως του Φρανκ Κάπρα – με την εμφανή αντικαπιταλιστική τους ηθική – έμοιαζαν “κομμουνιστικά” στα μάτια κάποιων.

Κι όμως, παρά τις κριτικές – ή ίσως εξαιτίας αυτών – το έργο όχι μόνο άντεξε, μα έφτασε να υπερκεράσει το πέρασμα του χρόνου. Η ταινία γνώρισε μια σημαντική άνθηση από τα χρόνια της δεκαετίας του 70 και έπειτα· στην εποχή που η τηλεόραση είχε πάρει τα σκήπτρα από τον κινηματογράφο, και το έργο προβαλλόταν κάθε χρόνο στη διάρκεια των Εορτών. Και αν η παλαιότερη γενιά – η γενιά του Πολέμου και των ψυχροπολεμικών αντιλήψεων – την αντιμετώπισε με σκεπτικισμό, δεν συνέβη το ίδιο με τη γενιά που τη διαδέχτηκε.

Ο νεότερος κόσμος φαίνεται είδε σε αυτό το έργο πράγματα που δεν είχαν αντιληφθεί οι παλιότεροι. Είχαμε πια περάσει στη μοντέρνα εποχή και η «Υπέροχη Ζωή» φάνταζε σαν κειμήλιο μιας αλλοτινής πραγματικότητας – με τον ίδιο τρόπο που η «Χριστουγεννιάτικη Ιστορία» του Τσαρλς Ντίκενς (για την οποία μπορείτε να διαβάσετε αναλυτικό αφιέρωμά μου εδώ) φανέρωνε την εικόνα των Χριστουγέννων που πάντα φανταζόμασταν – μα ποτέ δεν είχαμε τη δυνατότητα να ζήσουμε. Η «Υπέροχη Ζωή» δεν έμοιαζε πια με εξιδανικευμένη ονειροφαντασία, μα με ένα τεκμήριο αυθεντικότητας, εντός μιας εποχής που έδειχνε να χάνει την αυθεντικότητά της ολοένα και περισσότερο.

Τι σημασία έχει που το φιλμ μοιάζει πιο πολύ με παραμύθι – σάμπως τα παραμύθια δεν εμπεριέχουν τα δυνατότερα μηνύματα; Και ποιος είπε πως ήταν σκοπός του Φρανκ Κάπρα να γυρίσει ένα «ρεαλιστικό» έργο; Συχνά μέσα από θεατρικά σκηνικά και αλληγορίες παρουσιάζονται οι βαθύτερες αλήθειες για την πραγματικότητα που ζούμε.

Στην πραγματικότητα η «Υπέροχη Ζωή» ακολουθεί τα χνάρια που πρώτος χάραξε, εκεί στο πυκνό, λευκό χιόνι, ο Τσαρλς Ντίκενς. Πρόκειται για μια ταινία «μαγικού ρεαλισμού», στην οποία το όνειρο συμπλέκεται με την πραγματικότητα και η κοινωνική κριτική βαδίζει αρμονικά με τη φανταστική αφήγηση. Ίσως αυτό ακριβώς το στοιχείο – ο συνδυασμός της καθημερινής πραγματικότητας με τη μαγεία – είναι εκείνο που προσδίδει τον ιδιαίτερο «χριστουγεννιάτικο» αέρα στην ταινία. Γιατί τι θα ήταν τα Χριστούγεννα αν δεν είχαν κάτι από εκείνη την αρχέγονη μαγεία μέσα τους; Ένα κούφιο γλέντι κατανάλωσης και θρησκευτικής κατήχησης και μια ευκαιρία να πάρουμε λίγες μέρες άδεια από τη δουλειά…

Με το πέρασμα των χρόνων το “Μια Υπέροχη Ζωή” καταξιώθηκε όχι μόνο ως ένα από τα σημαντικότερα φιλμ του Φρανκ Κάπρα· όχι μόνο ως η κλασικότερη από τις χριστουγεννιάτικες ταινίες· μα και ως ένα από τα ορόσημα της ιστορίας του κινηματογράφου.

Η κοινωνική κριτική του Κάπρα είναι αμείλικτη – δίκιο είχε το FBI που ανησυχούσε, μα για τους λάθος λόγους. Ακόμα και αν οι τραπεζίτες δεν ομοιάζουν στο «στερεότυπο του κακού Σκρουτζ» του Mr. Potter, παραμένει το γεγονός πως το κοινωνικό σύστημα το οποίο υπηρετούν – ο καπιταλισμός – αποσκοπεί στο μεγαλύτερο δυνατό κέρδος και στη δημιουργία μονοπωλίων, σε βάρος των μικρών επιχειρήσεων, κόντρα στις ανθρώπινες ανάγκες και αδιαφορώντας για τυχόν συναισθηματικές παρεκτροπές.

Η μάχη του George Bailey ενάντια στον Mr. Potter είναι η μάχη του μικρού κόντρα στον μεγάλο, ο αγώνας του καθημερινού ανθρώπου ενάντια σ’ ένα σύστημα που επιθυμεί να καταβροχθίσει τα πάντα με το πελώριο, αδηφάγο του στόμα. Και όπως αναφέρουν οι φίλοι του George Bailey στη διάρκεια της ταινίας, «χρειάζεται να είμαστε ενωμένοι για να αντισταθούμε». Γιατί μόνο έτσι αντιμετωπίζεις εκείνο που θεσμικά είναι ισχυρότερο από σένα: ενώνοντας τη φωνή σου με τους άλλους. Χτίζοντας ομάδες. Λειτουργώντας συλλογικά.

Εν τέλει οι αξίες που κυριαρχούν στο φιλμ είναι οι ίδιες εκείνες αξίες που θα θέλαμε να κυριαρχούν όχι μόνο τις μέρες των Γιορτών – μα και όλο τον υπόλοιπο χρόνο: η συντροφικότητα, η φιλία, η αλληλεγγύη, η αυθεντικότητα, η ζεστασιά της οικογένειας, η θαλπωρή του σπιτιού – και η ελπίδα.

Η ελπίδα, ναι. Κακά τα ψέματα, αν έχουν ένα νόημα οι “άγγελοι” στην εποχή μας, είναι αυτό. Γιατί ελπίζοντας πως μπορούν να αλλάξουν τα πράγματα, κάνεις και το πρώτο βήμα για την αλλαγή αυτή.

Ο ήρωας του έργου – ο George Bailey, τον οποίο υποδύεται υποδειγματικά ο James Stewart, σε έναν από τους πλέον αξιομνημόνευτους ρόλους του – είναι ο ήρωας της διπλανής πόρτας. Από μικρός ξεχείλιζε με όνειρα, μα μεγαλώνοντας βλέπει τα όνειρά του, ένα προς ένα, να καταρρέουν. Ήθελε να σπουδάσει – μα αναγκάστηκε να ακολουθήσει το επάγγελμα του πατέρα του. Επιθυμούσε να ταξιδέψει, να γυρίσει τον κόσμο – μα τελικά παρέμεινε μια ζωή στο μέρος που γεννήθηκε, στη μικρή εκείνη πολιτεία του Bedford Falls. Μαζί με τη γυναίκα του (τη γλυκύτατη Donna Reed) γιορτάζουν μια ιδιόμορφη βροχερή νύχτα του μέλιτος σ’ ένα παλιό σπίτι, περιβαλλόμενοι από εικονικά σκηνικά κι ενώ αντηχεί χαβανέζικη μουσική από ένα ξεφτισμένο γραμμόφωνο.

Αυτός λοιπόν ο καθημερινός άνθρωπος, με τις προσδοκίες και τα χαμένα όνειρά του, τα άγχη και τα ξεσπάσματά του, τις εντάσεις, τους αγώνες και τα αδιέξοδά του… αυτός που φτάνει στα πρόθυρα της πιο έσχατης απελπισίας… αυτός είναι ο ήρωας που κρύβουμε όλοι μέσα μας. Εκείνος που συνειδητοποιεί στο τέλος πως η βαθύτερη αξία βρίσκεται σ’ εκείνα τα πράγματα που δεν αγοράζονται, ούτε πωλούνται… στα απλά, μικρά πράγματα και στους ανθρώπους που μας περιβάλλουν και μας αγαπούν γι’ αυτό που είμαστε.

Αυτός είναι ο αληθινός πρωταγωνιστής του Φρανκ Κάπρα: όλοι εμείς, που με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, μπορούμε να ταυτιστούμε μαζί του. Εμείς που αγωνιζόμαστε, επιθυμούμε, ονειρευόμαστε, θυμώνουμε, απογοητευόμαστε – και κάποιες στιγμές χάνουμε την ελπίδα μας.

Για μας είναι που χτυπούν τα καμπανάκια. Για μας είναι που βγάζουν οι άγγελοι φτερά. Για να συνειδητοποιούμε που και που πως, παρά τις δυσκολίες της (ή ίσως εξαιτίας αυτών) είναι «μια υπέροχη ζωή» τελικά.

© Παρουσίαση: το φονικό κουνέλι, Δεκέμβριος 2016-18. Παρακαλώ να μην αναδημοσιευτεί η συνολική ανάρτηση σε άλλες ιστοσελίδες.