Παρουσίαση των χαρακτικών του Francisco Goya, «Τα Καπρίτσια»
Βρισκόμαστε στο έτος 1799. Είναι μια εποχή φωτεινών ανακαλύψεων και τολμηρών επαναστάσεων – το ανθρώπινο πνεύμα δείχνει να θριαμβεύει έναντι των σκοτεινών παραδόσεων αιώνων και κυριαρχεί μια αίσθηση αισιοδοξίας για τους καιρούς που έρχονται. Μα ένας ζωγράφος στην Ισπανία κοιτάζει γύρω του και αντί για καθαρό ουρανό βλέπει βαριά σύννεφα• περιορίζει σκόπιμα την παλέτα των χρωμάτων του, θέλοντας να δώσει μεγαλύτερη διέξοδο στις σκιές• ο κόσμος του είναι ο κόσμος του ημίφωτος – εκεί που τίποτα δεν είναι όπως φαίνεται με την πρώτη ματιά, εκεί που οι φιγούρες χάνουν τα σαφή τους περιγράμματα, εκεί που η πραγματικότητα σμίγει με το όνειρο – και το όνειρο μετατρέπεται εύκολα σε εφιάλτη.
Είναι ο κόσμος των κινούμενων σκιών, των βουβών λόγων και των πνιγμένων ήχων. Ο ζωγράφος, βλέπετε, είχε χάσει την ακοή του λίγα χρόνια πριν.
Ο λόγος για τον Φρανθίσκο Γκόγια [Francisco José de Goya y Lucientes], ζωγράφο της ισπανικής Αυλής της εποχής, προάγγελο του ρομαντισμού – μα και του συμβολισμού, του εξπρεσιονισμού, του σουρεαλισμού και της μισής μοντέρνας τέχνης. Μα για τον Γκόγια δεν είχαν καμία σημασία αυτές οι κατηγορίες. Ζωγραφίζοντας, φαινόταν να απελευθερώνει τους προσωπικούς του δαίμονες, τα στοιχειά που βασάνιζαν τον ύπνο του: σαν άλλα έγκλειστα τζίνια ξαμολιούνταν στον κόσμο από απαγορευμένα λυχνάρια, τελώνια, μάγισσες και δαίμονες που ξεχύνονται απ’ τα κρεβάτια του κοιμώμενου κόσμου και βάφουν μαύρες και κίτρινες (το κίτρινο της λάμψης των ματιών) τις νύχτες των ανθρώπων.
Στο σημερινό αφιέρωμα θα μιλήσουμε για τα περίφημα χαρακτικά του Γκόγια με τίτλο “Los Caprichos” – Τα Καπρίτσια. Ογδόντα, συνολικά, έχοντας δημιουργηθεί μεταξύ των ετών 1797-98 και με τον αρχικό τίτλο “Sueños” [«Όνειρα»], τα «Καπρίτσια» έμοιαζαν να σπάνε το στέρεο έδαφος της πραγματικότητας της εποχής – αποκαλύπτοντας το τρομακτικό χάσμα από κάτω. Σχεδόν αμέσως μετά την έκδοσή τους, το 1799, απαγορεύτηκαν από την Ιερά Εξέταση, παρά το γεγονός πως ο Γκόγια είχε επιλέξει σκόπιμα να συσκοτίσει με αινιγματικούς τίτλους και πρόσωπα το περιεχόμενό τους. Τι δαιμονικά έργα είναι αυτά, που τολμούν να παρουσιάσουν τέτοια απόκοσμα ζωόμορφα πλάσματα – πιθήκους και γαϊδάρους, τελώνια και μάγισσες και τέρατα που δεν τολμούμε καν να ονοματίσουμε; Και αυτό καταμεσής της Εποχής της Λογικής;
Μα για την Ισπανία των καιρών δεν υπήρχε λογική – μόνο προκατάληψη και στείρα προσκόλληση στη θρησκεία και τις παραδόσεις. Η εισβολή του Ναπολέοντα και η βιαιότητα του πολέμου συσκότισε ακόμα περισσότερο τον διαχωρισμό ανάμεσα στο παλιό και το καινούργιο, τον συντηρητισμό και την πρόοδο. Η Ισπανία έμοιαζε μπλεγμένη σ’ έναν κόσμο που την είχε ξεπεράσει, έναν κόσμο που ευαγγελιζόταν όνειρα και σέρβιρε εφιάλτες – και ο Γκόγια εξέφρασε αυτή τη σύγκρουση με εικόνες.
Τα έργα του Γκόγια δεν περιορίζονται στην ισπανική πραγματικότητα – μιλώντας για την επέλαση της α-νοησίας, την κοινωνική υποκρισία και την επικράτηση του ανορθολογισμού, έμοιαζαν να προεικονίζουν τους καιρούς που έρχονται – ειδικά τον Εικοστό αιώνα.
Και επιστρέφουμε λοιπόν στον τίτλο του αφιερώματος: ο «Εφιαλτικός Κόσμος του Γκόγια» δεν είναι παρά ο Κόσμος των Ανθρώπων. Οι εφιάλτες του είναι η πραγματικότητα δίχως το εξορθολογισμένο περιτύλιγμά της. Τα τέρατα και οι μάγισσες είμαστε Εμείς οι ίδιοι.
Υπάρχει διέξοδος από αυτό το ανελέητο Όνειρο; Για τον Γκόγια η διέξοδος (αν υπάρχει) έμοιαζε να είναι μία: η αφύπνιση. Η εγκατάλειψη των προλήψεων, της άγνοιας και της υποκρισίας. Ένα καθήκον που ακόμα πασχίζουμε να φέρουμε σε πέρας. Ο Εφιάλτης δεν έχει λάβει τέλος και η μέρα που θ’ αφυπνιστούμε μοιάζει ακόμα μακρινή.
Τα Καπρίτσια – Τριάντα και Ένα Χαρακτικά
Τα «Καπρίτσια» σηματοδοτούν ένα σημαντικό πέρασμα στην ζωγραφική διαδρομή του Γκόγια. Μπαίνοντας στον 19ο αιώνα τίποτα πια δεν θα ήταν το ίδιο για την Ισπανία και τον κόσμο. Από πολλές απόψεις σηματοδοτούν τα όρια του Διαφωτισμού, το έσχατο σύνορο της αισιοδοξίας του – μοιάζουν να λένε με νόημα στον άνθρωπο: «σύμφωνοι, έχεις εξελιχθεί, μα έχεις ακόμα πολύ δρόμο μπροστά σου! Δες, πλανιέσαι ακόμα με μάγισσες και τέρατα, δες, τα έχεις ανάγκη όσο ποτέ άλλοτε! Δες – αυτά τα φρικιαστικά όντα είσαι εσύ ο ίδιος! Η σκιά σου είναι η σκιά των φτερών τους! Αυτά είναι τα φτερά με τα οποία πετάς – όχι ενός πουλιού, μα μιας νυχτερίδας! Μιλάς για ελευθερία μα δεν είσαι ακόμα ελεύθερος.»
Και αν ο Γκόγια παρέμενε ζωγράφος της ισπανικής αυλής, θα λέγαμε πως αυτό οφείλεται περισσότερο σε ατύχημα: αν είχε κατανοήσει η εξουσία της εποχής το ριζοσπαστικό μήνυμα των έργων του θα είχε ανατιναχτεί στον αέρα και μόνο από την κατανόηση αυτή. Δεν πρέπει να ξεχνάμε πως τα σκοτεινά και εφιαλτικά αυτά χαρακτικά έκαναν την εμφάνισή τους στην οπισθοδρομική Ισπανία της Ιεράς Εξέτασης: μια χώρα στην οποία ο Διαφωτισμός εισέβαλε με τη μορφή όχι ενός πεφωτισμένου φιλοσόφου ή μιας ανθηρής οικονομίας, μα με την μπότα ενός δικτάτορα. Ο Ναπολέων – αυτός ο εκπρόσωπος της νέας εποχής του ορθού λόγου και της αστικής τάξης – εισέβαλε βίαια σε μια χώρα που κυριαρχούσε η πρόληψη και η Ιερά Εξέταση. Η σκηνή μοιάζει με γέμιση σε σάντουιτς, με τους στρατιωτικούς εισβολείς από πάνω, τους βασιλιάδες και παπάδες από κάτω – και τον λαό της Ισπανίας στη μέση.
Ο Γκόγια έμελλε ν’ απεικονίσει τις φρίκες του πολέμου στην επόμενη σειρά χαρακτικών του, τιτλοφορούμενη «Οι Συμφορές του Πολέμου» – μα αυτό είναι θέμα για κάποιο άλλο αφιέρωμα. Προς το παρόν βρισκόμαστε ακόμα στο έτος 1799 – όταν ο άνθρωπος, κουρασμένος απ’ το φως της μέρας, πέφτει για ύπνο – και παραδίδεται ανήσυχος στα τέρατα της νύχτας.
Το σύνολο των 80 χαρακτικών εκτίθεται στο Museo del Prado στη Μαδρίτη. Επέλεξα 31 ανάμεσά τους και τα παρουσιάζω, συνοδεύοντάς τα με τον τίτλο σε ισπανικά, ελληνικά και αγγλικά και ένα σύντομο σχόλιό μου.
Περισσότερα για τον Γκόγια και την ιστορία της ζωγραφικής μπορείτε να διαβάσετε στο αφιέρωμά μου στα Έργα Ορόσημα της Ζωγραφικής.
100 Έργα Ορόσημα στην Ιστορία της Ζωγραφικής, μέρος 2
Asla su abuelo / Πίσω μέχρι τον Παππού του / As Far back as his Grandfather
Ένας ανθρωπόμορφος γάιδαρος που μελετάει ένα βιβλίο – το οποίο με τη σειρά του απεικονίζει ζώα. Ο γάιδαρος σε κοιτάζει στο σκοτάδι και χαμογελά. Τα μάτια του είναι μαύρα – τρύπες στο σκοτάδι, ένα απύθμενο κενό. Μοιάζει να χαχανίζει με νόημα στα μούτρα σου. Μα το νόημά του σου διαφεύγει – κι αυτό γιατί το νόημα δεν υπάρχει, όπως μάλλον δεν υπήρξε και ποτέ.
Μια ιστορία που τραβάει γενιές πίσω – και μεταδίδεται από τη μια γενιά στην άλλη. Το ατέρμονο χαχανητό της αμάθειας και της δεισιδαιμονίας.
¿Por qué esconderlos? / Γιατί να τα Κρύβεις; / Why hide them?
Ένας ηλικιωμένος που πασχίζει, τρέμοντας, να κρύψει δυο σάκους από μια ομάδα νεαρών αριστοκρατών που τον κοιτάζουν και γελούν. Τι να περιλαμβάνουν αυτοί οι σάκοι; Για ποιο λόγο να τον φοβίζουν έτσι οι νεαροί;
Τα χαρακτηριστικά του ηλικιωμένου αποδίδονται με λεπτομέρεια και η αγωνία στο πρόσωπό του τον καθιστά μάλλον συμπαθή. Από την άλλη τα πρόσωπα των νεαρών μοιάζουν περισσότερο με μάσκες: γκροτέσκα και απειλητικά, το χαμόγελό τους φαίνεται να χλευάζει και να ισοπεδώνει το πεσμένο και αδύναμο θύμα τους. Αυτό δεν είναι το απελευθερωτικό γέλιο που ισοπεδώνει καθεστώτα – μάλλον το αντίθετο: πρόκειται για το γέλιο της επιδεικτικής και ωμής δύναμης, το φρικτό γέλιο της εξουσίας.
¡Que pico de oro! / Τι χρυσαφένιο ράμφος! / What a golden beak!
Ένας παπαγάλος εκφέρει λόγο μπροστά σ’ ένα πλήθος που κρέμεται από κάθε του λέξη. Ο παπαγάλος μοιάζει ιερός στα μάτια του κοινού, που τον παρακολουθεί προσηλωμένο. Το ράμφος του είναι χρυσαφένιο και οι κραυγές του μοιάζουν με τραγούδι στ’ αυτιά των ακροατών του.
Το κοινό θυμίζει τους απόστολους κάποιου Ιερού καθοδηγητή ή τους μαθητές ενός Σεβάσμιου δασκάλου. Και αν ο παπαγάλος δεν κάνει τίποτα περισσότερο από το να «παπαγαλίζει» τους ίδιους ζωώδεις ήχους, ξανά και ξανά, αυτό δεν μειώνει ούτε στο ελάχιστο τη σημασία του μη-λόγου του στην υπόληψη των θαυμαστών του. Ίσως γι’ αυτό να έχουν πέραση τα λόγια του: επειδή ακριβώς δεν λένε τίποτα καινούργιο, παρά επαναλαμβάνουν τους ίδιους ήχους, πάλι και πάλι και πάλι.
¡Lo que puede un sastre! / Δες τι μπορεί να κάνει ένας ράφτης! / What a tailor can do!
Μια γυναίκα γονατίζει ευλαβικά και προσεύχεται σε έναν ιερέα. Η προσευχή της είναι γνήσια, η πίστη της βαθιά, η ευλάβεια αυθεντική. Στο βάθος πλήθος ακόμα γυναικών γονατίζουν και δέονται το Θείο Ον, προκειμένου να το εξευμενίσουν και να αποσπάσουν τη χάρη του.
Μια προσεκτικότερη παρατήρηση όμως αποκαλύπτει πως ο ιερέας δεν είναι παρά ένα ομοίωμα – ένα σκιάχτρο, ένα δέντρο μεταμφιεσμένο σε παπά, δουλειά ενός εξαιρετικού ράφτη αν μη τι άλλο. Μα οι γυναίκες δεν το ξέρουν και αυτή η άγνοιά τους είναι αρκετή για ν’ ανυψώσει το σκιάχτρο και να το μετουσιώσει σε ανώτερο ον. Πίσω από το σκιάχτρο δαίμονες γελούν και περιπαίζουν την άγνοια των ανθρώπων.
Ya tienen asiento / Τώρα κάθονται καλά / Now they are sitting well
Ένας κόσμος όπου δεν κάθονται οι άνθρωποι πάνω στις καρέκλες – αλλά οι καρέκλες κάθονται στα κεφάλια τους. Δες όμως πως χαμογελούν, δες πόσο ικανοποιημένοι είναι! Είναι πεπεισμένοι πως κάνουν το σωστό, γεμάτοι αυτοπεποίθηση για το πνεύμα και τη σκέψη τους.
Αν η πραγματικότητα είναι ένα πελώριο τσίρκο, οι ίδιοι φαίνεται πως αποδέχονται τον ρόλο τους ως γελωτοποιών – ίσως γιατί αγνοούν πως είναι γελωτοποιοί, ίσως γιατί νομίζουν πως κάθονται οι ίδιοι πάνω στις καρέκλες και όχι οι καρέκλες πάνω σε αυτούς.
La filiación / Η πατρότητα / The filiation
Γονείς και κόρες, άντρες και παιδιά. Οι οικογενειακές σχέσεις αποκαλύπτονται ως σχέσεις που αδυνατούν να ζήσουν δίχως μάσκες, σχέσεις εδραιωμένες σε απαρχαιωμένες παραδόσεις και μια καλά εδραιωμένη υποκρισία. Δεν υπάρχει πρόσωπο που να μη φορά μια μάσκα. Η κόρη δείχνει παραδομένη σ’ έναν κόσμο που αποφασίζει ο ίδιος για εκείνην – και αποδέχεται αυτόν τον παθητικό της ρόλο.
Οι φιγούρες καταγράφουν λεπτομέρειες σε βιβλία και μελετούν με ματογυάλια: όλα δείχνουν μέρος ενός τυπολατρικού εθίμου που διαιωνίζεται στο άπειρο.
¡Qué sacrificio! / Τι θυσία! / What a sacrifice!
Μια επίδοξη μνηστή παρουσιάζει τα κάλλη της μπροστά στους επίδοξους μνηστήρες της. Το βλέμμα της κοπέλας ρηχό και κενόδοξο• το βλέμμα των μνηστήρων αρπαχτικό και γλοιώδες. Η κοπέλα αποδέχεται πρόθυμα τον κοινωνικό της ρόλο – εκείνον της παθητικής προσφοράς – και οι μνηστήρες την περιτριγυρίζουν σαν ύαινες, με όπλο τους το χρήμα και την κοινωνική θέση.
Τελικά η κοπέλα θα αποδεχτεί έναν από αυτούς, κατ’ εντολή των γονιών της που αποφασίζουν οι ίδιοι για εκείνην. Η ομορφιά θα θυσιαστεί για άλλη μια φορά μπρος στο συμφέρον, στο όνομα της διαιώνισης του status quo.
Ni asi la distingue / Ούτε έτσι δεν την αναγνωρίζει / Even so he cannot make her out
Ένας άντρας φλερτάρει με μια γυναίκα, που αποδέχεται πρόθυμα το ερωτικό του κάλεσμα. Μα τα φαινόμενα απατούν – υπάρχει ένα ιστορικό της γυναίκας που ο άντρας αγνοεί, ή αφήνεται να αγνοεί σκόπιμα. Είναι άραγε μια πόρνη;
Η κοινωνική υποκρισία διαχέεται παντού, σε όλα τα κοινωνικά στρώματα, άντρες και γυναίκες. Κάθε ουσία έχει χαθεί, μπρος στη σοβαροφάνεια και τη συσκότιση της πραγματικότητάς μας.
Tal para cual / Δύο στο είδος τους / Two of a Kind
Ένα νεαρό ζευγάρι φλερτάρει ανενδοίαστα, υπό το βλέμμα κάποιων ηλικιωμένων γυναικών. «Η ανηθικότητα του ενός και του άλλου προέρχεται από την κακή ανατροφή τους», δηλώνει ο Γκόγια στην περιγραφή του χαρακτικού. Αμφότερες, λοιπόν, οι φιγούρες, του άντρα και της γυναίκας, είναι εξίσου υπεύθυνες για την εξέλιξη της υποκριτικής τους σχέσης.
El sí pronuncian y la mano alargan al primero que llega / Λένε ναι και δίνουν το χέρι τους στον πρώτο τυχόντα / They say yes and give their hand to the first come
Ένα ακόμα χαρακτικό που φανερώνει την υποβόσκουσα κοινωνική υποκρισία. Μια μασκοφόρος γυναίκα καθοδηγείται από σοβαροφανή πρόσωπα με μεγαλεπήβολες, κενές εκφράσεις. Η ίδια η γυναίκα χαμογελάει, αποδεχόμενη, καταπώς φαίνεται, τη μοίρα της. Μοιάζει σαν έκθεμα σε κάποια δημοπρασία ή παζάρι – ένα παζάρι για λίγους και εκλεκτούς. Μια αγοραπωλησία, μια ψυχρή ανταλλαγή – δίνεις ομορφιά, παίρνεις χρήμα, παίρνεις τίτλους.
Δεν υπάρχουν θύματα και θύτες, όσο αποδέχεται ο καθένας τους ρόλους του σε αυτό το ατέρμονο παιχνίδι.
Nadie se conoce / Κανείς δεν γνωρίζει κανέναν / Nobody knows himself
Ένα χαρακτικό που σκόπιμα μένει στη σκιά, κατά το μεγαλύτερό του μέρος, και αφήνει πολύ λίγα να φανούν στο φως. Διακρίνουμε σκοτεινές φιγούρες και πρόσωπα με μάσκες. Έργα σαν αυτό μου θυμίζουν τους παραδοσιακούς εκείνους βενετσιάνικους χορούς με τις μασκαράτες – ή τα «Μάτια Ερμητικά Κλειστά» του Κιούμπρικ.
Ο ίδιος ο Γκόγια είχε να πει αυτό: «Ο καθένας προσπαθεί να υποκριθεί πως είναι κάτι που δεν είναι, όλοι υποκρίνονται και κανείς δεν το γνωρίζει».
¿Si sabrá más el discípulo? / Θα μπορούσε ο μαθητής να γνωρίζει περισσότερα; / Might the pupil know more?
Μια παιδαγωγός – που δεν είναι παρά ένας γάιδαρος – διδάσκει τα γαϊδαράκια της. Και αν αυτά τελικά μάθουν να μιλούν όχι σαν άνθρωποι, μα σαν γάιδαροι… αλήθεια, το φταίξιμο είναι δικό τους τελικά;
Πιστός εδώ στο πνεύμα του Διαφωτισμού, ο Γκόγια τονίζει πως η παιδεία μεταδίδεται από τη μια γενιά στην άλλη. Αντίστοιχα, η έλλειψη παιδείας ανάγεται στις παλαιότερες γενιές και τους προβληματικούς παιδαγωγούς ενός προβληματικού κοινωνικού συστήματος. Μπορούμε, λοιπόν, να καταπολεμήσουμε την άγνοια και τη δεισιδαιμονία – μα για να γίνει αυτό χρειάζεται να γίνουμε ανθρώπινοι στην εκπαίδευσή μας, και να πάψουμε να ομιλούμε σαν γάιδαροι.
Están calientes / Είναι καυτοί / They are hot
Φιγούρες με γκροτέσκα χαρακτηριστικά κάθονται σ’ ένα τραπέζι, συζητούν, γελούν και τρώνε λαίμαργα. Μοιάζουν με παπάδες. Ο εκφυλισμός των χαρακτηριστικών τους αποκαλύπτει τη ρηχότητα και την υποκρισία της τάξης τους. Δείχνουν πάντως να καλοπερνούν – η ρηχότητα για τους ίδιους δεν έχει καμία απολύτως σημασία.
Miren que grabes / Δες πόσο σοβαροί είναι / Look how solemn they are
Άνθρωποι που είναι τέρατα που παίζουν τους ανθρώπους που υποδύονται τα τέρατα. Μα καλοπερνούν, αν μη τι άλλο! Παίζουν σαν μικρά παιδιά! Οι μισοί καβαλούν τους άλλους μισούς και όλοι δείχνουν ν’ αποδέχονται τον ιδιαίτερό τους ρόλο σε αυτή την αιώνια κωμωδία.
Ο τίτλος του Γκόγια μόνο τυχαίος δεν είναι φυσικά.
Y se le quema la casa / Και βάζει φωτιά στο σπίτι / And he’s burning down the house
Αυτό είναι ένα από τα πιο ενδιαφέροντα χαρακτικά του Γκόγια, κατά τη γνώμη μου. Ένας άντρας που μοιάζει παραδομένος στην κραιπάλη βάζει τα ρούχα του – και εν αγνοία του πυροδοτεί μια φλόγα στην καρέκλα πίσω, με κίνδυνο να πάρει φωτιά το σπίτι του – και ο ίδιος μαζί με αυτό.
Η παράδοση στην αμάθεια και την άγνοια μπορεί να οδηγήσει στην αυτοκαταστροφή. Το σπίτι μας είναι φτιαγμένο από ξύλο και άχυρα – και στα χέρια μας κρατούμε ένα αναμμένο σπίρτο.
El sueño de la razón produce monstrous / Ο ύπνος της λογικής γεννάει τέρατα / The Sleep of Reason Produces Monsters
Το πιο ξακουστό από τα χαρακτικά του Γκόγια και ένα από τα διασημότερα έργα των καιρών του. Έχω γράψει αναλυτικά για τον «Ύπνο της Λογικής» σε ένα παλιότερό μου κείμενο εδώ:
Ο ύπνος της λογικής γεννάει τέρατα
No hubo remedio / Δεν υπήρχε βοήθεια / There was no help
Μια γυναίκα, ξεγυμνωμένη, ταπεινωμένη, φορώντας το χωνί του ξεπεσμού στο κεφάλι της, καθοδηγείται στην πυρά από μια εκδικητική Ιερά Εξέταση. Το πλήθος συνοδεύει το θύμα, διψασμένο για θέαμα. Κανείς δεν σπεύδει να την υπερασπίσει.
Δεν έχει σημασία αν η ισπανική Ιερά Εξέταση έχει πια παρέλθει. Στην εποχή μας ευδοκιμούν άλλου τύπου ιεροεξεταστές και άλλες μορφές κοινωνικού στιγματισμού. Απέχουμε πολύ ακόμα από την εποχή μιας ώριμης ανεκτικότητας και μιας αποδοχής του διαφορετικού, ως αναγκαίου όρου για την ταυτότητά μας.
Ya van desplumados / Εδώ τους ξεπουπουλιάζουν / There they go plucked
Γυναίκες κοπανούν με τις σκούπες τους μικροσκοπικούς άντρες με τη μορφή πουλερικών – αφού πρώτα τους έχουν βγάλει τα πούπουλα, ένα προς ένα. Ο Γκόγια αναφέρεται συγκεκριμένα στις πόρνες, οι οποίες απομυζούν οικονομικά τον πελάτη τους, και, αφού τον έχουν πια χρησιμοποιήσει, τον ξεφορτώνονται με τον χειρότερο τρόπο. Δεν τον έχουν πια ανάγκη. Μα η κριτική του θα μπορούσε να αφορά ένα μεγάλο μέρος των καθώς πρέπει γυναικών της κοινωνίας του – οι οποίες εξίσου αποζητούν να απομυζήσουν τον άντρα τους.
Ανεξαρτήτως φύλου ή ρόλου, η ουσία παραμένει ίδια: κοινωνικές σχέσεις που διέπονται από συμφέροντα και μόνο, δίχως συναίσθημα, δίχως τιμή – πέρα από εκείνη που εξαγοράζει το χρήμα.
¡Cual la descañonan! / Πως την ξεπουπουλιάζουν! / How they pluck her!
Η άλλη όψη του νομίσματος, συγκριτικά με το προηγούμενο χαρακτικό: εδώ η γυναίκα είναι το θύμα, όχι ο θύτης. Πιθανό να είναι μια νεαρή πόρνη, ή μια γυναίκα που πέφτει θύμα των ορέξεων των εκπροσώπων της άρχουσας τάξης. Είναι φανερή η κοινωνική διαφοροποίηση ανάμεσα στα αρπαχτικά και το θύμα τους – η διάθεση των πρώτων να ξεζουμίσουν τη φτωχή γυναίκα, να καρπωθούν την ομορφιά της, να ασελγήσουν στο σώμα και το πνεύμα της.
Είναι φανερό, επίσης, με ποιους τάσσεται ο Γκόγια, αυτός ο ζωγράφος της αυλής – μιας αυλής που αγνοούσε την κοινωνική σημασία του έργου του: τάσσεται με το μέρος των φτωχών και καταπιεσμένων.
Tu que no puedes / Εσύ που δεν μπορείς / You who Cannot
Ένα ακόμα χαρακτικό που αποκαλύπτει τον ταξικό διαχωρισμό της κοινωνίας. Άνθρωποι καβαλούν στις πλάτες τους γαιδάρους – και όχι το αντίστροφο. Οι άνθρωποι αποδίδονται με ταλαιπωρημένα χαρακτηριστικά, κόντρα στο ειρωνικό χαμόγελο των καλά βολεμένων και τακτοποιημένων γαιδάρων.
Είναι οι εργαζόμενοι που σέρνουν πάνω τους τους πλούσιους, οι μη-προνομιούχοι που συντηρούν με τον ιδρώτα τους (τον ιδρώτα του σώματος και τον ιδρώτα του πνεύματος) τους προνομιούχους. Τότε και τώρα.
Linda maestra / Χαριτωμένη δασκάλα / Pretty teacher
Οι μάγισσες και η μαύρη μαγεία καταλαμβάνουν εξέχοντα ρόλο στο έργο του Γκόγια, όπως έμελλε να δούμε και στην εξέλιξη της ζωγραφικής του – ιδιαίτερα κατά τη λεγόμενη «Μαύρη» περίοδό του. Δεν πρέπει να ξεχνάμε πως βρισκόμαστε στην Ισπανία – την Ισπανία της Ιεράς Εξέτασης, μια χώρα στην οποία τα δεσμά της θρησκευτικής προκατάληψης τον καιρό εκείνο είναι πανίσχυρα και οι δεισιδαιμονίες κυριαρχούν στις κοινωνικές αναπαραστάσεις του κόσμου. Τα «Καπρίτσια», λοιπόν, περιλαμβάνουν άφθονες απεικονίσεις μαγισσών, νέων και γριών – όπως αυτές που βλέπουμε εδώ, καβάλα στο σκουπόξυλό τους. Η δασκάλα παρέα με τη μαθήτριά της, γυμνές στη νύχτα, ενώ μια κουκουβάγια παρατηρεί με τα ορθάνοιχτά της μάτια.
Η λογική έχει εγκαταλείψει από καιρό τον κόσμο – τώρα πια πετούμε στη νύχτα των στοιχειών του παραλόγου.
Obsequio a el maestro / Ένα δώρο για τον Αφέντη / A Gift for the Master
Μάγισσες με παραμορφωμένα χαρακτηριστικά γονατίζουν και προσφέρουν στον Αφέντη τους ένα μικροσκοπικό, νεογέννητο μωρό – ή το αγαλματίδιο ενός μωρού. Μοιάζει με σατανιστική τελετουργία. Επί της ουσίας, πρόκειται για τη θυσία της νεότερης γενιάς στη σκοτεινή μαγεία της παλιότερης: την προκατάληψη, την αμάθεια, τη δεισιδαιμονία – και όλους τους δαίμονες που σέρνουν πίσω τους στη διάρκεια των αιώνων, μακρύτερους και απ’ την ουρά του διαβόλου.
Sopla / Φύσημα / Blow
Ένα ακόμα χαρακτικό με μάγισσες και το ανυπεράσπιστο θύμα τους. Εδώ αφήνω την ερμηνεία στον αναγνώστη.
Ensayos / Δοκιμασίες / Trials
Ένα ακόμα από τα πλέον ξακουστά χαρακτικά του Γκόγια. Απεικονίζονται οι δοκιμασίες μιας νεαρής μάγισσας, ένας άντρας που ίπταται ανυπεράσπιστος μπροστά της, θύμα της μαγείας της – και η τραγόμορφη φιγούρα στο βάθος.
«Λίγο λίγο σημειώνει πρόοδο», γράφει στην περιγραφή ο Γκόγια. «Τώρα κάνει τα πρώτα της βήματα, και με τον καιρό θα γνωρίζει τόσα όσα ο δάσκαλός της».
Να ερμηνεύσουμε κυριολεκτικά, άραγε, αυτή την απεικόνιση των μαγισσών και των φρικιαστικών τους τελετών; Να πίστευε, άραγε, ο ίδιος ο Γκόγια σε αυτές; Νομίζω πως χρειάζεται να εξετάσουμε το μεταφυσικό αυτό στοιχείο σε συνδυασμό με τα υπόλοιπα χαρακτικά του, καθώς και με το σύνολο του έργου του. Δεν έχει σημασία αν οι μάγισσες και τα τέρατα είναι «αληθινά» – σημασία έχει το νόημα που αποκτούν αντιλήψεις σαν αυτές σε μια κοινωνία παραδομένη στην προκατάληψη και τον φανατισμό. Πρόκειται για μια κοινωνία που οικοδομεί δαίμονες και τέρατα, τους προβάλλει σε εξωτερικούς εχθρούς και στη συνέχεια στρέφεται εναντίον τους – και με αυτόν τον τρόπο αποφεύγει ν’ αντικρίσει το σκοτάδι που εκτρέφεται μέσα της, το σκοτάδι που είναι μέρος του ίδιου του εαυτού της.
Despacha, que dispiertan / Γρήγορα, ξυπνάνε / Be quick, they are waking up
Τη νύχτα όλα επιτρέπονται. Μπορείς ν’ απλώσεις τα φτερά της νυχτερίδας και να γίνεις ένα με τον μαύρο ουρανό. Προλαβαίνεις για μια νυχτερινή πτήση. Γρήγορα, μόνο, μη σε δουν!
No grites, tonta / Μην ουρλιάζεις, χαζούλα / Don’t scream, silly
Κι άλλες μάγισσες. Εδώ φαίνονται να επισκέπτονται το σπίτι μιας νεαρής κοπέλας, που τις βλέπει και εκπλήσσεται. Μα, πράγμα παράξενο – η κοπέλα γελά, λες και βλέπει κάποιες παλιές της φίλες. Και η γριά μάγισσα ίπταται μπροστά της και γελά με τη σειρά της. «Μην ουρλιάζεις, χαζούλα», όπως λέει ο τίτλος. «Εμείς είμαστε, απλά».
Που τελειώνει η λογική και που αρχίζει η αποδοχή του παραλόγου, άραγε;
Duendecitos / Μικρά τελώνια / Little goblins
Κι ενώ η νύχτα απλώνει τα φτερά της πάνω απ’ το κεφάλι σου σαν τιτάνια νυχτερίδα, τα πλάσματα που βλέπεις τριγύρω σου παύουν πια να μοιάζουν με ανθρώπους – ποιος ξέρει… ίσως να μην ήταν άνθρωποι ποτέ.
¿No hay quién nos desate? / Δεν μπορεί κανείς να μας αφήσει; / Can’t anyone unleash us?
Το πουλί του παραλόγου απαγκιστρώνεται απάνω σου κι εσύ πασχίζεις, με νύχια και με δόντια, να το διώξεις. Μα όσο προσπαθείς, τόσο εκείνο σε γραπώνει με τα νύχια του. Ένας άνθρωπος πίσω σου μοιάζει να έχει μεταμορφωθεί σε δέντρο, έχοντας πιάσει ρίζες και απλώσει κλαδιά, από τα οποία κρέμεται το στοιχειό του τρόμου.
Υπάρχει άραγε κάποια διέξοδος σε αυτόν τον λαβύρινθο; Ή μήπως κάθε πόρτα οδηγεί σε κάποια άλλη, όλο και βαθύτερα στο σκοτάδι;
No te escaparas / Δεν θα ξεφύγεις / You will not escape
Όχι, δεν θα ξεφύγεις, μας αποκαλύπτει ο Γκόγια. Η α-νοησία και ο ανορθολογισμός θα σε ακολουθούν σαν την ουρά του γαιδάρου – ή σαν τα τερατόμορφα πτηνά του χαρακτικού. Δες όμως! Η κοπέλα δείχνει να το απολαμβάνει. Όταν τα τέρατα της νύχτας σμίγουν όλα τις φωνές τους σ’ ένα απόκοσμο τραγούδι δεν έχεις παρά να ενώσεις και συ τη δική σου φωνή μαζί τους… και να σμίξετε σ’ έναν αιώνιο χορό των τεράτων.
Εκτός εάν…
Ya es hora / Ήρθε η ώρα / It is time
…Εκτός εάν ξυπνήσεις. Γιατί έρχεται κι αυτή η ώρα, κάποια στιγμή. Κάποια στιγμή τα σύννεφα της νύχτας σκορπάνε και οι σκιές τρέχουν πίσω στις φωλιές τους. Και τα τέρατα μοιάζουν να εξατμίζονται στα μάτια σου – λίγο αν κοιτάξεις πέρα, θα εξαφανιστούν.
Με τα λόγια του ίδιου του Γκόγια: «Τότε, υπό την απειλή της αυγής, κάθε ένα από αυτά παίρνει τον δρόμο του. Μάγισσες, τελώνια, στοιχειά και πνεύματα. Είναι καλό που αυτά τα πλάσματα δεν επιτρέπουν στον εαυτό τους να ιδωθεί, παρά μόνο στη νύχτα και υπό την κάλυψη του σκοταδιού. Κανείς δεν έχει κατορθώσει να μάθει που κλειδαμπαρώνουν τους εαυτούς τους και κρύβονται κατά τη διάρκεια της ημέρας…»
Ίσως λοιπόν να υπάρχει κάποια διέξοδος στον εφιάλτη. Όσο και αν κοιμάται η λογική, κάποια στιγμή – είναι η φυσική πορεία των πραγμάτων – θα έρθει εκείνη η ώρα… που θα ξυπνήσει. Τα πάντα ξυπνούν κάποια στιγμή.
© Παρουσίαση και επιλογή χαρακτικών: Το φονικό κουνέλι, 31 Οκτώβρη 18 – (ανήμερα του Halloween). Δεν επιτρέπεται η αντιγραφή και αναδημοσίευση του κειμένου σε άλλες ιστοσελίδες και ιστότοπους.
