Η Μελαγχολία του Ντύρερ

Ελάχιστα έργα στην ιστορία της τέχνης μπορούν να θεωρηθούν τόσο διαχρονικά όσο η «Μελαγχολία» του Άλμπρεχτ Ντύρερ. Δημιουργημένη το 1514 σε μορφή χαρακτικού, φάνηκε να σκάβει κάτω από την ηλιόφωτη, πολύχρωμη επιφάνεια της Αναγέννησης και να αφήνει το δικό της, μυστήριο αποτύπωμα – σα σύννεφο που καλύπτει με το αραχνιασμένο πέπλο του τον ήλιο. Πεντακόσια χρόνια μετά, το έργο φαντάζει περισσότερο επίκαιρο από ποτέ… μα ταυτόχρονα, αινιγματικό όσο ελάχιστα.

Σε πρώτο πλάνο παρατηρούμε μια φιγούρα που θυμίζει άγγελο. Το βλέμμα της όμως είναι παραδομένο στις σκιές, χαμένο σε σκέψεις που φαίνεται να μην καταλήγουν πουθενά. Τα φτερά της είναι αδρανή. Πίσω της, πέρα στον ορίζοντα, ένα αστέρι πλημμυρίζει με τις ακτίνες του τον ουρανό, έτοιμο να βυθιστεί εκστατικά στα γλυκά βάθη της θάλασσας. Η φύση ζει τον αέναο οργασμό της. Μα ο άνθρωπος με τα φτερά αδιαφορεί για το θέαμα – σχεδόν φαίνεται να το κοιτάζει με απαξίωση. Σα να λέει: «τι να μου πεις και συ τώρα».

Από τη ζώνη του κρέμονται κλειδιά και σάκοι, από εκείνους που γεμίζουμε με χρήματα. Μα βρίσκονται πεταμένοι στο έδαφος, βορά της σκόνης. Γύρω παντού παρατηρούμε όργανα σχεδίου, υπολογισμών, εργαλεία – σύμβολα της ανερχόμενης επιστήμης και τεχνολογίας. Μα ο άνθρωπος κρατάει μάταια στα χέρια του έναν διαβήτη. Η δύναμη του να ελέγχει τη φύση δεν τον καθιστά ευτυχισμένο.

Ένα κοκαλιάρικο σκυλί δείχνει να έχει παραδοθεί στον ύπνο, ή ενδεχομένως, στην περίσκεψη, αντανακλώντας εκείνη του ανθρώπου. Αρκετοί ερμηνευτές του έργου βλέπουν στη φιγούρα μια γυναίκα, όμοια με έκπτωτο άγγελο, τα φτερά του οποίου συμβολίζουν περασμένα μεγαλεία – ωστόσο θα μπορούσε να συμβολίζει τον Ντύρερ, όντας εξάλλου μακρυμάλλης ο ίδιος… Πίσω απ’ τη φιγούρα ξεχωρίζουν άφθονα συμβολικά στοιχεία. Μια κλεψύδρα που αδειάζει – ή γεμίζει, αν προτιμάτε. Ο χρόνος που περνά – τότε, τώρα και για πάντα. Μια ζυγαριά, ζυγίζοντας ποιος ξέρει τι υπολογισμούς, τι προσδοκίες, τι όνειρα. Ένα κουδούνι, στάσιμο, αδρανές. Ένας πίνακας με αριθμούς, το άθροισμα των οποίων, για κάθε σειρά ξεχωριστά, δίνει πάντα το μυστήριο νούμερο «34».

Το μωρό που παρατηρούμε με τα μικροσκοπικά φτερά συνιστά ένα συνοδευτικό πνεύμα. Τα αποκαλούσαν “geniuses” (ιδιοφυΐες). Μα η ιδιοφυΐα φαίνεται να περιπλανιέται στους ίδιους λαβύρινθους της σκέψης, να μπλέκεται σε αντίστοιχους φαντασιακούς ιστούς, να καταλήγει στα ίδια αδιέξοδα.

Στο βάθος τ’ ουρανού, ένα φτερωτό, νυχτεριδόμορφο ον που φαντάζει βγαλμένο από κάποιο σκοτεινό όνειρο (τον κόσμο του ανορθολογισμού), κραδαίνει μεγαλοπρεπώς τον τίτλο του έργου. “Melencolia I”. Ίπταται πάνω από τη θάλασσα, μπροστά από τον ήλιο.

Σύμφωνα με τους μελετητές, ο Ντύρερ υπήρξε επηρεασμένος από το έργο του Κορνηλίου Αγρίππα, φιλοσόφου και μάγου, ο οποίος διαχώριζε τη μελαγχολία σε τρία διαδοχικά στάδια: Πρώτο, εκείνο στο οποίο κυριαρχεί η φαντασία. Δεύτερο, εκείνο στο οποίο κυριαρχεί η λογική. Τρίτο, εκείνο στο οποίο κυριαρχεί η νοημοσύνη. Το πρώτο στάδιο αφορά τους καλλιτέχνες και σε αυτό αναφέρεται ο Ντύρερ – εξ’ ου και το «1» στον τίτλο του έργου. Η φαντασία, όπως πλημμυρίζει σα χείμαρρος το νου, μα αδυνατώντας να πάει πέρα από τα σύνορα του.

Και έτσι η φιγούρα παραμένει σκεπτική… Ο διαβήτης κρέμεται σαν αποτσίγαρο στο χέρι της. Και τα όργανα της τεχνολογίας που βλέπουμε ν’ απλώνονται τριγύρω… Πεντακόσια χρόνια μετά, ίσως παρατηρούσαμε άλλα σύνεργα στη θέση τους. Συσκευές με οθόνες και κουμπιά, που λειτουργούν με ρεύμα.

Αυτά, έως ότου η νύχτα καλύψει τον ουρανό με το ανακουφιστικό της πέπλο. Ίσως η επόμενη μέρα να είναι διαφορετική.