Τι Κρύβεται στο Στοιχειωμένο Σπίτι?

~

…Η λύση στο κλασικό αυτό ερώτημα δεν θα δοθεί σήμερα! Εξάλλου, σκοπός αυτής της ανάρτησης δεν είναι η λύση, αλλά το ερώτημα αυτό καθεαυτό!

Λοιπόν, φανταστείτε τον εαυτό σας να βρίσκεται σπίτι του, να έχετε ετοιμαστεί για κάποια έξοδο (για “ποτό”, όπως συνηθίζουμε να λέμε), και εκεί που περιμένετε, να χτυπάει η πόρτα, να βλέπετε την παρέα σας έξω, και να σας λέει η παρέα: “Πάμε να παίξουμε?”. Αφού λοιπόν έχετε πιεί το ποτό σας, να παίζετε και ένα ξέφρενο κυνήγι θησαυρού, ή ένα ωραίο κρυφτό ας πούμε. Και όλα αυτά να καταλήξουν μια φοβερή εξερεύνηση σε κείνο το εγκαταλελειμένο παλιό σπίτι, με φακούς και όλα. (ας πούμε οτι βρίσκεστε σε περιοχή που προσφέρεται για κάτι τέτοιο, όχι στην Ομόνοια προφανώς!)

Όχι, δεν έχω χαζέψει (πολύ). Απλά, ώρες ώρες αναρωτιέμαι: γιατί οι ενήλικες δεν παίζουν? Και γενικά, γιατί κάποια πράγματα θεωρούμε πως αφορούν τα “παιδιά” και μόνο αυτά? “Δεν είναι για μας αυτά τώρα, μεγαλώσαμε”.

Παίζουν θα μου πείτε. Παίζουν χαρτιά, στοιχήματα, παίζουν και κανένα επιτραπέζιο μερικές φορές (όχι οι πολύ μεγάλοι όμως), στις μεταβατικές γενιές των σύγχρονων ενηλίκων (τωρινοί 30/40ρηδες) θα βρεις και κόσμο να παίζει videogames. Έπειτα, οι ενήλικες κάνουν άλλα ωραία που τα παιδιά δεν κάνουν, πηγαίνουν ταξίδια, κάνουν σεξ (ως εδώ καλά), ψηφίζουν (χα), “διασκεδάζουν” πηγαίνοντας σε νυχτερινά κέντρα (γκουχ), χμ, αυτά.

Και πάλι όμως, δεν παίζουν όσο θα πρεπε.

Το παιδί που κάποτε έφτιαχνε κόσμους ολόκληρους με μοναδικό μέσο τη φαντασία του και κάποια μικροσκοπικά παιχνίδια (στρατιωτάκια, κουκλάκια, legos, οτιδήποτε), έχει μετατραπεί σε έναν ενήλικα που ο κόσμος όλος του περιστρέφεται γύρω απο την δουλειά, τα νέα στις ειδήσεις, τον μισθό, την κοινωνική ασφάλιση, τον σύντροφο και τα παιδιά, τα δικά του παιδιά πλέον, το σχολείο τους, τους βαθμούς τους, το “μέλλον” τους. Α, και το ματς στην τηλεόραση.

Μια παρατήρηση. Προφανώς όσα λέω αφορούν μια αφηρημένη εκδοχή του “ενήλικα”, όπως και μια εξίσου αφηρημένη εκδοχή του “παιδιού”. Δεν είναι όλοι οι άνθρωποι ίδιοι. Ακόμα και έτσι ισχύει όμως το απλό γεγονός, οτι ο μέσος ενήλικας είναι μουρόχαβλος. Ασφαλώς, ο ίδιος μέσος ενήλικας αν διάβαζε αυτό εδώ το κείμενο θα σκεπτόταν “να άλλο ένα αφελές χαζορομαντικό κείμενο κάποιου που δεν είναι καθόλου ρεαλιστής και θα προτιμούσε αντί να αναλαμβάνουμε τις ευθύνες μας ως ενήλικες, να βγαίνουμε έξω στους δρόμους και να παίζουμε σαν μικρά παιδιά. Λες και δεν έχουμε επαγγέλματα, οικογένειες και υποχρεώσεις. Τα παιχνίδια είναι για τα παιδιά, η παιδική ηλικία είναι πίσω μας, το θέμα είναι να ζούμε στο παρόν”.

Έτσι θα έλεγε ο φίλος μας.

Τα πράγματα ωστόσο δεν είναι άσπρο/μαύρο. Η έννοια του “παιδιού” είναι αρκετά πιο σχετική απ’ ότι νομίζει πολλής κόσμος. Καταρχάς, το “παιδί” έχει δύο βασικές συνιστώσες, μια βιολογική και μια κοινωνική. Η βιολογική αφορά το αναμφισβήτητο γεγονός της σταδιακής ανάπτυξης, σωματικής, ψυχολογικής και νοητικής του ανθρώπου, και της εξίσου αναμφισβήτητης εξάρτησης του απο τους γονείς του – περισσότερο απο οποιοδήποτε ίσως είδος του ζωικού βασιλείου. Σε αυτόν τον τα παιδιά σαφώς και ξεχωρίζουν απο τους ενήλικες, σαφώς και ξεχώριζαν πάντα, σαφώς και “ήταν, είναι και θα είναι πάντα παιδιά, διαφορετικά απο εμάς”.

Η κοινωνική όμως συνιστώσα αφορά τις αναπαραστάσεις και τα νοήματα που μια κοινωνία δίνει σε αυτό που λέμε “παιδί”, στις ιδέες και τους θεσμούς που αναπτύσσει γύρω απο την “παιδική ηλικία”. Εδώ τα πράγματα είναι πολύ περισσότερο εύπλαστα. Υπήρχε ένας καιρός κάποτε, που το “παιδί” δεν αντιμετωπιζόταν ως κάτι “διαφορετικό”, αλλά ως μια μικρογραφία του ενήλικα απλά. Ας θυμηθούμε τα παιδιά που επί αιώνες εργάζονταν πλάι στους γονείς τους στους αγρούς και τις συντεχνίες, μέχρι να πάρουν τη θέση τους στο επάγγελμα και την οικογένεια. Το παιχνίδι αυτό καθεαυτό κάθε άλλο παρά μόνο τα παιδιά αφορά αν κάνουμε μια ιστορική αναδρομή.

(“Παιδικά Παιχνίδια”, του Pieter Bruegel)

Κάπου στα μισά/τέλη του 19ου αιώνα γεννήθηκε το “παιδί” όπως το εννοούμε σήμερα, και μαζί με αυτό τα δικαιώματα του… Τότε ήταν που άρχισαν τα δυτικά κράτη να χρηματοδοτούν για πρώτη φορά την εκπαίδευση, η οποία και έγινε δημόσια, ξεφεύγοντας απο τα ιδωτικά δεσμά καθώς και απο εκείνα της Εκκλησίας. Υπήρξε ανάγκη για τα κράτη της εποχής η εκπαίδευση να γίνει δημόσια βλέπετε, τα νέα αστικά/καπιταλιστικά κέντρα είχαν ανάγκη απο ευρύ μορφωμένο προσωπικό για να τα επανδρώσει.

Κάπου στην δεκαετία του ’50 πάλι (στον 20ο αιώνα) γεννήθηκε (απο κοινωνική πάντα άποψη) και η κατηγορία των “teenagers”. Κάπου εκεί στις ΗΠΑ, όπου και είχε αναδυθεί μια κουλτούρα και μια νέας μορφής σχόλη που αφορούσε τους εφήβους και μόνο αυτούς (ροκ’εν ρολ, κινηματογραφικές ταινίες με πρωταγωνιστές νέους, πρότυπα τύπου Έλβις και Μάρλον Μπράντο, οι μηχανές, η πρώτη μορφή “σύγκρουσης των γενεών” ανάμεσα σε γονείς και εφήβους κλπ).

(press play, they always say)

Φτάνοντας στις πρόσφατες δεκαετίες, οι ρυθμοί της εποχής επιτάσσουν παιδιά και νέους που θα είναι σε θέση να καταναλώνουν απο τη μία, να σκορπάνε χρήματα σε φροντιστήρια και σχολές απο την άλλη, και όλο μαζί το διάστημα της εκπαίδευσης είναι μεγαλύτερο απο ποτέ. Η οικονομική ανεξαρτησία σηματοδοτεί το νήμα εκείνο το οποίο αποδεσμεύει τον νέο απο τους γονείς, “είναι πια υπεύθυνος ενήλικας”. Μια οικονομική ανεξαρτησία που κατά πολύ εξαρτάται (για άλλη μια φορά) απο κοινωνικούς παράγοντες.

Δεν υπάρχει τίποτα το δεδομένο λοιπόν στον διαχωρισμό “παιδί-ενήλικας”, πέραν της αμιγούς βιολογικής/νοητικής (τα πρώτα χρόνια) διαφοράς. Τα υπόλοιπα είναι ένα κοινωνικό κατασκεύασμα. Επομένως υπάρχει μια σχετικότητα σε όλα αυτά τα “φέρεσαι σαν παιδί”, “αυτά είναι παιδικές συνήθειες” κλπ κλπ, που μπορεί να πει κάποιος. Απλά κάθε κοινωνία πλάθει τους δικούς της κοινωνικούς τύπους, που συμβάλλουν ώστε να μπαίνουν τα πράγματα σε μια τάξη, σε μια σειρά: τα παιδιά απο τη μία, η πορεία προς την ανεξαρτησία, οι ενήλικες απο την άλλη, μέχρι να κάνουν τα δικά τους παιδιά, κλπ.

Και – επειδή πολύ σοβάρεψα και έχει ζέστη – γυρνάω στην αρχή: γιατί δεν παίζουν οι ενήλικες? Και γιατί τα “παιχνίδια” τους είναι τόσο σοβαρά και – μερικές φορές – επικίνδυνα? Γιατί όλη η φαντασία που έχει ένα παιδί χάνεται όσο μεγαλώνει κάποιος, σα να έχει κατρακυλήσει απο τον νιπτήρα ένα πράγμα?

Σκεφτείτε λίγο. Πόσα παιδιά νιώθουν αυτό που λέμε βαρεμάρα? Γιατί το “βαριέμαι” μετατρέπεται σε μία απο τις βασικές λέξεις στο λεξιλόγιο κάποιου ενώ μεγαλώνει? Μεγάλωσε και διαπίστωσε πως ο κόσμος έξω απο αυτόν απλά δεν έχει ενδιαφέρον πια? Όλα έχουν μπει σε μια σειρά, σε μια τάξη, τα ονόματα για κάθετι έχουν δοθεί, τίποτα δε μπορεί να αλλάξει, μένει να ζήσουμε τη ζωή μας όπως μπορούμε πια σε αυτόν τον κόσμο που όλα έχουν τη θέση του, σαν πιόνια σε σκακιέρα.

Πρόσεξε φίλε μου όμως, μη δεις και τον εαυτό σου στην σκακιέρα ξαφνικά. Και το χέρι που κινεί τα πιόνια δεν είναι το δικό σου.

Τι κρύβεται λοιπόν στο στοιχειωμένο σπίτι? Ο μέσος ενήλικας θα χαμογελάσει και θα πει “άσε να ασχοληθούν τα παιδιά μ’ αυτό”, ενώ θα αράζει στην πολυθρόνα του παρακολουθώντας τις ειδήσεις, βλέποντας τα νέα για τις οικονομικές κρίσεις, τα σκάνδαλα, το χρηματηστήριο, τα κουτσομπολιά των διασήμων. Το παιχνίδι, η εκτόξευση αυτή της φαντασίας ενός παιδιού, για κείνον είναι απλά τζόγος, χρήμα, υλικό αγαθό, αλλιώς κάτι εντελώς άχρηστο, κάτι που δεν τον αφορά γιατί “είναι μεγάλος πια”.

Η Μόμο του Μίχαελ Έντε είναι ένα απο τα κλασικότερα “παραμύθια για μεγάλους” που έχουν γραφτεί. Πάνε χρόνια απο τότε που το διάβασα, αλλά μου έχει μείνει η σύγκριση εκείνη που έκανε ο συγγραφέας ανάμεσα στο παιχνίδι των παιδιών, πριν και μετά τον ερχομό εκείνων των “κύριων που έφεραν τις κούκλες”. Πριν το παιχνίδι στηριζόταν μόνο στη φαντασία τους. Μπορεί να είχαν ένα οικόπεδο μόνο, ένα μάτσο ξύλα και πέτρες, αλλά μ’ αυτά έχτιζαν κόσμους ολόκληρους. Μετά, το παιχνίδι δεν ήταν παρά να αγοράζουν κάθε τρεις και λίγο νέες κούκλες, να ξεφορτώνονται τις παλιές μόλις “είχαν παλιώσει” και να παίρνουν καινούργιες.

Ο Έντε ήταν απο τους συγγραφείς εκείνους που έδινε μεγάλη έμφαση στα έργα του στην αλλοτρίωση της πολύτιμης Φαντασίας απο τον πουλημένο κόσμο των ενηλίκων, και πραγματικά υπήρξε φοβερός. “Ιστορία Χωρίς Τέλος” και “Καθρέπτης Μες στον Καθρέπτη” δύο απο τα αριστουργήματα του.

Αυτά λοιπόν για σήμερα…. Η ώρα τώρα είναι 12 παρά (το βράδυ) και “αύριο” έχω ξύπνημα 4.30 μες στη νύχτα… φεύγω για διακοπές βλέπετε! Ήθελα να κοιμηθώ απο νωρίς αλλά πραγματικά κάτι τέτοιο είναι αδύνατο… Δε βαριέσαι, πρόλαβα να ολοκληρώσω αυτή την ανάρτηση τουλάχιστον!

Τυχόν σχόλια δεν θα τα δω παρά αφού επιστρέψω. Καλά να περνάτε! Το κουνέλι πάει να μαυρίσει λίγο τη γούνα του!

~