Μ. Καραγάτση: Σμύρνη, το Όνειρο του Καφενέ

“Το όμορφο Τσαρσί με τα γραφικά στενά του δεν έχει αλλάξει” 

«Μέσα στο σημερινό Ισμίρ υπάρχει μια περιοχή που θυμίζει την παλιά Σμύρνη. Που παρ’ όλη τη βασική αλλαγή της πολιτείας, αυτό το κομμάτι κάπως κατάφερε να μη χάσει εντελώς τη μορφή και την ατμόσφαιρά του. Απεναντίας, ίσως χάρη στον εκπατρισμό των Ελλήνων, να διατήρησε πιο αμόλυντη την ανατολίτικη ψυχή του. Επειδή εμείς οι Έλληνες είμαστε στοιχεία προοδευτικά, που βιαζόμαστε να εξευρωπαϊσθούμε και να εξευρωπαΐσουμε το περιβάλλον μας. Ενώ ο τουρκικός λαός, παρ’ όλη την προσπάθεια των ιθυνόντων, παρουσιάζει ακόμα κάποια αντίσταση, που εγώ δεν την κατακρίνω. Που καλό θα ήταν αν εμείς οι Έλληνες την προβάλλαμε στο κύμα του επιπόλαιου και αναφομοίωτου εξευρωπαϊσμου (ή καλύτερα εξαμερικανισμού) των πάντων.

Αυτή η περιοχή είναι το περιώνυμο Τσαρσί της Σμύρνης. Τον παλιό καιρό βρισκόταν, κατά μεγάλο ποσοστό, στα χέρια των Ελλήνων, των Αρμένηδων και των Λεβαντίνων. Σήμερα όλα σχεδόν τα μαγαζιά του είναι τούρκικα. Κι όπως είπαμε, οι Τούρκοι εξευρωπαΐζονται με το στανιό και με το σταγονόμετρο. Έτσι — δόξα στ’ όνομα του Αλλάχ — το σμυρναίικο Τσαρσί μπόρεσε να κρατήσει μεγάλο ποσοστό από τον γραφικότατο, τον γοητευτικότατο, ανατολίτικο χαρακτήρα του.

Βεβαίως δεν μπορεί να παραβληθεί σε μέγεθος και πλούτο με το θρυλικό Καπαλέ Τσαρσί της Πόλης. Είναι μικρότερο, φτωχότερο. Αλλά απείρως πιο όμορφο, πιο πρόσχαρο. Ευχαριστιέσαι να τριγυρνάς άσκοπα ώρες ολόκληρες στους στενούς και σκολιούς δρομάκους του. Να περιεργάζεσαι τις κάθε λογής πραμάτειες των μαγαζιών. Να ανακαλύπτεις τις μισοκρυμμένες αυλές απ’ τα παλιά χάνια, τις σκιαγμένες με πυκνόφυλλα πλατάνια. Να χαίρεσαι το παιχνίδι του ήλιου και της σκιάς. Να αρχινάς — σε άπταιστη ελληνοτουρκολεβαντίνικη διάλεκτο — ατέρμονες διαπραγματεύσεις με έναν έμπορο, για κάποιο αντικείμενο που δεν σου πολυαρέσει κι ούτε έχεις σκοπό να το αγοράσεις. Να χαζεύεις με τους γραφικούς χωριάτες που ήρθαν να ψωνίσουν. Να θαυμάζεις τα πολύχρωμα σαλβάρια που φοράνε οι σαστισμένες χωριάτισσες.

Έτσι μπορείς να τριγυρνάς, ώρες ολόκληρες, στο Τσαρσί της Σμύρνης. Χωρίς να καταλάβεις πως πέρασαν οι ώρες. Κι άξαφνα νιώθεις πως κουράστηκες. Πως με μεγάλη ευχαρίστηση κάπου θα καθόσουν, να πιεις ένα ποτήρι νερό κι έναν καφέ. Προχωρείς να βρεις τον κατάλληλο καφενέ. Διασχίζεις ένα δρομάκι, στρίβεις μια γωνιά και, εντελώς αναπάντεχα, τα μάτια σου αντικρίζουν κάτι που, όσο κι αν ζήσεις, ποτέ δεν θα το ξεχάσεις.

Είναι μια πλατειούλα τόση δα, σχεδόν κουκλίστικη• Αλλά πόσο θαυμάσια σκηνογραφημένη! Ας την περιγράψουμε με κάθε λεπτομέρεια.

Στην ανατολική πλευρά βρίσκεται ένα τζαμί — το Ισάρ τζαμί που της έχει δώσει τ’ όνομά του. Όμορφο τζαμί, με το προαύλιό του και τους αραβικού ρυθμού μιναρέδες του. Πλάι στην είσοδό του, μερικοί έμποροι έχουν στήσει τις παραγκούλες τους και πουλούν ιερά αντικείμενα της μουσουλμανικής θρησκείας: κομπολόγια, μικροσκοπικά κοράνια, λεφχάδες και κάθε είδους ιερές επιγραφές, βιβλία θρησκευτικά, πίπες, τσιμπούκια κλπ. Στις άλλες τρεις πλευρές της πλατείας υπάρχουν κάθε λογής μαγαζιά, όλα όμως με αυστηρώς ανατολίτικο χαρακτήρα. Να ένα χαλάδικο που έχει απλωμένη προκλητικά την πολύχρωμη πραμάτεια του. Να κι ένα ναργιλετζίδικο με τους κάθε είδους ναργιλέδες, τα τσιμπούκια, τα μαρκούτσια και τ’ άλλα κεχριμπαρένια του αντικείμενα. Πιο πέρα θα ιδείτε τα χρυσοκέντητα μεταξωτά, τους τζιβρέδες, τα χρωματιστά υφάσματα με τα ανατολίτικα σχέδια. Ακόμα πιο πέρα το γαλατάδικο με τη βιτρίνα γεμάτη τερψιλαρύγγια γλυκίσματα — μπακλαβά, τουλούμπες, χανούμ μπουρέκ, ταούκ οξού, μουαλεμπί. Δίπλα στο γαλατάδικο, το κεμπαπτζίδικο σκορπάει ευωδιές ικανές να κολάσουν και τον πιο λιτοδίαιτο αναχωρητή.

Έτσι είναι διαμορφωμένο το περίγυρο της πλατειούλας του Ισάρ τζαμί. Το κέντρο της όμως παρουσιάζει πολύ μεγαλύτερο ενδιαφέρον με τις δυο μεγάλες οκτάπλευρες μαρμάρινες κρήνες, που τις σκεπάζουν κωνικά επιστεγάσματα από πρασινοβαμμένο μολύβι. Τρέχει το νερό από τις δεκάξι βρυσούλες σκορπίζοντας ευεργετική δροσιά, που συμπληρώνει αρμονικότατα τη σκιά των μεγάλων πλατάνων. Γύρω από τις κρήνες έχουν ξαπλώσει την πραμάτειά τους οι υπαίθριοι φυτοπώλες — δηλαδή γλάστρες ολάνθιστες κι ευωδιαστές. Η υπόλοιπη έκταση της πλατείας είναι γεμάτη από τα τραπεζάκια και τις καρέκλες των καφενείων, όπου ένα πλήθος άνθρωποι πίνουν τον καφέ τους, διαβάζουν την εφημερίδα τους και συζητούν τα νιτερέσα τους.