Σιωπηλές Συμφωνίες… Ιστορία του Βωβού Κινηματογράφου, μέρος Ι

Κάπως έτσι λοιπόν ξεκίνησαν όλα. Το μικροσκοπικό αυτό φιλμ, συνολικής διάρκειας περίπου ενός λεπτού, συνιστά επισήμως το πρώτο έργο στην ιστορία του κινηματογράφου. Στην πραγματικότητα πρόκειται για ένα μέρος μιας σειράς από φιλμάκια που γύρισε ο δημιουργός του, Λουί Λυμιέρ, προκειμένου να επιδείξει στους θεατές τις δυνατότητες της νεότερης εφεύρεσής του – του Cinématographe.

Στη διάρκεια του φιλμ παρατηρούμε ένα πλήθος από εργάτες (άντρες και γυναίκες) την ώρα του σχολάσματός τους από το εργοστάσιο – εργοστάσιο φωτογραφίας που ανήκε στον δημιουργό του έργου, Λουί Λυμιέρ. Ντυμένοι με τα καλά τους ρούχα (όχι τα ρούχα εργασίας), αποχωρούν χαμογελώντας, έτοιμοι να υποδεχτούν τις απογευματινές ελεύθερές τους ώρες, περνώντας μπροστά από την κάμερα που κατέγραφε την αποχώρησή τους. Να ήξεραν άραγε πως συνιστούν μέρος του πρώτου κινηματογραφικού φιλμ; Πως συνιστούν μέρος ενός ιστορικού ρεύματος, που μόλις τότε είχε γεννηθεί; Ίσως τα χαμογελαστά τους πρόσωπα να μαρτυρούν αυτό ακριβώς – «ναι, γνωρίζουμε», είναι σα να σου λένε. «Και είμαστε περήφανοι γι’ αυτό».

Η Πρώτη Κωμωδία. Το Πρώτο Φιλί

Η αρχή είχε γίνει. Και το ρεύμα πίσω δεν γυρίζει – μόνο τρέχει ασταμάτητο μπροστά. Ως το 1898 οι αδερφοί Λυμιέρ είχαν στο ενεργητικό τους περίπου 1000 ταινίες! Όλες μικρής διάρκειας, όλες απεικονίζοντας σύντομα περιστατικά της καθημερινής ζωής. Μεταξύ άλλων ξεχωρίζει η πρώτη ίσως κωμωδία Σλάπστικ [Slapstick comedy], με τον χαρακτηριστικό τίτλο «Ο Ποτιστής Που Ποτίστηκε». Ουσιαστικά επρόκειτο απλά για την απεικόνιση ενός ποτιστή που αδυνατούσε να ποτίσει τον κήπο του, επειδή ένα παιδαρέλι στα κρυφά είχε πατήσει πάνω στο λάστιχό του. Πλησιάζει τότε ο ποτιστής να δει τι συμβαίνει, το παιδί αφήνει το πόδι απ’ το λάστιχο, το νερό εκσφενδονίζεται απότομα και ο ποτιστής καταβρέχεται. Και αυτό ήταν όλο – η πρώτη κωμωδία.

Με τον όρο “Slapstick” κατηγοριοποιούνται πλήθος κωμωδίες του παλιού καιρού. Φαρσοκωμωδίες, ουσιαστικά, με ρίζες στο αποκαλούμενο Μπουρλέσκ (Burlesque), δίνοντας έμφαση στα παθήματα του πρωταγωνιστή και προκαλώντας το γέλιο μέσα από τις κινήσεις και τις γκάφες του. Μα αν στο έργο των αδερφών Λυμιέρ η ατυχής κατάσταση του κεντρικού χαρακτήρα επέφερε το γέλιο στο κοινό, στις προθέσεις των δημιουργών του δεν ήταν να αφηγηθούν μια ιστορία – απλά να απεικονίσουν μια πραγματικότητα. Ο Λουί Λυμιέρ ήταν πρωτίστως ένας βιομήχανος και εφευρέτης. Δεν ήταν παραμυθάς. Οι εκατοντάδες ταινίες των αδερφών Λυμιέρ απεικόνιζαν όλες σκηνικά της καθημερινής ζωής της εποχής · δεν είχαν ηθοποιούς · δεν είχαν σενάρια. Επρόκειτο ουσιαστικά για μικροσκοπικά ντοκυμανταίρ – παράθυρα στον κόσμο των καιρών τους.

Ο κινηματογράφος ως παράθυρο – αυτή υπήρξε η πρώτη του μορφή. Θα ακολουθούσε ο κινηματογράφος ως αφήγημα.

Και δες – με τι θαυμασμό συνέρεε ο κόσμος για να δει από το παράθυρο αυτό! Κινούμενες εικόνες. Ζωντανές εικόνες. Φωτογραφίες εν κινήσει. Όσο δεδομένο μας φαίνεται τώρα αυτό, για τους ανθρώπους του λυκόφωτος του 19ου αιώνα υπήρξε κάτι μοναδικό, κάτι αξιοπερίεργο, κάτι θαυμάσιο. Μα η δύναμη της εικόνας, στην σύγχρονη εποχή του διαδικτύου, παραμένει το ίδιο ισχυρή όπως τότε.

2 # The Kiss [«Το Φιλί», ΗΠΑ, 1896]

Σκηνοθεσία: William Heise (Thomas Edison)

Δεν είχε προλάβει να γεννηθεί ο κινηματογράφος, όταν ξεκίνησαν οι πρώτες εξαγριωμένες αντιδράσεις – και τα πρώτα σκάνδαλα. Το «Φιλί» γυρίστηκε για λογαριασμό της εταιρείας του Τόμας Έντισον και διαφημίστηκε ως εξής: «Προετοιμάζονται να φιληθούν, ξεκινούν να φιλιούνται, και φιλιούνται, και φιλιούνται, και φιλιούνται τόσο, που γκρεμίζουν τα πάντα γύρω τους!». Ήταν ένα από τα πρώτα έργα που προβλήθηκαν σε μαζικό κοινό και αντίστοιχα, ένα από τα πρώτα που διαφημίστηκαν. Μα το σκάνδαλο που προκάλεσε υπερέβαινε την πενιχρή διάρκεια του φιλμ – μόλις 18 δευτερόλεπτα!

Και τι απεικόνιζε το έργο; Ένα ζευγάρι να φιλιέται. Αυτό ήταν όλο.

«Το θέαμα του μακροσκελούς θωπεύματος των χειλιών, μεγεθυμένο σε υπέρογκες διαστάσεις και επαναλαμβανόμενο τρεις φορές, είναι απολύτως αηδιαστικό!», είχε γράψει ένας εξαγριωμένος κριτικός της εποχής! Καλά καλά δεν γεννήθηκε ο κινηματογράφος, κατέφτασαν και οι κριτικοί. Και μαζί τους όλη η πουριτανική κοινωνία εξέφραζε την αηδία της, απαιτώντας να λογοκριθεί το φιλμ (πως γίνεται να λογοκριθεί ένα έργο 18 δευτερολέπτων, με μια και μοναδική σκηνή; – πολύ απλά, δείχνεις μόνο τους τίτλους αρχής και τέλους). Ως και την παρουσία αστυνομικών δυνάμεων απαίτησαν, στα μέρη προβολής του έργου, «δια την αποκατάστασιν της ηρεμίας και της τάξης».

Μ’ αυτά και μ’ αυτά, η ταινία σημείωσε μεγάλη επιτυχία και αποτέλεσε το πιο πετυχημένο φιλμ της εταιρείας του Τόμας Έντισον, για το 1896. Όπου σκάνδαλο και επιτυχία, κι ενώ οι ηθικολόγοι κραύγαζαν για τα ιερά και όσια που απειλούνταν – έναν χρόνο ζωής μαρτυρούσε ο νεογέννητος κινηματογράφος και είχε μπει για τα καλά στο νόημα.

Και όλα αυτά για ένα φιλί. Αναρωτιέμαι πόσο έχουμε αλλάξει, 120 χρόνια μετά, κι ενώ η καταστροφή και η βία συνιστούν καθημερινό θέαμα και θέμα (αφαιρέστε το «α» από το «θέαμα» και μετατρέπεται σε «θέμα») στα δελτία ειδήσεων – όσο ο έρωτας είναι κάτι που συζητιέται στα κρυφά. Η δημόσια απεικόνισή του εξακολουθεί να αποτελεί, σε μεγάλο βαθμό, ταμπού.

Ζωρζ Μελιές – Ο πρωτοπόρος της Φαντασίας

Αν ο Ιούλιος Βερν γύριζε ταινίες, πιθανό να είχαν τη μορφή που τους προσέδωσε ο Ζωρζ Μελιές [Georges Méliès]. Βρισκόμαστε σε μια ιστορική καμπή για την πορεία του νεότοκου, ακόμα, κινηματογράφου. Ως τώρα το σινεμά απεικόνιζε περιστατικά της καθημερινής ζωής – άλλα εύθυμα, άλλα σοβαρά, όλα όμως αυθόρμητα γυρισμένα στο φυσικό τους περιβάλλον. Χρειάστηκε ένας άνθρωπος με ξέχειλη φαντασία και δημιουργικό πνεύμα – ένας αληθινός καλλιτέχνης – για να μεταπηδήσει ο κινηματογράφος στο επόμενο στάδιο: εκείνο της αφήγησης μιας ιστορίας.

Ο Μελιές ήταν ένας ταχυδακτυλουργός. Ένας μάγος, που αγαπούσε τα παιχνίδια και τα τρικ. Σύντομα διαπίστωσε πως η νέα κινηματογραφική τεχνική του παρείχε άφθονες δυνατότητες για φοβερά και φανταχτερά κόλπα – μπορούσε να χειριστεί την κινούμενη εικόνα, ώστε να παράγει αποτελέσματα που θα άφηναν άφωνο το κοινό του. Τα αυθόρμητα εξωτερικά γυρίσματα και ο ρεαλισμός των προκατόχων του αντικαταστάθηκαν από εσωτερικά γυρίσματα, περίτεχνα κατασκευασμένα πλάνα και ηθοποιούς. Ο Μελιές γύρισε συνολικά πάνω από 500 μικροσκοπικά έργα, χαρακτηριστικό των οποίων ήταν η φανταστική τους διάσταση, καθώς και τα άφθονα οπτικά τους τρικ – με άλλα λόγια, ο Μελιές δεν υπήρξε μόνο ο πατέρας της κινηματογραφικής μυθοπλασίας, μα και ο πατέρας των εφέ.

Ανάμεσα στο πλήθος των έργων του, ένα ήταν εκείνο που θα άφηνε ιστορία και θα καταλάμβανε επάξια μια θέση στα σημαντικότερα φιλμ όλων των εποχών.

3 # Le voyage dans la lune [«Ταξίδι στη Σελήνη», Γαλλία, 1902]

Σκηνοθεσία: Georges Méliès

Εκεί που ο μύθος χάνεται στα βάθη του χρόνου, ξεπροβάλλει η εικόνα της χαμογελαστής σελήνης. Εκεί που η φαντασία ασπάστηκε για πρώτη φορά τον κόσμο του κινηματογράφου, έκανε την εμφάνισή του ο Ζωρζ Μελιές. Το «Ταξίδι στη Σελήνη» είναι η γνωστότερη ταινία του και προάγγελος όλων των έργων Επιστημονικής Φαντασίας. Ήταν επίσης η πρώτη ταινία που κατέστησε φανερή στον κόσμο τη δύναμη της κινούμενης εικόνας, ικανή να πλάθει περιβάλλοντα εξωπραγματικά και μαγικά – τη δύναμη του κινηματογράφου ως μέσο για ταξίδια, ένα ιπτάμενο χαλί πάνω στο οποίο επιβαίνεις και μεταφέρεσαι σε κόσμους που ζωντανεύουν μπρος στα μάτια σου.

Επηρεασμένος από τον Ιούλιο Βερν και το βιβλίο του «Από Τη Γη Στη Σελήνη», μα και από τον Χ. Τζ. Γουέλς και τους «Πρώτους Ανθρώπους Στο Φεγγάρι», ο Μελιές εμπνεύστηκε το κινηματογραφικό ταξίδι του στη Σελήνη. Η ταινία διαρκεί 14 λεπτά – κάτι σπάνιο για τα δεδομένα των καιρών – και συνιστά, κυριολεκτικά, μια υπερπαραγωγή για την εποχή της. Μα εδώ δεν υπάρχει κάποια μεγάλη εταιρεία ή κάποιος εύπορος βιομήχανος να επενδύει κεφάλαια – τα πάντα ήταν αποκύημα της δουλειάς και της φαντασίας του Μελιές, όντας ο ίδιος δημιουργός, σκηνοθέτης, ηθοποιός και παραγωγός των έργων του. Ήταν επίσης εκείνος που εμπνεύστηκε τα περίτεχνα σκηνικά του έργου, ζωγράφισε τα εξωγήινα τοπία του, όρισε την ενδυματολογία των χαρακτήρων του και κατασκεύασε τα οπτικά τρικ που το χαρακτηρίζουν. Επρόκειτο για κάτι εντελώς καινούργιο: ο κινηματογράφος ξεπρόβαλε πια ως είδος τέχνης.

Ασφαλώς η πιο ξακουστή σκηνή του φιλμ είναι εκείνη που το σκάφος, σε σχήμα σφαίρας, καρφώνεται στο μάτι του Φεγγαριού με το ανθρώπινο πρόσωπο. Η εικόνα από μόνη της συνιστά έμβλημα μιας εποχής ολόκληρης, παραπέμποντας στα θαυμαστά χρόνια της παρισινής Μπελ Επόκ και του Cine-Fantasiste – του νεότερου επιτεύγματός της. Τότε που τα πάντα έμοιαζαν δυνατά και το μοναδικό σύνορο έμοιαζε να είναι η φαντασία των ανθρώπων.

Πέραν των πρωτοποριακών οπτικών εφέ, ο Μελιές εγκαινίασε τη μυθιστορηματική αφήγηση, την ιδέα της κινηματογραφικής πλοκής, το Stop-Motion, την αργή κίνηση, τα Fade-In, τα Fade-Out. Ασφαλώς έμελλαν πολλά να γίνουν ακόμα – καθ’ όλη τη διάρκεια του έργου η κάμερα παραμένει στατική, καθώς η ιδέα της εναλλαγής κοντινών και μακρινών πλάνων δεν είχε καθιερωθεί ακόμα, ενώ η κινηση της κάμερας (travelling) βρισκόταν σε ακατέργαστο στάδιο. Μα η αρχή είχε γίνει. Δε θα ήταν υπερβολή αν λέγαμε πως ο Κινηματογράφος, όπως τον γνωρίζουμε, ξεκίνησε ουσιαστικά τότε – το 1902, με το «Ταξίδι στη Σελήνη» του Μελιές.

Δυο δεκαετίες μετά, κι ενώ ο κινηματογράφος είχε πια μετατραπεί σε μεγάλη Βιομηχανία του Θεάματος, ο κόσμος θα ανακάλυπτε τον Μελιές, ηλικιωμένο, μόνο και ξεχασμένο απ’ τους πάντες, να πουλάει παιχνίδια δικής του κατασκευής σε ένα μικροσκοπικό μαγαζάκι κάπου στο Μονπαρνάς. Τα τρικ και τα παιχνίδια ήταν ανέκαθεν ο κόσμος του, βλέπετε. Όχι τα χρήματα, όχι οι επιχειρήσεις – τις οποίες αδυνατούσε, μόνος, να συναγωνιστεί. Παιχνίδι στα χέρια του στάθηκε και ο κινηματογράφος. Ένα τόσο δα παιχνιδάκι, που έλαβε γιγαντιαίες, εξωπραγματικές διαστάσεις με τα χρόνια.

Σε ευχαριστούμε, Ζωρζ Μελιές, για το ιδιαίτερο αυτό παιχνίδι σου, που στα δικά σου πρώτα χέρια έγινε τέχνη. Συμβολίζεις τη δημιουργική, παιχνιδιάρικη φύση του κινηματογράφου. Εκείνη που τοποθετεί τη φαντασία και την προσωπική δημιουργία πάνω από τα κέρδη. Η σελήνη πάντα θα χαμογελά στο άκουσμα του ονόματός σου.

Ο Πρώιμος Γαλλικός Κινηματογράφος

Στα πρώτα εκείνα χρόνια η Ευρώπη προπορευόταν της Αμερικής. Ήταν εξάλλου μια περίοδος που η ευρωπαϊκή κουλτούρα διένυε μια εξαιρετικά ακμάζουσα εποχή. Οι τέχνες ανθοβολούσαν και σκορπούσαν ολόγυρά τους αποχρώσεις της πρωτοπορίας και του μοντερνισμού – στη ζωγραφική, τη λογοτεχνία και πλέον – στον κινηματογράφο. Μέχρι να έρθει ο Πόλεμος και να αφήσει την Ευρώπη σε ερείπια – και πρωταγωνιστής να γίνει πια (και μέχρι σήμερα) η Αμερική.

Η Γαλλία ασφαλώς βρισκόταν στο επίκεντρο. Οι αδερφοί Λυμιέρ αποκάλυψαν το νέο μέσο, ο Μελιέ του προσέδωσε την αφηγηματική του ταυτότητα. Σύντομα οι παραγωγοί συνειδητοποίησαν τις επιχειρηματικές δυνατότητες του μέσου. Ιδιαίτερα πετυχημένος ανάμεσά τους στάθηκε ο παραγωγός Σαρλ Πατέ, ο οποίος συνεργάστηκε με τον σκηνοθέτη Φερντινάν Ζεκά [Ferdinand Zecca]. Σε μια από τις πρώιμες ταινίες του 1901 παρουσιάζεται ο Ζεκά να ίπταται πάνω απ’ το Παρίσι, πάνω σε μια περίτεχνη ιπτάμενη μηχανή. Αντίστοιχα έμελλε να απογειωθεί ο κινηματογράφος τα επόμενα χρόνια.

Τα έργα του Ζεκά σημείωσαν σημαντική επιτυχία και έφτασαν να εξάγονται ως τις ΗΠΑ. Μία από τις σημαντικές καινοτομίες του υπήρξε η αφηγηματική τεχνική του “Cliff-hanger”. Νομίζω όλοι γνωρίζετε περί τίνος πρόκειται. Η συγκεκριμένη τεχνική έμελλε να αναδειχτεί σε Τέχνη από τον σκηνοθέτη Λουί Φεγιάντ [Louis Feuillade] – τον σημαντικότερο Γάλλο σκηνοθέτη των χρόνων πριν τον Πόλεμο. Ήδη στα χρόνια εκείνα τα μικροσκοπικά, ολιγόλεπτα φιλμ του παρελθόντος είχαν αρχίσει να παραχωρούν τη θέση τους σε έργα μεγάλης διάρκειας. Ο Φεγιάντ προχώρησε ακόμα περισσότερο, δημιουργώντας ουσιαστικά τα πρώτα σήριαλ. Δεν θα ήταν υπερβολή αν λέγαμε πως οι σύγχρονες τηλεοπτικές υπερπαραγωγές (που πλέον φτάνουν ως και να επισκιάζουν τα κινηματογραφικά έργα σε ποιότητα και απήχηση) έχουν τις ρίζες τους στα σήριαλ του Φεγιάντ.

Η πρώτη σειρά που σημείωσε μεγάλη επιτυχία ήταν η απόδοση στην οθόνη των πετυχημένων βιβλίων «Φαντομάς» [Fantomas], τα έτη 1913-14. Δημιούργημα των συγγραφέων Marcel Allain και Pierre Souvestre, η σειρά των «Φαντομάδων» ανήκει στα κλασικότερα αστυνομικά έργα των καιρών της – αποκύημα του ίδιου λογοτεχνικού αέρα που μας έδωσε μυθιστορηματικούς χαρακτήρες όπως ο Αρσέν Λουπέν, εμβληματικοί μιας ολόκληρης εποχής. Ο Φεγιάντ διασκεύασε το «Φαντομά» για τον κινηματογράφο σε πέντε συνέχειες. Ήταν το πρώτο από τα μεγάλα σήριαλ, χαρακτηριστικό γνώρισμα του οποίου ήταν τα περίφημα cliff-hanger του: Στο τέλος κάθε επεισοδίου οι ήρωες βρίσκονταν μπλεγμένοι σε μια επικίνδυνη κατάσταση και ο θεατής έπρεπε να περιμένει ως το επόμενο επεισόδιο για να δει τι θα γίνει στη συνέχεια.

Η κινηματογραφική διασκευή των «Φαντομάδων» είχε ενθουσιώδεις θαυμαστές, μα και επικριτές, που στέκονταν στην επιφανειακή (σύμφωνα με τη γνώμη τους) προσέγγιση του έργου. Είχαμε ήδη μπει στον κόσμο των συγκρίσεων ανάμεσα στα καλλιτεχνικά μέσα και ο κινηματογράφος από πολύ κόσμο θεωρούνταν μορφή τέχνης κατάλληλη για τις «μάζες», μα ανίκανη να αποδώσει τις λεπτές συγκινήσεις και την ανώτερη αισθητική των υπολοίπων τεχνών.

Ο Φεγιάντ ωστόσο θα επέστρεφε με μια σειρά ακόμα πιο συναρπαστική.

4 # Les Vampires [«Οι Βρικόλακες», Γαλλία, 1915]

Σκηνοθεσία: Louis Feuillade

Συνολικής έκτασης 10 επεισοδίων, οι «Βρικόλακες» έμελλε να αποτελέσουν σειρά σταθμό για τα κινηματογραφικά χρονικά. Ο Φεγιάντ επιστράτευσε με μαεστρία τις τεχνικές που είχε καταστήσει γνωστούς από τους «Φαντομάδες», μα η πλοκή και η εξέλιξη της ιστορίας είχαν ακόμα μεγαλύτερο βάθος. Ουσιαστικά πρόκειται για αστυνομικό θρίλερ, στην παράδοση που έμελλε να ακολουθήσουν (και να απογειώσουν) σκηνοθέτες όπως ο Άλφρεντ Χίτσκοκ. Οι «Βρικόλακες» συνιστούν μια εγκληματική συμμορία, τα ίχνη της οποίας αναζητούν οι πρωταγωνιστές του έργου. Ανάμεσά τους ξεχωρίζει η αινιγματική και επιβλητική μορφή της Irma Vep (πρόκειται περί αναγραμματισμού της λέξης “vampire”), την οποία και υποδύεται η Γαλλίδα ηθοποιός Musidora. Οι ερμηνείες της Musidora έκλεψαν την παράσταση σε βαθμό τέτοιο, που πλήθος κόσμου έφτασε να θεωρεί αυτήν – μια απ’ τους «κακούς» της ιστορίας – ως την κεντρική φυσιογνωμία της ταινίας. Το γεγονός πως η δική της μορφή άντεξε στο χρόνο, έναν αιώνα μετά, δεν είναι καθόλου τυχαίο.

Πέραν του αμφιλεγόμενου ηθικού υπόβαθρού της (όπου οι κακοί φτάνουν να κλέβουν την παράσταση), η ταινία ξεχώριζε για την επιβλητική ατμόσφαιρά της. Δεν θα ήταν υπερβολή αν λέγαμε πως το διάχυτο εκείνο αίσθημα ανησυχίας, η επικείμενη αίσθηση καταστροφής και κινδύνου, που χαρακτηρίζει τόσα και τόσα θρίλερ, έλκουν την καταγωγή τους από το συγκεκριμένο φιλμ του 1915. Οι σχεδόν άδειοι παρισινοί δρόμοι στα εξωτερικά πλάνα του έργου ενισχύουν το αίσθημα ανησυχίας – ήταν, βλέπετε, 1915, και οι Γάλλοι στην πλειοψηφία τους είχαν φύγει για το Μέτωπο. Άδειοι δρόμοι, σπίτια μισοφωτισμένα, κρυφά περάσματα, δρόμοι με παγίδες – τα πάντα στην ταινία αποπνέουν αβεβαιότητα και ανασφάλεια. Τίποτα δεν είναι αυτό που φαίνεται. Ήταν ο αστικός κόσμος που φοβόταν. Ο κόσμος που είχε φύγει για τον πόλεμο και έβλεπε τις αξίες του να βαδίζουν σε τεντωμένο σκοινί, πάνω από την άβυσσο. Το τρομερό βλέμμα της Musidora – της Βαμπίρ – απομυζούσε το κοινό από την ψευδαίσθηση ασφάλειάς του. Τα Βαμπίρ μπορούν να βρουν και σένα.

Μέχρι που το έργο τελείωνε. Ο θεατής καθόταν ακόμα στη θέση του και ένιωθε χαρούμενος και ασφαλής. Ήταν απλά μια ταινία, τίποτα παραπάνω. Τότε – όπως και τώρα.

ΗΠΑ – Ένα Θέαμα για τις Μάζες

Στα πρώτα πέντε χρόνια του Βωβού Κινηματογράφου, οι ταινίες απευθύνονταν κατά κύριο λόγο στις χαμηλότερες κοινωνικές τάξεις. Ικανές να παρέχουν μια φτηνή μορφή ψυχαγωγίας δίχως λόγια, γίνονταν αμέσως κατανοητές ακόμα και από κόσμο δίχως μόρφωση, ή ακόμα και αναλφάβητους. Από το 1900 και έπειτα όμως η κατάσταση άρχισε να αλλάζει. Τα παλιότερα φιλμ-ντοκυμανταίρ, με τις ανύπαρκτες πλοκές και τις απλοϊκές τους ιστορίες παραχώρησαν τη θέση τους σε έργα-μυθοπλασίες. Ο θεατής έπρεπε να επενδύσει περισσότερο στην ιστορία πλέον και να κατανοήσει τους διαλόγους, όπως παρουσιάζονταν με τη μορφή ενδιάμεσων καρτελών. Ενσωματώνοντας όλο και περισσότερες καινοτόμες τεχνικές, παρουσιαζόμενος ως μια νέα μορφή τέχνης, αποδίδοντας στην οθόνη ξακουστά έργα της λογοτεχνίας, ο κινηματογράφος άρχισε να απευθύνεται περισσότερο στις μεσαίες και αστικές τάξεις.

Τα πρώτα φιλμ στις ΗΠΑ συνιστούσαν μια φτηνή διασκέδαση. Με αντίτιμο ένα νίκελ, τα σινεμά της εποχής ονομάστηκαν Νικελόντεον [Nickelodeon]. Ήταν ο πρώιμος καιρός ακόμα, όταν απευθύνονταν στις εργατικές τάξεις. Στην πορεία όμως οι παραγωγοί και οι βιομήχανοι συνειδητοποίησαν τις εμπορικές προοπτικές που παρείχε το νέο αυτό είδος τέχνης. Άρχισαν λοιπόν να δημιουργούνται οι πρώτες επιχειρηματικές ενώσεις – τα πρώτα Τραστ, οι οποίες θα μετεξελίσσονταν στους κολοσσιαίους κινηματογραφικούς ομίλους που έμελλε να χαράξουν την ιστορία του κινηματογράφου. Ήταν επίσης εκείνα που έγειραν τον πήχη – από τον Παλαιό Κόσμο στο Νέο, από την Ευρώπη στην Αμερική. Ο κινηματογράφος ως τέχνη συγκρούστηκε με τον κινηματογράφο ως εμπόρευμα – το δεύτερο επικράτησε. Ο πρώτος θα ενσωματωνόταν στον δεύτερο και θα ξεκινούσε μια άτυπη μονομαχία μαζί του – η διάρκεια της οποίας συνεχίζεται ως σήμερα.

Ήταν στην Αμερική λοιπόν, εν έτει 1903, όταν δημιουργήθηκε ένα φιλμ που πάντρευε μοναδικά την καλλιτεχνική καινοτομία με την εμπορική απήχηση.

5 # The Great Train Robbery [«Η Μεγάλη Ληστεία του Τρένου», ΗΠΑ, 1903]

Σκηνοθεσία: Edwin S. Porter

Σκεφτείτε πόσο εμβρόντητο έμεινε το κοινό, εν έτει 1903, όταν είδαν την φιγούρα ενός ληστή στην οθόνη να στρέφει το βλέμμα του προς το μέρος τους – προς το μέρος των θεατών –, να στρέφει πάνω τους το όπλο του και να πυροβολεί. Αν μάλιστα ακούγονταν ζωντανές εκρήξεις στις αίθουσες της εποχής, την ώρα του πυροβολισμού, δεν αποκλείεται να παρατηρούσαμε τους θεατές να τινάζονται ταραγμένοι απ’ τις θέσεις τους. Ιδού λοιπόν τι μπορούν να επιτύχουν οι ζωντανές, κινούμενες εικόνες! Τώρα πια είχε αρχίσει να φαίνεται η δύναμή τους.

Ο λόγος για την τελευταία, εμβληματική σκηνή της «Μεγάλης Ληστείας του Τρένου». Στα 10 λεπτά που διαρκούσε, θεωρείται πρόδρομος των ταινιών Γουέστερν και συνιστά το πρώτο, ουσιαστικά, καινοτόμο φιλμ του αμερικανικού σινεμά. Ο σκηνοθέτης Έντουιν Πόρτερ υπήρξε παλιότερα χειριστής κάμερας του Τόμας Έντισον – βρισκόταν εκεί απ’ την αρχή. Είχε δει τα πρώτα σκόρπια βήματα του νεογέννητου και τώρα το υποστήριζε στην πρώτη του, θα μπορούσαμε να πούμε, διαδρομή. Η «Μεγαλή Ληστεία του Τρένου», χωρίς να συνιστά καθαρόαιμο γουέστερν, ενσωματώνει διάφορα στοιχεία που έμελλε να το χαρακτηρίσουν σαν είδος: το σκηνικό Άγριας Δύσης · οι ληστές · τα περίστροφα · η καταδίωξη · και φυσικά το ίδιο το τρένο.

Οι καινοτομίες της ταινίας σε τεχνικό/αφηγηματικό επίπεδο την κατατάσσουν στα σημαντικότερα έργα όλων των εποχών. Υπήρξε το πρώτο αμερικανικό φιλμ με μυθιστορηματική αίσθηση συνέχειας, περνώντας από τη μία σκηνή στην άλλη και πάλι πίσω, δίνοντας την αίσθηση της αλληλουχίας των σκηνών και της παράλληλης δράσης (cross-cutting), όπως επίσης υπήρξε το πιο πετυχημένο έργο των καιρών του – και για μια ολόκληρη δεκαετία. Μεταξύ άλλων περιελάμβανε και έναν από τους πρώτους ηθοποιούς-σταρ, ενώ η τελική σεκάνς με το κοντινό πλάνο του ληστή και τον πυροβολισμό του προς τη μεριά των θεατών, υπήρξε ό,τι πιο εντυπωσιακό είχε δει ο κόσμος μέχρι τότε.

Τεχνική καινοτομία, μυθιστορηματική αφήγηση, εντυπωσιασμός. Στοιχεία που έμελλε να χαρακτηρίσουν το αμερικανικό σινεμά στο σύνολό του – μα και το μέλλον του κινηματογράφου.

1910s – H γιγάντωση

Βρισκόμαστε πια στο 1910 και σε Αμερική και Ευρώπη υπάρχουν πάνω από 10.000 αίθουσες κινηματογραφικών ταινιών. Η φτηνή μορφή ψυχαγωγίας των πρωταρχικών Νικελόντεον είχε εξελιχθεί σε μια μαζική βιομηχανία, στο πρωταρχικό της ακόμα στάδιο. Ήταν 1909 όταν χτίστηκε στη Νέα Υόρκη το πρώτο μεγάλο «Κινηματογραφικό Παλάτι» – όπως αποκαλούνταν οι πελώριες αίθουσες κινηματογράφου την εποχή εκείνη, που δε στέγαζαν μόνο τις θέσεις και την οθόνη – μα και ειδικούς χώρους για μουσικούς, όργανα, παρουσιαστές και πλήθη κόσμου που εργάζονταν στα πλαίσια της νεότοκης βιομηχανίας – και από την οποία σήμερα εμείς δεν μπορούμε παρά να δούμε το τελικό της αποτέλεσμα: τις βουβές, σιωπηλές ταινίες, λησμονώντας ίσως πως τον καιρό εκείνο μόνο «σιωπηλές» δεν ήταν. Πως θα μπορούσε να είναι σιωπηλό ένα έργο, όταν συνοδεύεται από μια ολόκληρη, ζωντανή ορχήστρα. Όταν χιλιάδες καρδιές πάλλονται στους ρυθμούς του.

Σκεφτείτε λοιπόν τι σήμαινε για έναν πολίτη των καιρών εκείνων να έμπαινε σε μια τέτοια κινηματογραφική αίθουσα – σε ένα από τα «Παλάτια» της σύγχρονης διασκέδασης. Κινούμενη εικόνα και μυθοπλασία και ζωντανή μουσική μαζί. Πώς να μην εξελιχθεί ο κινηματογράφος στο κατεξοχήν μέσο μαζικής απόδρασης από την πραγματικότητα. Έμπαινες απλός πολίτης, με τα προβλήματα και τις ανησυχίες σου, και έβγαινες νιώθοντας πως έχεις ταξιδέψει ως τον Άρη – και πίσω πάλι. Η μαζική κοινωνία του Εικοστού Αιώνα τώρα πια ξεπεταγόταν.

Όσο γιγαντωνόταν το Μέσο, τόσο μεγάλωνε το Μήνυμα. Τα πρωταρχικά φιλμάκια είχαν παραχωρήσει τη θέση τους σε υπέρλαμπρες υπερπαραγωγές. Μιλήσαμε ήδη για τα γαλλικά σήριαλ του Φεγιάντ. Νοτιότερα, η Ιταλία είχε ανακαλύψει ένα δικό της κινηματογραφικό στυλ, ξέχειλο με δράση, σασπένς και εντυπωσιακά σκηνικά – τα εντυπωσιακότερα που είχε δει ο κόσμος μέχρι τότε.

Ο λόγος για τα περίφημα Ρωμαϊκά Έπη – τα πρώτα φιλμ επικού κινηματογράφου, η επίδραση των οποίων έμελλε να διαρκέσει δεκαετίες. Πρώτο όλων ήταν το “Quo Vadis?” του Enrico Guazzoni, του 1912. Υπήρξε η πρώτη ταινία στην ιστορία η διάρκεια της οποίας ξεπερνούσε τις δύο ώρες. Αντίστοιχα έπη, όπως το “La Caduta Di Troia” [«Η Πτώση Της Τροίας», 1911] και το “Gli Ultimi giorni di Pompeii” [«Οι Τελευταίες Μέρες της Πομπηίας», 1913] εμπλούτισαν το μύθο, ενώ η “Kabiria” του Giovanni Pastrone [1914] ήταν το θεαματικότερο όλων. Περιγράφοντας σκηνές από τον Β’ Καρχηδονιακό Πόλεμο, περιλαμβάνοντας φαντασμαγορικά σκηνικά όπως το άγαλμα του αιμοβόρου θεού των Καρχηδονίων, Μολώχ, φτάνοντας ως και να συμπεριλάβει αληθινούς ελέφαντες στα γυρίσματα της διάβασης του Αννίβα από τις Άλπεις… το “Kabiria” παρουσίαζε πρωτόγνωρο θέαμα στα μάτια του μαγνητισμένου κοινού.

Πόσο μικρά φάνταζαν πλέον τα κινηματογραφικά τρικ του καημένου του Μελιές, μπροστά στις τεράστιες αυτές παραγωγές! Πόσα βήματα είχε κάνει ο κινηματογράφος μέσα σε μια δεκαετία! Δες, το μωρό έμαθε να περπατάει και αμέσως αποφάσισε να πετάξει και να κατακτήσει το διάστημα! Το μοναδικό όριο στις φιλοδοξίες των παραγωγών πλέον ήταν οι τεχνικές δυνατότητες του Μέσου.

Μα ο κινηματογράφος δεν είχε επιδείξει ακόμα τα δυνατά χαρτιά του. Οι ταινίες ήταν πολλές, ο κόσμος περισσότερος – μα η ποιότητα αμφίβολη. Και αν μέχρι το 1914 η Ευρώπη πρωταγωνιστούσε, μετά τον Πόλεμο η Αμερική θα έπαιρνε πια τα ηνία. Ήδη στα χρόνια του πολέμου είχε εμφανιστεί ο σκηνοθέτης εκείνος που θα έκανε τη διαφορά. Ήταν το δυνατό χαρτί που έκρυβε ο πρώιμος κινηματογράφος στο μανίκι του.

Το χαρτί αυτό ονομαζόταν D.W. Griffith.

συνεχίζεται………..

© Παρουσίαση-κείμενο-σχεδιασμός αφίσας: Το φονικό κουνέλι, 2015-18